Dająca sławę
Już w antyku obronę ojczyzny uważano za zaszczytny obowiązek. Grecki poeta Tyrteusz, zagrzewający do walki (od jego imienia pochodzi termin poezja tyrtejska), pisał: Rzecz to piękna zaprawdę, gdy krocząc w pierwszym szeregu, Ginie człowiek odważny, walcząc w obronie ojczyzny (...) (Tyrteusz, „Rzecz to piękna...” , tłum. Włodzimierz Appel) Podobnie Jan Kochanowski głosił: A jeśli komu droga otwarta do nieba, Tym, co służą ojczyźnie. Wątpić nie potrzeba, Że co im zazdrość ujmie, Bóg...
Dedal i Ikar – marzenie o ucieczce przypłacone śmiercią
Dwoje marzycieli z mitologii greckiej opisuje mit o Dedalu i Ikarze, który stał się inspiracją dla wielu współczesnych tekstów kultury (wiersz Brylla, Grochowiaka czy opowiadanie Iwaszkiewicza). Ojciec i syn marzyli o ucieczce od króla, który ich więził, i wzbiciu się w powietrze. Skonstruowali skrzydła z ptasich piór sklejonych woskiem i uciekli. Jednakże młody, niedoświadczony Ikar, pochłonięty urokiem lotu, mimo ostrzeżeń ojca wzbił się za wysoko, ku słońcu. Ciepło roztopiło wosk na jego...
Deesis
Bogurodzica dziewica, Bogiem sławiena Maryja, U twego syna Gospodzina matko zwolena, Maryja! Zyszczy nam, spuści nam. Kiryjelejson. Twego dziela Krzciciela, bożycze, Usłysz głosy, napełń myśli człowiecze. Słysz modlitwę, jąż nosimy... (Bogurodzica) Motyw deesis występuje zarówno w malarstwie, jak i poezji. Prawdopodobnie przeniknął ze sztuk plastycznych do literatury. Spotykamy go w najstarszym polskim hymnie narodowym – Bogurodzicy i na licznych ikonach.
Deesis w poezji
W polskiej pieśni skierowanej do Matki Boskiej – Bogurodzicy , również odnajdujemy ten motyw. Jan Chrzcicieli Matka Boska wstawiają się do Syna Bożego za wiernymi. Za ich pośrednictwem modlący proszą o „zbożny pobyt” na ziemi, a po śmierci o „rajski przebyt”. Jan Chrzciciel potraktowany zostaje w Bogurodzicy zupełnie inaczej niż Maryja – jest jedynie orędownikiem, podczas gdy Maryja jest Matką Bożą. Stworzona zostaje więc swoista hierarchia: najpierw Bóg Ojciec i Jego Syn, potem niemal...
Degradacja u Manna
Nie stroni też od motywu przemijania w swych powieściach Tomasz Mann. Saga Buddenbrookowie ukazuje rozkwit i stopniowe chylenie się ku upadkowi, wreszcie całkowity upadek świetnego kupieckiego rodu. Znakomita firma rozpada się, dom zostaje sprzedany, umierają i przeżywają rozczarowania kolejni członkowie rodziny. Dzieje rodu są symbolem przemijania sławy, bogactwa, zdrowia, szczęścia, życia... (z motywem degradacji rodu i upadku miasta spotkamy się również w powieści Gabriela Garcíi...
Degradacja, kryzys inteligencji
Rola przedwojennej inteligencji była nie do przecenienia. W czasie wojny likwidowano ją jako kwiat narodu. Czynili to zarówno Rosjanie ( Wszystko, co najważniejsze , Boża podszewka , Mój wiek , Katyń , Guziki ), jak i Niemcy (żydowska inteligencja – Początek , Daleko od okna ). Bardzo istotnym, jeśli nie kluczowym zagadnieniem dotyczącym roli inteligencji we współczesnej kulturze jest powojenna refleksja nad sensem sztuki, cywilizacji. Po „epoce pieców”, po czasie holokaustu kultura...
Dekadent, dekadentyzm
Nie wierzę w nic, nie pragnę niczego na świecie, Wstręt mam do wszystkich czynów, drwię z wszelkich zapałów: Posągi moich marzeń strącam z piedestałów I zdruzgotane rzucam w niepamięci śmiecie... (Kazimierz Przerwa-Tetmajer, Nie wierzę w nic ) Przez ogród mój szatan szedł smutny śmiertelnie I zmienił go w straszną, okropną pustelnię... Z ponurym, na piersi zwieszonym szedł czołem I kwiaty kwitnące przysypał popiołem. Trawniki zarzucił bryłami kamienia I posiał szał trwogi i śmierć...
Dekadenta portret własny
Za programowy wiersz polskiego dekadentyzmu uważa się Koniec wieku XIX Kazimierza Przerwy-Tetmajera. Mówiący w wierszu, którego zapewne można utożsamiać z poetą,dramatycznie zaprzecza sensowności jakiejkolwiek postawy życiowej. Nie identyfikuje się ani z ironią, ani z buntem.Symbolem losu człowieka staje się w tym wierszu „mrówka wrzucona na szyny” walcząca „z pociągiem nadchodzącym w pędzie”. Również inne wiersze Tetmajera, np. Nie wierzę w nic czy Hymn do Nirwany , zdradzają postawę...
Dekadenta portret z dystansem
Właśnie z dystansem traktował postawy dekadenckie pozytywista Henryk Sienkiewicz. Dał temu wyraz w powieści Bez dogmatu , napisanej w formie pamiętnika dekadenta – Leona Płoszowskiego. Młodzieniec ten, zamożny i utalentowany, który nigdy nie skalał rąk pracą, odczuwa ból istnienia. Cierpi między innymi z powodu nieszczęśliwej miłości, niezdolny jest do jakiegokolwiek sensownego działania, nie pracuje, a szczęśliwą miłość przekreśla, by potem cierpieć z powodu niespełnienia oraz choroby i...
Dewocja
Dewotce służebnica w czymsiś przewiniła Właśnie natenczas, kiedy pacierze kończyła Obróciwszy się przeto z gniewem do dziewczyny Mówiąc właśnie te słowa: „... I odpuść nam winy, Jako my odpuszczamy”, biła bez litości. Uchowaj, Panie Boże takiej pobożności! (Ignacy Krasicki, Dewotka ) Od chwili do chwili wzdychał ciężko, zapadał w nabożne ekstazy, kornie całował ziemię niezliczone razy; kiedy zaś wychodziłem, on prędko biegł przodem, by święconą mi podać z kropielnicy wodę....
Dewocja odbierająca zdrowy rozsądek
Najbardziej chyba znanym utworem o dewocji i rzekomej pobożności jest Świętoszek Moliera. Tytułowy bohater utworu, Tartuffe, wprowadza w błąd pobożnego pana domu, łatwowiernego i kierującego się pozorami Orgona. Obłudnik, zyskawszy bezgraniczne zaufanie gospodarza, z przesadną, dewocyjną gorliwością oddaje się praktykom religijnym, faktycznie jednak próbuje użyć życia kosztem Orgona: wzbogacić się, a nawet uwieść mu żonę. Orgon jest ślepy na wszystko: wierzy bardziej dobrej opinii...
Dewocja z Nowolipek
Warto zwrócić uwagę na dewocję jako wyraz słabości i bezsilności. Kobietą traktującą wyjście do kościoła jak ucieczkę i szukającą w obrzędach religijnych siły jest np. matka „dziewcząt z Nowolipek”, pani Raczyńska. Zaangażowanie religijne i ciągłe ucieczki do kościoła nie pozwalają jej widzieć obiektywnie tego, co dzieje się w domu: nie zauważa nieuczciwości i złego prowadzenia się córek. Choć bardzo dba o rodzinę, traci autentyczny, głęboki kontakt z dziećmi. Bez religijnej pociechy być...
Dewotki z bajek Krasickiego
W polskiej literaturze dotkliwie wyśmiał dewocję mistrz elegancji, znakomity poeta i... biskup Ignacy Krasicki. Bohaterka jednej z jego bajek ( Na nabożną ) twierdzi, że nie grzeszy, ale... często się spowiada. Jest więc grzeszną kobietą udającą świętoszkę, pokrywa grzechy pobożnością? To zdaje się sugerować autor. Obnoszenie się z pobożnością potępia już wprost poeta-biskup w utworze Dewotka . Surowa pani, spędzająca wiele czasu na modlitwach w domu, okazuje się bardzo niewyrozumiała dla...
Dobra matka staruszka
Postać matki staruszki spotykamy m.in. w Balladynie Juliusza Słowackiego. Starowinka kocha obie córki: Alinę i Balladynę i marzy o szczęściu dla nich, a gdy nadarza się okazja, stara się wydać którąś z córek za możnego pana Kirkora, pukającego przypadkiem do ich chaty. Troskliwa, kochająca i dobra, dozna srogiego zawodu: jej ukochana Alina nie powróci z lasu,podstępnie zabita przez siostrę, a Balladyna jako wielka pani wyrzeknie się matki i każe poszczuć ją psami. Gdy staruszka przyjdzie...
Dobry hitlerowiec
Zdarzają się jednak w literaturze i filmie obrazy dobrych, litościwych hitlerowców.W filmie Europa, Europa Agnieszki Holland pozytywną postacią jest przyjaciel głównego bohatera – niemiecki homoseksualista, który, gdy dowiaduje się o żydowskim pochodzeniu kolegi, nie wydaje go i nie przestaje go wspierać... Podobną postawę przyjmuje matka dziewczyny głównego bohatera – mimo iż jest Niemką, współczuje żydowskiemu chłopcu i, poznawszy jego tajemnicę, ostrzega go przed fanatyzmem i...
Dobry kupiec
Przeciwieństwem Scrooge’a jest główny bohater Lalki Bolesława Prusa. Szlachcic z pochodzenia, ubogi, prześladowany za działalność niepodłegłościową, zesłany na Sybir za udział w powstaniu styczniowym, robi kupiecką karierę. Początkowo wiedzie mu się źle, niedożywiony pracuje ciężko i uczy się po nocach. Kiedy jednak żeni się z bogatą wdową Minclową, zyskuje piękny sklepi pomnaża dorobek kilku pokoleń Minclów. By nie narażać się na plotki, że żyje na łaskawym chlebie, a przede wszystkim po...
Dojrzała mistrzyni kokieterii
Pierwszą wielką kokietką naszej literatury jest niewątpliwie Telimena. To prawdziwa mistrzyni kokieterii. Stroi się, zwraca na siebie uwagę opowiadaniem anegdot, chwaleniem się tym, co działo się „w Peterburku” i opowieściami o tym, co trzyma w swym „biurku”. Aby mieć pewność, że jest zauważana, spóźnia się na wspólne posiłki, tak by oczy gości zwracały się w jej stronę. W czasie grzybobrania szuka najbardziej urokliwego miejsca, gdzie dobrze prezentowałaby się jej uroda: Telimena ni...
Dom
Kochasz ty dom, rodzinny dom, Co w letnią noc, śród srebrnej mgły, Szumem swych lip wtórzy twym snom I ciszą swą koi twe łzy? (Maria Konopnicka, Pieśń o domu ) Ziemio moja, droższa od innych, Nie śpię, szukam wspomnień dziecinnych, Bazgrzę niezręcznie i na papierze Dom się pojawia, płoty, ganki. Bzy pachnące w majowe ranki I wśród trawnika konwalie świeże (Władysław Broniewski, Rysunek ) Dom jest sześcianem dzieciństwa Dom jest kostką wzruszenia (Zbigniew Herbert,...
- Dom polski na Kresach zdemitologizowany
- Dom kupiecki magicznie przemieniony
- Dom – skoncentrowany wokół matki
- Dom toksyczny
- Domy niekonwencjonalne
- Ubogi dom w mieście
- Dom szlachecki w krzywym zwierciadle groteski
- Dom mieszczański
- Dom jako miejsce ocalenia, ucieczki
- Dom chłopski w krzywym zwierciadle
- Domy podupadłej szlachty i rodzącej się inteligencji
- Dom jako ojczyzna
- Dom chłopski
- Kawalerski dom
- Dom, czyli dworek szlachecki
Dom – skoncentrowany wokół matki
Rola matki w domu eksponowana jest zwłaszcza w literaturze współczesnej.To ona odgrywa, zarówno w mniej, jak i bardziej skromnie żyjących rodzinach,rolę centralną. Taki dom, skoncentrowany wokół matki, przedstawia np. Wiesław Myśliwski w Widnokręgu – na przedmieściach (jak wynika z opisu, choć nazwa nie pada – Sandomierza) żyje zubożała rodzina, która nie przetrwałaby, gdyby nie zapobiegliwość, zaradność, pracowitość i miłość matki. W wierszach Miłosza z cyklu Świat . Poema naiwne matka...
Dom chłopski
Nie sposób nie wspomnieć jeszcze o domach chłopskich. Przede wszystkim w narodowej epopei Chłopi Władysława Stanisława Reymonta odnajdujemy bogaty dom Macieja Boryny, w którym, zwłaszcza z okazji świąt i świniobicia, jada się sporo mięsa, kupuje kobietom korale i chustki (a nawet nocniki! – rzecz w Lipcach niespotykaną...). W powieści pokazano też biedniejsze chaty innych gospodarzy oraz nieistniejące praktycznie domy komorników, tułających się od gospodarza do gospodarza. W domach...
Dom chłopski w krzywym zwierciadle
Groteskową wersję domu chłopskiego pokazał Edward Redliński w powieści Konopielka . Bohaterowie jego książki, mieszkańcy wsi Taplary, panicznie boją się zmian, postępu i obcych. Plany osuszenia bagien, które odcinają ich wieś od świata, przerażają ich, podobnie zresztą jak inne niż najbardziej tradycyjna pozycje seksualne, posyłanie dzieci do szkoły czy jedzenie z własnego talerza. Mieszkańcy Taplar to analfabeci żyjący w ciemnocie i zacofaniu, nieznający świata oraz nowoczesnych technik...
Dom jako miejsce ocalenia, ucieczki
W wielu tekstach dom pełni funkcję ocalającą: Kochasz ty dom, rodzinny dom, Co wpośród burz, w zwątpienia dnie, Gdy w duszę ci uderzy grom, Wspomnieniem swym ocala cię? (Maria Konopnicka, Pieśń o domu ) Umyślnie przywołują go emigranci i pozbawieni niepodległej ojczyzny. Nieprzypadkowo przywołuje go Czesław Miłosz w powojennym tomie Ocalenie (tylko dom pozostał miejscem, w którym ocalały wartości). Nie przypadkowo wraca do niego Władysław Broniewski w swoich wierszach. Dom jest...
Dom jako ojczyzna
Przeanalizowawszy tak różne ujęcia domu, na koniec warto zwrócić uwagę, że w literaturze polskiej utożsamiano niekiedy dom z ojczyzną. Zwłaszcza w czasie zaborów dom stawał się jej metaforą. Przywołajmy choćby bardzo znany wiersz Marii Konopnickiej Pieśń o domu zaczynający się od słów „Kochasz ty dom, rodzinny dom”. Padają w nim znamienne słowa: O, jeśli kochasz, jeśli chcesz Żyć pod tym dachem, chleb jeść zbóż, Sercem ojczystych progów strzeż, Serce w ojczystych ścianach złóż. (Maria...
Dom kupiecki magicznie przemieniony
Oprócz realistycznych obrazów domów kupieckich i ich parodii odnajdujemy w literaturze polskiej wizję kupieckiego domu magicznie przemienionego. Autorem tej wizji jest Bruno Schulz – pisarz, który międzywojenny Drohobycz siłą swej wyobraźni przemienił w miasto „sklepów cynamonowych”. W jego magicznej prozie życie mieszczan staje się magiczne: dom kupiecki przeistacza się w labirynt o nieokreślonej liczbie pokoi, służące zamieniają się w uwodzicielskie, wręcz wyuzdane kobiety, stary kalendarz...
Dom mieszczański
Literatura, np. niemiecka, pełna jest obrazów solidnych mieszczańskich domów. To przeważnie rodzinne kamienice, należące do zamożnych kupieckich rodzin. Taka jest kamienica Buddenbrooków – bohaterów sagi Tomasza Manna, która rozkwita wraz z rodziną, a jej sprzedanie rozpoczyna epokę upadku rodu. W domu Buddenbrooków liczą się takie wartości, jak protestancka pobożność, wytężona praca i gromadzenie majątku. Są im podporządkowane chwilowe porywy namiętności (Tomasz i Tonia, chcąc zachować...
Dom polski na Kresach zdemitologizowany
Swoistą kategorię domów polskich stanowią domy kresowe, choć trochę kojarzące się z Soplicowem. Mickiewiczowski mit o Kresach – szczęśliwym kraju lat dziecinnych – podtrzymują (oczywiście z pewnymi modyfikacjami) np. Tadeusz Konwicki w Kronice wypadków miłosnych , Czesław Miłosz w Dolinie Issy , Melchior Wańkowicz w Szczenięcych latach . Krańcowo inną niż Pan Tadeusz prawdę o polskim domu na idealizowanych tak często przez literaturę Kresach przekazuje nam Teresa Lubkiewicz-Urbanowicz w...
Dom szlachecki w krzywym zwierciadle groteski
Parodią domu szlacheckiego, pozbawioną konkretu Bożej podszewki, są bardziej abstrakcyjne i groteskowe obrazy dworów w tekstach Witolda Gombrowicza. Ferdydurke czy Pornografia odsłaniają ciemne tajemnice domów ziemiańskich i puste rytuały: szlacheckie wartości rodzinne, szlachecka pobożność okazują się jedynie martwym schematem, grą „przeciwko komuś”, np. przeciw ludowi, który może zaatakować dwór: Za nim wytoczył się Hipolit i parł cielskiem naprzód, niezłomny, konsekwentny,...
Dom toksyczny
Toksyczną rolę matki w rodzinnym domu prezentuje Cudzoziemka Marii Kuncewiczowej. Sterująca życiem syna i córki, gardząca mężem, kapryśna i wiecznie niezadowolona Róża Żabczyńska niewątpliwie stwarza chory dom, podobnie toksyczny, choć pod innym względem, jak dom Ziembiewiczów czy Jurewiczów. W tamtych domach królowała zdrada, u Jurewiczów dodatkowo dyskryminacja inności, w domu „cudzoziemki” panuje tyrania i przesadny kult sztuki – kariera muzyczna córki, jest, zdaniem Róży, ważniejsza...
Dom, czyli dworek szlachecki
Skromny, ale dostatni dworek szlachecki, stojący na tle zielonych, urodzajnych pól, kwiecistych łąk i bujnych lasów – ten obraz znamy aż zanadto dobrze z polskiej literatury i filmu. Już widzimy ten obrazek: biały dworek z gankiem i białymi kolumienkami, z przodu podjazd dla powozów i grządki kwiatów, najlepiej malw. A to wszystko w sercu Polski lub jeszcze lepiej na Kresach, miejscu wręcz mitycznym, do którego powracają romantycy i współcześni pisarze. Do wyidealizowanego obrazu domu-dworu...
Domy niekonwencjonalne
Warto chyba przypomnieć jeszcze kilka domów niekonwencjonalnych, w których życie toczy się nieco inaczej niż w tradycyjnych. Portret rodziny Młodziaków z Ferdydurke Witolda Gombrowicza jest parodią domu mieszczańskiego, rodzice – rzekomo postępowi – faktycznie niewychodzący poza stereotypy dotyczące moralności, namawiają córkę do swobody obyczajowej, a nawet poczęcia nieślubnego dziecka. Nie tolerują jednak jej rzekomego (niezaistniałego) związku z dużo starszym nauczycielem....
Domy podupadłej szlachty i rodzącej się inteligencji
Majątek, wprawdzie już nie własny, ale administrowany, znajdziemy w Nocach i dniach Marii Dąbrowskiej: domy w Serbinowie i Krępie są ostoją polskości, szlacheckich i patriotycznych tradycji i, rzecz jasna, ostoją wartości rodzinnych. Tu się wychowuje dzieci, myśli o ich wykształceniu i przyszłości, dba o mieszkanie i gospodarstwo, pracuje, wspomaga współmałżonka i nawet jeśli śni się o innym, to tego ślubnego się nie zdradza. Dom Niechciców, dzięki Barbarze, bardzo dbającej o edukację...
Don Juan – mistrz uwodzenia
Królem uwodzicieli jest niewątpliwie opisany w wielu utworach Don Juan. Jego postać po raz pierwszy pojawia się w komedii Uwodziciel z Sewilli i kamienny gość , napisanej przez Tirso de Molinę. Jednak najbardziej znana jest wersja Moliera. W jego komedii pt. Don Juan hiszpański uwodziciel porzuca żonę Elwirę, by uwodzić inne kobiety. Czyn swój tłumaczy obłudnie nagłymi wyrzutami sumienia, spowodowanymi tym, iż porwał ją z klasztoru, czyli odwiódł od służby Bogu. Prawdziwe pobudki...
Dramat apokalipsy spełnionej
Poetami apokalipsy spełnionej nazwano Krzysztofa Kamila Baczyńskiego i innych wojennych młodych autorów, na których oczach rozegrało się to, co przeczuwali żagaryści. „Jeno wyjmij mi z tych oczu/szkło bolesne – obraz dni,/które czaszki białe toczy/przez płonące łąki krwi” – szkicuje przed nami poeta krwawą wizję, wyśpiewaną po latach przejmująco przez Ewę Demarczyk, a jeszcze później przez Janusza Radka ( Niebo złote ci otworzę ). Podobny obraz odnajdujemy w utworze Krzysztofa Kamila...
Dramaty alkoholików
Teksty kultury zwykły też opisywać indywidualne dramaty alkoholików. Niektórzy bohaterowie literaccy sięgają po alkohol w chwilach stresu i nim zapijają wyrzuty sumienia, wątpliwości, rozczarowania, bezsens życia. Tytułowy bohater powieści poetyckiej Adama Mickiewicza Konrad Wallenrod pije, bo dźwiga brzemię wielkiej odpowiedzialności: opuścił dom i kochającą żonę, naraził ją na cierpienie i pustelnicze życie, utracił honor, złamał rycerskie słowo – po to, by zgubić Zakon, odwiecznego wroga...
Drobnomieszczaństwo, dulszczyzna
Być Dulskim to katastrofa. (...) Bom się urodził po kołtuńsku (...), bo w łonie matki już nim byłem– bo żebym skórę z siebie zdarł, mam tam pod spodem, w duszy, całą warstwę kołtunerii. (...) Będę Dulskim, pra-Dulskim, ober-Dulskim, będę rodził całe legiony Dulskich. (Gabriela Zapolska, Moralność pani Dulskiej ) Scena przedstawia salonik umeblowany z mieszczańskim komfortem. Dużo japońskich wachlarzy i parasolek po kątach porozpinanych. Zbiór małych garniturków. Nad kanapą na lewo...
Droga krzyżowa
– Co ty bredzisz? – Powinienem otrzeć chustą pana twarz. Ale nie mam chusty. – To była ostatnia stacja naszej męki? – Tak. Przed nami ołtarz ofiarny. – Pokazał ręką bielejący w zadymce wysoki do nieba ikonostas Pałacu. – Dlaczego ciebie nie zabiłem, kiedy mogłem zabić? – Ja nie mam w kieszeniach srebrników. Moim honorarium będzie pięć stron prozy,jeśli po drodze nie ukradną tematu (...). – Dobrze, dobrze. Już czas. Nie wolno się spóźnić. – (...) Ktoś mnie obejmuje od tyłu. To Caban. Nic...
Drogi kąciku porad
Również w wierszu Stanisława Barańczaka Drogi kąciku porad znajdziemy kpinę z pragmatycznego podejścia kultury masowej do egzystencjalnych problemów. Osobie, którą przeraża świat wiadomości telewizyjnych pełnych okrucieństwa, przemocy, „aktów terroru”, „trupów dzieci”, zaleca się kilka wizyt u psychoterapeuty... Również do Boga pytania kierowane są w konwencji mailowo-gazetowej: „Drogie niebiosa, nie śmiem pytać. (PYTAJ i NIE MIEJ OBAW)”. Innym sposobem komunikacji z Bogiem jest popularna...
Dulszczyzna jako synonim bezguścia i pogardy dla sztuki
Dulszczyzna jest nie tylko kategorią etyczną i obyczajową, ale i estetyczną. Drobnomieszczanki nie mają dobrego gustu. Paradują w starych, przybrudzonych halkach (pani Aniela), zagracają domy setkami tanich bibelotów, dających wrażenie przepychu (salon Dulskich, Żabusi, domy mieszczan z wiersza Tuwima Mieszkańcy ). Oszczędność każe „paniom Dulskim” ochraniać sprzęty warstwami pokrowców, które zdejmuje się np. podczas wizyt konkurentów do ręki córek. Tak robi np. pani Chomińska – bohaterka...
Dulszczyzna jako synonim podwójnej moralności
Przede wszystkim pani Dulska jest obłudna. Właścicielka krakowskiej kamienicy – tytułowa bohaterka dramatu Zapolskiej, nie toleruje złej opinii, dlatego nie zezwala na „lumpowanie się” syna Zbyszka po mieście, daje jednak ciche przyzwolenie na jego romans ze służącą (dopóki dziewczyna nie zachodzi w ciążę). Jej usta są pełne frazesów na temat moralności, jest zwolenniczką surowych obyczajów, nie przeszkadzają jej one jednak skąpo ubierać córek, Meli i Hesi,na lekcje tańca – Dulska wie...
Dylemat Antygony – między prawem boskim a ludzkim
Wobec trudnych wyborów moralnych stawali już bohaterowie antyczni. Pierwszą z takich bohaterek była Antygona – tytułowa postać z tragedii Sofoklesa. Musiała wybrać pomiędzy posłuszeństwem władcy (władzy ludzkiej, politycznej) a posłuszeństwem prawom boskim. I wybrała to drugie. Wybór swój okupiła śmiercią, za nieposłuszeństwo władcy została bowiem skazana na śmierć głodową, a zamurowana w piwnicy powiesiła się. Żal jej było umierać, opuszczać świat i ukochanego Hajmona, ale wiedziała, że...
Dylematy bohaterów średniowiecznych
Bohater średniowiecznych moralitetów wybierał pomiędzy dobrem a złem. Postaci z utworów średniowiecznych nie przeżywały wielkich rozterek: wiedziały, co mają wybierać. Choć mogło być to dla nich trudne: Aleksy wyrzekł się małżeńskiego szczęścia i bogactwa, wybrał ascezę ( Legenda o św. Aleksym ), Franciszek wybrał ubóstwo, odrzucając bogactwa rodzinnego domu ( Kwiatki św. Franciszka ). Dylemat: wezwać pomoc czy nie, miał średniowieczny rycerz Roland, napadnięty zdradziecko w wąwozie przez...
Dylematy buntowników i spiskowców
Bardzo poważne dylematy przeżywają bohaterowie romantyczni. Tragiczni mściciele, tacy jak Giaur czy Jacek Soplica, zwykle wybierają zemstę, zbrodnię, a potem pokutują za swoje winy. Muszą wybierać między konwencjonalną moralnością a koniecznością zemsty. Podobny dylemat, ale niewypływający już z krzywd osobistych, a konieczności walki za ojczyznę, ma np. Konrad Wallenrod. Musi on wybrać między etosem rycerskim a koniecznością zemsty na wrogach narodu – Krzyżakach. Wybiera złą sławę,...
Dylematy inteligentów
Wiążą się z tym pewne dylematy: czy sprzeniewierzać się chłopskiej tradycji,jak nie być obcym w swoim środowisku? Drugi dylemat, nieeksponowany bezpośrednio po wojnie, to kwestia zaprzedania się komunistom. Czy iść na kompromis? Czy być konformistą? Czy może działać w opozycji? Fascynację inteligencji ideami komunistycznymi, jej „zarażenie” komunizmem i jego źródła analizują Czesław Miłosz w Zniewolonym umyśle , Aleksander Wat w pamiętniku mówionym Mój wiek oraz wielu innych pisarzy w...
Dylematy współczesnych intelektualistów
Obok nurtu emigracji zarobkowej ważną rolę w powojennej historii odgrywa grupa emigrantów inteligentów, intelektualistów, artystów, a także robotników-opozycjonistów, którzy opuścili Polskę z powodów politycznych. Jedni znaleźli się poza Polską w czasie II wojny światowej i po zapanowaniu komunizmu w Polsce zdecydowali się nie wracać do niej (Jan Lechoń, Witold Gombrowicz), inni opuścili kraj po wojnie lub po podjęciu nieudanej próby adaptacji do socjalistycznej rzeczywistości (Czesław...
Dyskusja sługi z panem
Dyskutuje ze swym panem Kubuś Fatalista, tytułowy bohater oświeceniowej powiastki filozoficznej Diderota. Często wypowiada słowa: „wszystko, co nas spotyka na świecie, zapisane jest w górze”. Chętnie opowiada panu o swych amorach. Ma niewątpliwy talent opowiadacza i zacięcie filozoficzne. Ze swym panem próbuje też dyskutować sługa z Don Juana Moliera, bardzo się jednak asekuruje, boi się bowiem otwarcie krytykować postępowanie swego pana uwodziciela, który igra sobie z uczuciami kolejnych...
Dzieci czy dorośli?
Zważywszy na wiek bohaterów, moglibyśmy nazwać dziećmi również Julię i Romea z dramatu Szekspira czy Zosię z Mickiewiczowskiego poematu. Czytelnik, przyzwyczajony do poważnych dylematów bohaterów oraz roli społecznej, jaką przypisały im ich czasy, nie zwykł jednak nazywać np. Julii, przygotowywanej do roli żony i samowolnie wychodzącej za innego mężczyznę– dzieckiem. Już bardziej skłonni jesteśmy tak traktować Danuśkę z Krzyżaków Henryka Sienkiewicza, opisywaną jako dziecko, którą bawią...
Dzieciątko Jezus
Bardziej optymistyczne wiersze mówią o narodzeniu Jezusa. Dzieciątko Jezus z kolęd i pastorałek ludowych, z wierszy księdza Jana Twardowskiego budzi wzruszenie, współczucie, ale i radość, wszak narodziny dziecka to radosne wydarzenie. Niekiedy mały Jezus ukazywany jest jako małe, niewinne, bezradne, płaczące dziecko, niekiedy jednak jako król i Pan. Tak jest np. w pełnej barokowych kontrastów Pieśni o Narodzeniu Pańskim napisanej przez Franciszka Karpińskiego: Bóg się rodzi, moc...
Dziecko
Z czteroletnią powagą, w spódniczce po bose Stopki i w kaftaniku na wyrost, to wąską Drepce miedzą, to znowu brodzi młaką grząską, Z rannym świtem, nim słońce traw osuszy rosę. (Leopold Staff, Gęsiarka ) Krzywda dziecka bardzo wzrusza odbiorcę. Na ogół przedstawione jako symbol niewinności, bezpretensjonalności i prostoty, dziecko pojawia się też niekiedy w tekstach kultury w nietypowych rolach– jako okrutnik, mały tyran czy przedwcześnie dojrzały partner człowieka dorosłego.
Dziecko a dorosły
Osobny temat stanowią relacje dorosłych dzieci z rodzicami, które omawiamy pod hasłami: matka, macierzyństwo; ojciec; syn. Ważnym zagadnieniem jest też powrót do epoki dzieciństwa, traktowanego jako idylliczna kraina młodości, kraina korzeni – w takim sensie należy postrzegać Dolinę Issy Miłosza, traktowaną przez autora jako swoistą terapię poety emigranta. Warto też wspomnieć o motywie przyjaźni pomiędzy dzieckiem a dorosłym, ukazanym m.in. w filmie Jana Svěráka Kola.
Dziecko o niezwykłych zdolnościach
Do przedwczesnej dojrzałości może przyczyniać się też talent dziecka. Wielu pisarzy pokazuje dzieciństwo jako krainę wielkich możliwości, krainę wyobraźni, czarów i magii. W takim świecie żyje bohater Sklepów cynamonowych Brunona Schulza, na znajomych ulicach czy w znajomym domu dostrzegający labirynt, a w zwyczajnym sklepie odczuwający zapach egzotycznych krajów. Wyobraźnia dziecka przetwarza rzeczy i sprawy zwyczajne w niezwykłe i wiąże je magiczną nicią (co łączy ojca i kondora?!)....