coś jest passe
‘coś jest już niemodne, przestarzałe, nie na czasie’; zwrot, gw. młodz., zapoż. z franc.; passé – ‘miniony, przebrzmiały, niemodny’ (por. trendy); Wąski pasek materiału, więcej odkrywający niż zasłaniający, jest „passe”!
cel uświęca środki
‘sposób osiągnięcia jakiegoś celu może być nieuczciwy, naganny, jeśli sam cel jest szczytny, chwalebny’; fraza użyta w wypowiedzeniu, liter. – zasada postępowania zalecana w dziele Niccolo Machiavellego „Książę”, a polegająca na możliwości stosowania podstępu, przemocy, obłudy dla dobra ogółu, państwa,w imię racji stanu; Wzmacniała mnie jednak myśl, że cel uświęca środki.
firma krzak
‘przedsiębiorstwo, które nie jest zarejestrowane, fikcyjne, działające nielegalnie’; wyr. rzecz.; Jeszcze gorzej, jeżeli podwykonawcą jakiejś roboty była firma krzak i ślad po niej zaginął. – „Ozon”.
patrzeć na księżą oborę
‘być w bardzo złym stanie zdrowia, być bliskim śmierci’; zwrot, eufem.; przestarz. księża obora/księże podwórko to eufem. określenie cmentarza, bowiem dawniej na wsiach cmentarze zakładano zazwyczaj na ziemi należącej do proboszcza, oboranej przed ogrodzeniem go płotem lub rzadziej murem; A juści, gdzieżby ta szli, na taki psi czas; rano byli u Kozłów, ale z Magdą jest krucho, na księżą oborę patrzy, to i nic poradzić, nie poradzili. – W. Reymont.
chodzić własnymi drogami
’być indywidualistą, nie postępować jak inni, kierować się własnymi zasadami’; zwrot, bibl. (Iz 53, 6: „Wszyscyśmy pobłądzili jak owce, każdy z nas się obrócił ku własnej drodze.”); J ulia Hartwig jest poetką nietypową, taką, która chodzi własnymi drogami. – S. Bąba; Wpada w szał, gdy któraś z jego kobiet idzie własną drogą (…).
walczyć jak lew
‘walczyć bardzo odważnie, zaciekle, nieustępliwie’; zwrot, przyr.; lew jest nazywany królem zwierząt; symbolizuje władzę, siłę, majestat, odwagę; Walczył o tę spółkę jak lew.
coś idzie jak krew z nosa
‘coś przychodzi bardzo ciężko, z trudem, z dużym wysiłkiem’; zwrot; Niestety, to wszystko strasznie się wlecze, można powiedzieć idzie jak krew z nosa. – Internet.
adwokat diabła
‘ktoś, kto broni sprawy niesłusznej, nieuczciwej’; katol.rzecznik publiczny, który w czasie procesu beatyfikacyjnego lub kanonizacyjnego zgłasza zarzuty wobec kandydata na świętego (łac. advocatus diaboli)’; wyr. rzecz.,prawn., teolog.; Rozpoczął się już proces beatyfikacyjny naszego papieża, został powołany adwokat diabła. – TV Trwam.
judaszowe srebrniki
‘zapłata otrzymana za zdradę, haniebnie zarobione pieniądze za sprzeniewierzenie się czemuś’; wyr. rzecz., bibl. (30 srebrników, które obiecano Judaszowi za zdradę Jezusa – Mt 26, 14-15: „Wtedy jeden z Dwunastu, imieniem Judasz Iskariota, udał się do arcykapłanów i rzekł: „Co chcecie mi dać, a ja wam Go wydam?” A oni wyznaczyli mu trzydzieści srebrników.”).
kolos na glinianych nogach
‘coś wielkiego, co sprawia wrażenie mocy, potęgi, siły, a w rzeczywistości jest słabe, bliskie upadku’; wyr. rzecz., bibl. (Dn 2, 31-34. Prorok Daniel wyjaśniał królowi Nabuchodonozorowi znaczenie snu o posągu, który miał żelazno-gliniane nogi; spadły z góry kamień skruszył nogi kolosa – tak zniszczone będą królestwa na ziemi babilońskiej.); Internet.
znaleźć się między Scyllą a Charybdą
‘znaleźć się w sytuacji, w której niebezpieczeństwo zagraża z dwóch stron, w sytuacji bez wyjścia, między młotem a kowadłem’; zwrot, liter. ant. – Homer, „Odyseja”. Dwa potwory morskie znajdujące się po obu stronach cieśniny morskiej. Gdy przepływały między nimi statki, wpadały albo do pyska Scylli, albo w wiry Charybdy; Znajduję się w nieustannym wewnętrznym klinczu, między Scyllą a Charybdą. – referat na konferencji.
prawem kaduka
‘niezgodnie z prawem, bezpodstawnie’; wyr. określ., prawn., kaduk – dawn. termin prawn. dotyczący prawa do spadku pozostawionego bez spadkobiercy i testamentu; majątek przechodził na króla, a nazywany był „kadukiem”, albo „dobrami kadukowymi”; Czy doczekamy się czasów, że posłowie stracą przyznane im prawem kaduka przywileje i pieniądze. – Internet.
znaleźć się w labiryncie
‘znaleźć się w trudnej, skomplikowanej, zawiłej sytuacji’; zwrot; W mitol. grec. Labirynt zbudowany na Krecie przez Dedala dla Minotaura, którego zabił Tezeusz dzięki pomocy Ariadny (por. też dojść po nitce do kłębka )
puszczać/robić do kogoś (perskie) oko
‘dawać komuś sygnał, by danej rzeczy nie traktował poważnie; mrugać porozumiewawczo’; zwrot; (…) zarówno Donald Tusk, jak i Lech Kaczyński będą puszczali oko do wyborców z lewej strony sceny politycznej. – „Ozon”; Kilkanaście lat później, jako emeryt, mógł jenerał truć to samo już bez puszczania perskiego oka (…). – W. Łysiak
rzucać słowa na wiatr
‘nie przywiązywać wagi do tego, co się komuś mówi; mówić, obiecywać w sposób nieodpowiedzialny’; zwrot (często w formie zaprzeczonej, por. nie rzucać słów na wiatr ), bibl. (1 Kor 14, 9: „Tak też i wy: jeśli pod wpływem daru języków nie wypowiadacie zrozumiałych słów, któż pojmie to, co mówicie? Na wiatr będziecie mówili.”).
postawa prometejska
‘postawa heroiczna, buntująca się przeciwko siłom zła i potęgom krępującym wolność ducha, przeciw losowi’; wyr. rzecz. W mitol. grec. tytan Prometeusz wykradł bogom ogień i nauczył ludzi posługiwać się nim, za co został przykuty do skał Kaukazu, gdzie orzeł (albo sęp) wyszarpywał mu wiecznie odrastającą wątrobę;
martwe dusze
‘osoby, których nazwiska są fikcyjnie wpisane do dokumentów, na listy, spisy w celu uzyskania jakichś korzyści materialnych’; wyr. rzecz., liter. – tyt. satyrycznej powieści N. Gogola;
salomonowy wyrok
‘wyrok sprawiedliwy, odznaczający się niezwykłą mądrością i prawością, uwzględniający interesy obydwu stron często o zaskakującej formule rozstrzygnięcia’; wyr. rzecz., bibl. (Wyrażenie jest aluzją do słynnego przykładu mądrości i sprawiedliwości króla izraelskiego Salomona – 1 Krl 3, 16-28: Dwie mieszkające razem nierządnice urodziły niemal jednocześnie synów, jedno dziecko zmarło w nocy. Przyszły do Salomona, aby je rozsądził, każda bowiem twierdziła, że żywy chłopiec jest jej synem....
spać jak zając pod miedzą
‘spać bardzo czujnie’; zwrot, przyr. Zające słyną z ostrożności i płochliwości, są bardzo czujne, w każdej chwili gotowe do ucieczki.
ósmy cud świata
‘ktoś nadzwyczajny, coś wyjątkowego, niezwykle pięknego’; wyr.rzecz., określenie nadawane niegdyś wielu dziełom architektury, inżynierii. W tradycji występuje siedem cudów świata: słynnych budowli i dzieł sztuki; Mam dość jej lekceważenia i głupoty, uważa siebie za ósmy cud świata, a innych ma w nosie. – Internet;
syn marnotrawny
‘człowiek, który zawinił, ale potem opamiętał się; nawrócony grzesznik’; wyr. rzecz., bibl. (Wyrażenie pochodzi z ewang. przypowieści: młodszy z dwóch synów żąda od ojca przypadającej mu części majątku i odjeżdża w dalekie strony, tam trwoni cały majątek, żyjąc rozpustnie, a gdy popada w nędzę, wraca do ojca i zostaje przyjęty z radością. ŁK 15, 11-32); EP; JK.
odradzać się jak Feniks z popiołów
‘powstać na nowo po całkowitym zniszczeniu’; zwrot, w mitol. grec. Feniks – legendarny ptak z Etiopii, który pod koniec długiego życia spalał się na stosie, a z popiołów odradzał się na nowo. Stał się symbolem odmłodzenia i zmartwychwstania; Jęz.
mieć diabła za skórą
‘być osobą złą, złośliwą, być uciążliwym dla innych’; zwrot, relig., skrócone przysł. Modli się pod figurą, a diabła ma za skórą; Okropny był Rimbaud/Diabła miał za skórą ten pieczeniarz ze zdradą w oku/Uciekał z domu/Majątek za morzem zbijał i ciągle czegoś żądał od rodziny – A. Międzyrzecki.
uwijać się jak w ukropie
‘robić coś bardzo szybko, spieszyć się z czymś’; zwrot; Przed świętami trzeba w domu uwijać się jak w ukropie. – Internet
dzierżyć/wieść prym
‘mieć przewagę w jakiejś dziedzinie, przodować, zajmować pierwsze miejsce’; zwrot, zapoż. z łac. prym przestarz. ‘pierwszeństwo, prymat’; łac. primus ‘pierwszy’; (współcz. tylko w połączeniu z czas.: dzierżyć, wieść); On zastępował oko, ucho/I wśród organów dzierżył prym. – A. Marianowicz; Nad Bałtykiem prym wiedzie klasyczne bikini.
fala krytyki
‘wiele negatywnych ocen na jakiś temat pojawiających się w mediach w krótkim czasie’; wyr. rzecz., public.; Nietrudno zaobserwować, że przez prasę przetacza się fala krytyki nowego rządu. – Internet.
dobrać się jak w korcu maku
‘o parze lub grupie osób: dobrać się odpowiednio, pasować do siebie’; zwrot, stp. korzec to duże naczynie o objętości ok. 100 l, służące dawniej do przechowywania rzeczy sypkich; dobrać się jak w korcu maku jest równie trudno jak znaleźć igłę w stogu siana; Wszyscy uważają, że dobraliśmy się jak w korcu maku. – „Victor G”; Jęz.
głos wołającego na puszczy
‘czyjeś słowa, ostrzeżenia, apele pozostające bez odzewu, nie znajdujące posłuchu; słowa, apele daremne, bezskuteczne, lekceważone’; wyr. rzecz.; bibl. (por. np. J 1, 23: „Odpowiedział: «Jam głos wołającego na pustyni: Prostujcie drogę Pańską», jak powiedział prorok Izajasz”. W przekł. Wujka „głos wołającego na puszczy”. Dawn. puszcza ‘pustkowie, pustynia’.) Głos wołającego na puszczy może być krzykiem słyszalnym nawet w Nowym Jorku. – „Wprost”.
złapać Pana Boga za nogi
‘doświadczyć czegoś dobrego, wyjątkowego, czuć się szczęśliwym, radosnym’; zwrot, relig.; Marysi wydawało się, że wszystko już jest dobrze, że złapała Pana Boga za nogi. – TVP 3.
marsowa mina
‘groźny, surowy wyraz twarzy; zasępiona, niezadowolona mina’; wyr. rzecz., mitol. – od imienia Marsa – rzym. boga wojny; Wszyscy wychodzący mieli marsowe miny. – Internet.
świecić oczyma/oczami za kogoś/coś przed kimś
‘tłumaczyć za cudze błędy,działania, zachowania; wstydzić się za kogoś’; zwrot; Boją się, że minister skarbu będzie miał zbyt dużą swobodę i będzie podejmował decyzje prywatyzacyjne, za które oni będą świecić oczami przed swoim radykalnym elektoratem podebranym LPR-owii Samoobronie.
polegać na kimś jak na Zawiszy
‘ufać komuś całkowicie’; zwrot, stp., hist. Zwrot pochodzi od imienia Zawiszy Czarnego z Garbowa, polskiego rycerza i dyplomaty, uczestnika bitwy pod Grunwaldem i delegata na sobór w Konstancji, gdzie miano rozsądzić spór polsko–krzyżacki. Już za życia cieszący się sławą „rycerza bez skazy i zmazy”, Zawisza przeszedł do historii jako człowiek prawy, wiernie służący królowi, broniący wiary aż do śmierci. Zginął z rąk Turków w 1428 r., nie chcąc ustąpić z pola walki i pozostawić swoich...
zjeść zęby na czymś
‘znać się na czymś dobrze, mieć duże doświadczenie, być fachowcem, rutyniarzem w jakiejś dziedzinie’; zwrot; Kto ma nam pomóc, jak nie on, który zęby na tym zjadł. – Internet.
płakać nad rozlanym mlekiem
‘niepotrzebnie ubolewać, rozżalać się nad czymś, co już przeminęło, co nie jest tego godne, bo to niczego już nie zmieni’; zwrot.
pędzić/lecieć jak na skrzydłach
‘biec szybko, lekko i bez wysiłku, z uczuciem szczęścia, radości’; zwrot; Internet.
człowiek z charakterem
‘człowiek silny, odważny, nieugięty, kierujący się zasadami’,wyr. rzecz.;
mieć nerwy jak postronki
‘mieć mocne nerwy; być spokojnym, opanowanym; także żyć w stanie napięcia nerwowego’; zwrot; Toteż nie wyjeżdżał czasem i przez cały rok, co tym sobie można jako tako wytłumaczyć, że drzewiej ludzie mieli nerwy jak postronki.
suszyć komuś głowę
‘uporczywie, natrętnie domagać się czegoś, upominać się o coś’; zwrot; Przestań mi suszyć głowę, przecież wyraźnie powiedziałam, że nie pozwolę ci pójść na tę dyskotekę.
wziąć do galopu
‘zmusić kogoś do dużego wysiłku, pracy’; zwrot, zapoż. z franc. jako termin jeździecki we wszystkich krajach europejskich; galopem ‘cwałem’, zmuszanie konia do szybkiej jazdy; Jęz.
czekać/wyglądać/ pragnąć czegoś jak kania dżdżu
‘czekać na coś z wielkim utęsknieniem, niecierpliwością, bardzo czegoś pragnąć’; zwrot, przyr. kania ‘ptak, który jako jedyny spośród ptaków drapieżnych lubi podobno polować podczas deszczu (stp. M. deżdż, D. dżdżu > deszcz, deszczu), dlatego w dni pogodne wydaje żałośnie brzmiący głos, co jest interpretowane jako przyzywanie deszczu’; Czekam na ten moment jak kania dżdżu, bo od dawna uważałem, że organ kierowany przez panią Waniek mógł tylko pogłębiać patologie istniejące w polskich...
(ktoś jest) bez serca
‘o kimś, kto jest niezdolny do wzruszeń, zimny, obojętny, bezwzględny, okrutny’; wyr. określ.; Nie bądź bez serca. – „Victor J”.
coś idzie jak po grudzie
‘coś idzie, postępuje z trudem, opornie; sprawia trudności, kłopoty’; zwrot, przyr.; stp. gruda ‘zmarznięta, twarda ziemia’ (od tego grudzień); Rozmowy koalicyjne idą jak po grudzie. – TVN.
podpisać się pod czymś obiema rękoma/rękami
chętnie, skwapliwe na coś się zgodzić, coś podpisać’; zwrot; Ja się podpisuję obiema rękami pod tą zasadą.
płacz i zgrzytanie zębów
‘ciężka sytuacja, wielkie zmartwienie, kłopot’; wyr. rzecz.,bibl. (To ewang. określenie mąk piekielnych, np. Mt 8, 12: „A synowie królestwa zostaną wyrzuceni na zewnątrz – w ciemność; tam będzie płacz i zgrzytanie zębów.”;Mt 13, 41-42: „Syn człowieczy pośle aniołów swoich: ci zbiorą z jego królestwa wszystkie zgorszenia oraz tych, którzy dopuszczają się nieprawości, i wrzucą ich w piec rozpalony; tam będzie płacz i zgrzytanie zębów.”); J. Miodek,
oddać cesarzowi, co cesarskie, a Bogu, co boskie
‘dać każdemu to, co mu się należy, co jest mu przypisane’; fraza, bibl. (W przekł. J. Wujka m.in. Mt 22, 21: „ Oddajcie tedy, co jest cesarskiego, cesarzowi, a co jest bożego Bogu. ”) Słowa Jezusa skierowane do faryzeuszy, którzy podstępnie spytali go, czy należy płacić podatek Cezarowi. Fraza często używana w sporach o relację państwo–kościół.); Oddaję cesarzowi, co cesarskie – powiedział sędzia Hiernaux, wydając wyrok w sprawie, jaką wytoczył Acquaviva. – „Nowy Dzień”; Bogu co boskie,...
paniczny strach
‘powszechny, nieopanowany, nagły, często nieuzasadniony strach’; wyr. rzecz., mitol. Od imienia grec. bożka Pana, wzbudzającego swym krzykiem w chwilach gniewu wielki lęk wśród ludzi i zwierząt; Wszyscy kolejni trenerzy żyli w panicznym strachu przed porażką i przed właścicielem.
ważyć słowa
‘mówić z namysłem, dbając o dokładność wypowiedzi’; zwrot, bibl. (Syr 21, 25: „Wargi obcych będą o tym opowiadać, słowa zaś mądrych odważone będą na wadze”.); Adwokat oskarżonego waży każde słowo.