Totalitaryzm
Kara
„Córko – rzecze jej stary – Nie masz zbrodni bez kary. Lecz jeśli szczera skrucha, Zbrodniarzów Pan Bóg słucha”. (Adam Mickiewicz, Lilije ) Choćby przed tobą wszyscy się skłonili Cnotę i mądrość tobie przypisując, Złote medale na cześć twoją kując, Radzi, że jeszcze jeden dzień przeżyli, Nie bądź bezpieczny. Poeta pamięta Możesz go zabić – narodzi się nowy. Spisane będą czyny i rozmowy. Lepszy dla ciebie byłby świt zimowy I sznur i gałąź pod ciężarem zgięta. (Czesław Miłosz,...
- Ułomność ludzkiego wymiaru sprawiedliwości
- Kara tajemnicza i niesprawiedliwa – nasze przeznaczenie
- Kara wymierzona przez ludzi
- Kara wymierzona przez tajemnicze siły wyższe
- Interwencja starotestamentowego Boga
- Kara wymierzona własną ręką
- Kary bogów antycznych
- Kara wymierzona przez Boga po śmierci
- Chlubne wyjątki
Totalitarna wizja piekła artystów
W tworzeniu w swej poezji alternatywnych piekieł i rajów wyspecjalizował się Zbigniew Herbert. W Sprawozdaniu z raju i wierszu U wrót doliny reinterpretował wizje biblijne, upodabniając Boży porządek do porządku systemu totalitarnego. W utworze Co myśli Pan Cogito o piekle ukazał piekło jako „raj artystów” (trochę podobny do tego stworzonego w Mistrzu i Małgorzaci e Bułhakowa przez komunistów moskiewskich dla prawomyślnych literatów). W piekle tym trwa nieustannie pełnia sezonu,...
Samotność napiętnowanego, obcego
Jeszcze innym rodzajem odrębności jest poczucie opuszczenia związane z przynależnością do jakiejś narodowości, rasy czy związane z wyznawaniem religii. Napiętnowani są chrześcijanie w starożytnym Rzymie ( Quo vadis ), Żydzi w dobie faszystowskiego totalitaryzmu (filmy Europa, Europa , Jeszcze tylko ten las , Lista Schindlera , powieść Początek , pamiętnik Pianista czy wspomnienia Dziewczynka w czerwonym płaszczyku ), napiętnowani są także Niemcy w powojennym Gdańsku ( Hanemann...
Świat lagrów
Tadeusz Borowski opisał w swych opowiadaniach, co działo się w hitlerowskich obozach koncentracyjnych. Zwrócił jednak uwagę nie tylko na to, co się tam działo, jakie okrucieństwa zafundowali współcześni kaci współczesnym ofiarom. Pokazał także świat zlagrowany jako pewien system, pewną nową cywilizację, w której planowo zadaje się śmierć, wyniszcza narody, a wśród ofiar tworzy grupy mniej i bardziej uprzywilejowanych (na lepszych pozycjach są ci, którzy mają niższe numery, a więc są dłużej w...
Mentalność kata
Mentalność kata likwidującego getto – Jürgena Stroopa – przedstawił dzielący z nim przez pewien czas celę autor Rozmów z katem Kazimierz Moczarski, namówiony do spisania tych rozmów przez Andrzeja Szczypiorskiego. Książka daje porażające świadectwo tego, jak rodzą się kaci, idealnie wypełniający zbrodnicze funkcje w systemach totalitarnych. Otóż na przykładzie Stroopa można dojść do wniosku, że kaci rekrutują się spośród przeciętnych ludzi, nastawionych na karierę służbistów, bezwzględnie...
Totalitaryzm alegorycznie
Alegorią sowieckiego totalitaryzmu (według innych parabolą totalitaryzmu w ogóle) jest powieść (niektórzy badacze twierdzą, że to opowiadanie) George’a Orwella Folwark zwierzęcy . Pokazano w nim rewolucyjne przemiany zmierzające do uwolnienia farmy spod władzy ludzi. To się udaje, jednak stopniowo rządy przywódców rewolucji świń zamieniają się w terror, a nawet stają się surowsze od rządów ludzi, z którymi świnie zaczynają się spotykać przy stole (symbol zdrady zwierzęcych interesów)....
Totalitaryzm groteskowo
Zupełnie inną próbą opisu systemu totalitarnego jest powieść Michaiła Bułhakowa Mistrz i Małgorzata . W groteskowej międzywojennej Moskwie działa... diabeł, by uzdrowić chorą komunistyczną rzeczywistość, w której królują kłamstwo, cenzura, łapówki, panuje bieda wśród zwykłych obywateli, podczas gdy w luksusie żyją prominenci. To właśnie diabelski świat ratuje przed zniszczeniem rękopis mistrza, spalony w chwili strachu– powieść o Poncjuszu Piłacie. Ocalona też zostaje miłość mistrza i...
Miasto groteskowe
Mówi się o miastach także w groteskowej konwencji.Warszawa z Pałacem Kultury, Komitetem Centralnymi tajemniczymi podziemnymi przejściami, Warszawa transparentów i walących się budynków, przemianowanych ulic i kin, Warszawa byle jaka – cieknących kranów i niepalących się zapałek – została przedstawiona w Małej apokalipsie Tadeusza Konwickiego. To Warszawa komunistyczna, zniewolona przez wschodnich sąsiadów, prawie już włączona do ZSRR. Totalitaryzm w stołecznym mieście oddał też za pomocą...
Totalitaryzm parabolicznie
Za parabolę totalitaryzmu (możliwych też wiele innych odczytań) uważa się też niekiedy Proces Franza Kafki. Wszechwładna biurokracja, która osacza Józefa K. i wydaje na niego niesłuszny wyrok, choć bohater nigdy nie poznał przyczyn oskarżenia, kojarzy się z biurokracją państw totalitarnych. Jednak powieść można też traktować jako parabolę ludzkiego losu – każdego z nas, jak Józefa K., czeka śmierć, choć nie znamy przyczyn wyroku...
Poeta – świadek zbrodni, poezja – „narodowych pamiątek kościół”
Inną rolę przypisze poecie opozycja w systemie totalitarnym.To rola świadka zbrodni. W pewnym sensie jest to nawiązanie do tradycji romantycznej, która nakazywała poetom utrwalać pamięć o bohaterach narodowych. W dobie totalitaryzmu jest to o tyle trudne, że wielu mordów dokonuje się w ukryciu... W Konradzie Wallenrodzie poeta Halban przypomina Walterowi Alfowi o jego prawdziwej tożsamości i obowiązku walki. A oto, jak zostaje określona rola poezji: Płomień rozgryzie malowane dzieje,...
Świadectwo kata
Dramat likwidacji getta widziany z drugiej strony, oczyma oprawcy, likwidatora getta Jürgena Stroopa, przedstawia wstrząsający dokument Kazimierza Moczarskiego Rozmowy z katem . Autor dzielił z hitlerowcem więzienną celę i dowiedział się sporo o jego poglądach, psychice. Stroop jest produktem hitlerowskiego totalitaryzmu. Nie rozumie istoty zbrodni dokonanej na Żydach, twierdzi, że to podludzie.
Rzeczywistość łagrowa
Długo w Polsce była tematem tabu rzeczywistość sowieckich łagrów. Ostecznie opisali je więźniowie na podstawie własnych przeżyć i doświadczeń. Gustaw Herling-Grudziński napisanie Innego świata traktował jako obowiązek wobec tych, którzy zginęli i prosili go o świadectwo. Prezentuje on bezkompromisową postawę moralną i w odróżnieniu od Borowskiego sugeruje, że nawet w ekstremalnych warunkach można zachować kręgosłup moralny, jak odważny i zdeterminowany Kostylew, który konsekwentnie...
Zbrodniarze totalitaryzmu
Odrębny rozdział świata zbrodni stanowią zbrodnie przeciw ludzkości – zbrodnie w państwach totalitarnych. Zbrodniarzami wojennymi wyzutymi z ludzkich uczuć są niemieccy kaci opisani w opowiadaniach Tadeusza Borowskiego czy Medalionach Zofii Nałkowskiej albo Kolumbach . Roczniku 20 Romana Bratnego – bawi ich strzelanie do Żydów, bawi torturowanie więźniów. A jednak sztuka Leona Kruczkowskiego Niemcy czy Rozmowy z katem Kazimierza Moczarskiego pokazują, iż „Niemcy są ludźmi” i role...
Dżuma jako metafora
Zarazę można też traktować jako metaforę szerszych zjawisk. Np. dżumę z powieści Alberta Camusa odczytano, chyba zgodnie z intencjami autora, jako metaforę totalitaryzmu, wszelkiego zła i zagrożenia. Uprawnia do tego już motto powieści, słowa Daniela Defoe: „Jest rzeczą równie rozsądną ukazać jakiś rodzaj uwięzienia przez inny, jak ukazać coś, co istnieje rzeczywiście,poprzez coś innego, co nie istnieje”. Warto zwrócić uwagę także na taki cytat: „(...) bakcyl dżumy nigdy nie umiera i nie...
Epidemia, zaraza
„Patrzcie, o giaury! jam siny, blady, Zgadnijcie, czyim ja posłem? Jam was oszukał, wracam z Grenady, Ja wam zarazę przyniosłem. Pocałowaniem wszczepiłem w duszę Jad, co was będzie pożerać, Pójdźcie i patrzcie na me katusze, Wy tak musicie umierać”. (Adam Mickiewicz, Konrad Wallenrod ) (...) w roku od narodzenia Pana naszego, Jezusa Chrystusa,tysiąc trzysta czterdziestym ósmym, w sławnym mieście Florencji,klejnot miast włoskich stanowiącym, wybuchła zaraza...
- Zarażenie jako powód izolacji i samotności
- Epidemia – czas nietolerancji i zbrodni
- Epidemia jest godziną próby
- Kara za grzechy czy ekstremalne doświadczenie?
- Epidemia jako pretekst do snucia opowieści
- Epidemia jako morze cierpienia
- Zarażenie – aktem zemsty na wrogu
- Dżuma jako metafora
- Epidemia burzy normalny bieg zdarzeń
Kafkowski everyman Józef K.
Takim everymanem jest niewątpliwie postać z powieści Franza Kafki P roces – Józef K. Nie znamy nawet jego nazwiska. Bohater nijaki, skromny, szary, niewyróżniający się niczym szczególnym, uosobienie przeciętności staje nagle przed dramatem – zostaje nieoczekiwanie oskarżony (nie wiadomo z jakiego powodu) i odtąd żyje w stanie ciągłego zagrożenia, żyje widmem procesu. Przeciwko niemu działają liczni, często niekompetentni urzędnicy (symbolizujący zapewne bezwzględność biurokracji, a może...
Szpital psychiatryczny – miejscem izolacji i ostoją normalności
W domu obłąkanych znajdzie się też inna romantyczna bohaterka – żona hrabiego Henryka z Nie-Boskiej komedii Zygmunta Krasińskiego, śniąca o tym, że jest poetą... W Mistrzu i Małgorzacie Bułhakowa opisane zostaje zamykanie zdrowych, ale niepokornych mieszkańców Moskwy w szpitalach psychiatrycznych jako normalna praktyka państwa totalitarnego. W tym sensie szpitale psychiatryczne stają się oazą normalności, miejscem przebywania ludzi niezależnych, myślących, zbuntowanych,niepokornych. Do...
Mali i wielcy tyrani totalitaryzmu
Odrębny rozdział stanowią liczne literackie i filmowe portrety totalitaryzmu, zarówno hitlerowskiego, jak i stalinowskiego. W słynnym filmie Dyktator Charlie Chaplin ośmielił się ośmieszyć Hitlera, jeszcze zanim Stany Zjednoczone wypowiedziały wojnę Niemcom. Innym portretem dyktatora jest Triumf woli Leni Riefenstahl, której osobiste związki z Hitlerem do dziś budzą emocje – dokumentalny film propagandowy nakręcony przez wielbicielkę i zwolenniczkę Hitlera. Ukazuje on przywódcę partii...
Filozofowie greccy
W Uczcie Platon utrwala postać Sokratesa i innych filozofów oraz metodę greckich myślicieli, którzy zadając pytania i oczekując na nie odpowiedzi od słuchacza, zmuszali ich do myślenia... W Państwie pojawia się pomysł Platona postawienia uczonych na czele państwa, oddania im rządów. Państwo Platona, rządzone przez mądrych i odbierające głupim prawo dodecydowania o sobie, przypomina jednak społeczeństwa totalitarne.
Literatura współczesna : Cechy i idee literatury
Drugi obieg – w latach 70. powstał niezależny ruch wydawniczy, aby publikować materiały zatrzymane przez cenzurę. Dzięki drugiemu obiegowi do czytelnika trafiły dzieła Miłosza, Gombrowicza, Mała apokalipsa Konwickiego. Egzystencjalizm – współczesny kierunek filozoficzny interesujący się pojedynczymi losami jednostki, która jest wolna i odpowiedzialna. Dla egzystencjalizmu charakterystyczne jest poczucie samotności wobec Boga, dążenie do zbawienia, lęki rozpacz, a także przekonanie,...
Metafora egzaminu
Z kolei w wierszu Ewy Lipskiej Egzamin obserwujemy „egzamin konkursowy na króla”. Dość absurdalny, oddaje on paradoksy totalitaryzmu: Egzamin konkursowy na króla wypadł doskonale. Zgłosiła się pewna ilość królów i jeden kandydat na króla. Królem wybrano pewnego króla który miał zostać królem. Otrzymał dodatkowe punkty za pochodzenie spartańskie wychowanie i za uśmiech ujmujący wszystkich za szyję. (Ewa Lipska, Egzamin ) W wierszu jest wiele ironii – zdanie „Z historii...
Odwet w stylu groteskowym – bronią przeciw totalitaryzmowi
Michaił Bułhakow w swej powieści Mistrz i Małgorzata szydzi z komunistycznego systemu totalitarnego. Zemsty za zbrodnie i upokorzenia powodowane przez komunizm – za puste sklepy, pełne więzienia i domy rzekomo psychicznie chorych oraz brak swobody dla twórców dokonują... siły diabelskie. To one doprowadzają do upokorzenia żon komunistycznych urzędników, które stają nagie po wywalczeniu eleganckich ubrań na pokazie magii, to one demolują z pomocą Małgorzaty mieszkanie krytyka, który...
Literatura współczesna : Najważniejsze motywy i tematy
Człowiek w zagrożeniu wojną • Kartoteka i wiersze Tadeusza Różewicza • Popiół i diament Jerzego Andrzejewskiego • wiersze Krzysztofa Kamila Baczyńskiego • Sennik współczesny Tadeusza Konwickiego Martyrologia Żydów • Zdążyć przed Panem Bogiem Hanny Krall • Opowiadania Tadeusza Borowskiego • Początek Andrzeja Szczypiorskiego Miasto • opowiadania Marka Hłaski • Mała apokalipsa Tadeusza Konwickiego • Raport z oblężonego miasta Zbigniewa Herberta • Zły Leopolda...