Mleczaj

Mleczaj dołkowany
Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	grzyby
Typ	podstawczaki
Klasa	pieczarniaki
Rząd	gołąbkowce
Rodzina	gołąbkowate
Rodzaj	mleczaj
Nazwa systematyczna
Lactarius Pers. Tent. disp. meth. fung.: 68 (Lipsk, 1797)
Typ nomenklatoryczny
Lactarius torminosus (Schaeff.) Pers

Lactarius Pers. (mleczaj) – rodzaj grzybów należący do rodziny gołąbkowatych (Russulaceae)^[1].

Systematyka i nazewnictwo

Pozycja w klasyfikacji według Index Fungorum: Russulaceae, Russulales, Incertae sedis, Agaricomycetes, Agaricomycotina, Basidiomycota, Fungi^[1].

Rodzaj Lactarius został opisany po raz pierwszy przez Christiaana Persoona w „Tentamen dispositionis methodicae Fungorum” z 1797 r. (jako: „Lactaria. Pileus carnosus depressus, Lamellaæ (nonnullæ subramosæ) lactescentes”). Synonimy naukowe: Agaricus sect. Lactifluus Pers., Agaricus subdiv. Galorrheus Fr., Galorrheus (Fr.) Fr., Gloeocybe Earle, Hypophyllum Earle, Lactaria Pers., Lactariella J. Schröt., Lactariopsis Henn., Lactifluus (Pers.) Roussel, Pleurogala Redhead & Norvell^[2].

Nazwę polską nadał Józef Jundziłł w 1791 r. W polskim piśmiennictwie mykologicznym należące do tego rodzaju gatunki opisywane były także jako bedłka, rydz, krowiak, podrydzyk i mleczajek^[3].

Charakterystyka

Cechy makroskopowe

Owocniki roczne, siedzące, lub grzyby kapeluszowe z trzonem bocznym lub centralnym. Powierzchnia delikatnie włochata lub kutnerowata o barwie od ochrowej do fioletowo-brązowej. Grzyby poliporoidalne o hymenoforze rurkowym, liczba porów 1-2 na mm. Kontekst biały, mięsisto-twardy, trudno schnący. System strzępkowy dimityczny; strzępki generatywne z prostymi przegrodami, strzępki szkieletowe szkliste, z rzadkimi rozgałęzieniami, w tramie występują strzępki mleczne, cystyd brak. Podstawki maczugowate, duże, 40-55 × 8-12 µm, z czterema sterygmami. Bazydiospory kuliste do półkulistych, szkliste, ornamentowane krótkimi i nieregularnie ułożonymi grzbietami. Grzyby poliporoidalne powodujące białą zgniliznę twardzieli w korzeniach oraz pniach żywych drzew iglastych i liściastych^[4].

Grzyby kapeluszowe o różnej wielkości, mięsiste, zbudowane z kapelusza i centralnego trzonu. Kapelusz u różnych gatunków ma średnicę od 2 do 25 cm, za młodu zwykle jest wypukły z silnie podwiniętym brzegiem, później płaski, w końcu zagłębiony, nawet lejkowaty, z brzegiem rzadko całkowicie prostym. Powierzchnia zwykle gładka, o barwie białej, kremowej, żółtej, cielistej, pomarańczowoczerwonej, oliwkowej, fioletowej do purpurowej lub brązowej, czasami koncentrycznie strefowana. Skórka nie daje się oddzielić od miąższu, bywa wilgotna, śliska, lepka lub śluzowata, gładka, pomarszczona, omszona, wełnista, ziarnista, rzadko drobno kosmkowata. Trzon prosty, zwykle o wysokości równej szerokości kapelusza, walcowaty, rzadko rozszerzony górą lub dołem. Jego powierzchnia bywa gładka, oszroniona, filcowata, zamszowata, aksamitna lub włókienkowata. Blaszki mało zróżnicowane, przeważnie tej samej szerokości co grubość miąższu,, na obu końcach ostro zwężone, u większości gatunków wąskie i cienkie, gęste i nieco elastyczne, u wielu gatunków nieregularnie rozwidlone, czasami anastomozujące lub u nasady połączone żeberkami. Zwykle między nimi występują blaszeczki. Zwykle są nieco tylko przyrośnięte, czasami zbiegające na trzon^[5].

Charakterystyczną cechą mleczajów jest mleczko, które wydziela się dopiero po uszkodzeniu miąższu, zwłaszcza blaszek. U różnych gatunków jest białe, wodnistobiałe, żółtawe, czerwonawe Przy oznaczaniu gatunków ważną rolę odgrywają takie jego cechy jak: barwa, gęstość, obfitość wypływu, przebarwianie się w zetknięciu z powietrzem, czas po jakim to następuje, smak i zapach^[5].

Cechy mikroskopowe

Miąższ zbudowany z cienkościennych, szklistych strzępek. Charakterystyczną cechą jest występowanie w nim sferocytów i silnie rozgałęzionych strzępek mlecznych oraz strzępek oleistych^[6]. W tramie zwykle brak sferocytów, subhymenium zbudowane ze strzępek kulistych o średnicy ok. 10 µm. Hymenium składa się z podstawek i cystyd. Podstawki maczugowate, 4-sterygmowe, wyjątkowo 2-sterygmowe, zwykle o wymiarach 40–60 × 7–11 µm. Cystydy, podobnie jak podstawki mało zróżnicowane, u różnych gatunków w postaci cheilocystyd (na ostrzu blaszek) lub pleurocystyd (na bokach blaszek). Bazydiospory bez przegród, kuliste, szerokojajowate, do nieco wydłużonych, zawsze z podszczytowym wyrostkiem wnęki, zwykle o wymiarach 7–9,5 × 6–7,5 µm i przeważnie urzeźbione^[5].

Siedlisko i tryb życia

Grzyby naziemne, wszystkie gatunki są grzybami ektomykoryzowymi^[3]. Występują głównie w lasach, tworząc symbiozę z jednym lub kilkoma gatunkami drzew. Owocniki rozwijają się zwykle od połowy lata do późnej jesieni i są dość długotrwałe Czasami atakowane są przez grzyby pasożytnicze z rodzaju Hypomyces^[5].

Niektóre gatunki

Nazwy naukowe na podstawie Index Fungorum^[11]. Wykaz gatunków polskich i nazwy polskie według Władysława Wojewody^[3] i innych źródeł^[12][13].

• 
  Mleczaj bagienny
• 
  Mleczaj bukowy
• 
  Mleczaj chrząstka
• 
  Mleczaj ciemny
• 
  Mleczaj dębowy
• 
  Mleczaj dołkowany
• 
  Mleczaj jelonek
• 
  Mleczaj kamforowy
• 
  Mleczaj lśniący
• 
  Mleczaj najostrzejszy
• 
  Mleczaj niebieskawy
• 
  Mleczaj omszony
• 
  Mleczaj ostry
• 
  Mleczaj pachnący
• 
  Mleczaj paskudnik
• 
  Mleczaj płowy
• 
  Mleczaj pomarańczowy
• 
  Mleczaj pomarszczony
• 
  Mleczaj rudy
• 
  Mleczaj rydz
• 
  Mleczaj siarkowy
• 
  Mleczaj śluzowaty
• 
  Mleczaj smaczny
• 
  Mleczaj świerkowy
• 
  Mleczaj szaroplamisty
• 
  Mleczaj wątrobowy
• 
  Mleczaj wełnianka
• 
  Mleczaj wodnisty
• 
  Mleczaj wygięty
• 
  Mleczaj złocisty

Występowanie i znaczenie

Opisano ponad 200 gatunków i ich liczba ciągle się zmienia; zarówno w wyniku opisywania nowych gatunków, jak i zmian w ich nazewnictwie i systematyce. W Europie występuje ok. 100 gatunków. Najlepiej poznane są gatunki występujące w Europie i w Ameryce Północnej, ciągle natomiast opisywane są nowe gatunki mleczajów ze stref tropikalnych. Kilkadziesiąt gatunków jest zagrożonych wyginięciem i w wielu krajach znajdują się one na czerwonych listach^[5].

Odgrywają dużą rolę w ekosystemach leśnych, zarówno dzięki symbiozie z drzewami, jak i przyczynianie się do tworzenia próchnicy^[5]. Niektóre gatunki to grzyby jadalne, są też wśród mleczajów grzyby trujące, jednak brak gatunków śmiertelnie trujących, ponadto gatunki niejadalne i trujące łatwo można odróżnić – odznaczają się gorzkim, czasami silnie piekącym smakiem^[14]. Jednego znajbardziej smacznych mleczajów – mleczaja rydza (Lactarius deliciosus) udało się uprawiać^[15]. Wyciąg z mleczaja brązowego (Lactarius badiosanguineus) wykazuje działanie hamujące w stosunku do trombiny^[16].

Przypisy