Wolność
Głupi komunista
Polski film wykreował też postać głupiego służbisty, którego jest w stanie oszukać inteligentny człowiek – opozycjonista. Takie postaci komunistów wojskowych znajdziemy w głośnej komedii Kazimierza Kutza Pułkownik Kwiatkowski , której bohater – sprytny człowiek z zasadami i fantazją, lekarz wojskowy– ułatwia koledze zwolnienie z wojska, sam ucieka i wypożycza wojskowy samochód, kreując się na komunistycznego wojskowego dygnitarza. Dzięki swym wyczynom uwalnia niesprawiedliwie więzionych,...
Lekarz outsider
Prócz lekarzy dziwaków literatura portretuje lekarzy outsiderów skazanych na wyobcowanie z powodów np. politycznych. Takim jest bohater Łuku triumfalnego Ericha Marii Remarque’a, Ludwik Fresenburg, ukrywający się w Paryżu jako nielegalny emigrant, uciekinier z hitlerowskich Niemiec. Poznajemy go jako przystojnego mężczyznę, świetnego chirurga, który ukrywa się pod fałszywym nazwiskiem Ravic. Zmory przeszłości nie dają mu jednak spokoju, posuwa się nawet do zabicia dawnego oprawcy z...
Poeta – przywódca narodu
Inny dylemat poetów dotyczył roli społecznej twórcy. Wielokrotnie pytano,czy poezja ma dotyczyć tematyki narodowej, czy nie, czy ma się angażować w sprawy społeczne, czy pozostać na nie obojętną. Wedle tradycji tyrtejskiej (nazwa pochodzi od greckiego poety Tyrteusza, który zagrzewał Greków do walki i... prowadził ich do zwycięstw) poeta ma zagrzewać do walki. Taką rolę odgrywa Gustaw-Konrad w III części Dziadów , pragnący stanąć na czele narodu i doprowadzić go do wolności. Podobnie...
Matka Polka
Motyw macierzyńskiego cierpienia w specyficzny sposób przejmie polska literatura patriotyczna, kreująca mit matki Polki, wychowującej syna do nierównej walki z wrogiem. Bohaterka taka jest świadoma, że syna może stracić, a jednak obowiązek patriotyczny nakazuje jej przygotowanie go do roli bojownika o wolność ojczyzny. Ten model macierzyństwa eksponuje Adam Mickiewicz w wierszu Do matki Polki , opisującym w obrazowy sposób ból rodzicielki przyszłego patrioty, która od najmłodszych lat...
Samotność umierającego
Szczególny rodzaj samotności to samotność umierających. O niej traktuje wiele dzieł, np. genialna sztuka Dowcip Margaret Edson, mówiąca o odchodzeniu chłodnej, surowej profesor umierającej na raka. Samotność umierającego pokazał też w swoim filmie Życie jako śmiertelna choroba przenoszona drogą płciową Krzysztof Zanussi. Upokorzenia, strachu, cierpienia umierających nie jest w stanie podzielić nikt. W znanym wierszu Campo di Fiori Czesław Miłosz– ukazując iskry i strzępy ubrań,...
Ogród
Zakwitały marcinki przy drewnianym płotku Tyś się temu przyglądał mój szanowny kotku Tyś widział martwą osę i dwie muchy w locie I brzozę tę co zmarła tuż przy owym płocie Ja tam dół wykopałem tyś zasnął w tym dole Krążyły nad nim osy w swoim wielkim kole (...) Brzozy żaby marcinki wszystko jest tożsame Wszystko wchodzi wychodzi przez ogromną bramę Przez bramę brzóz marcinków i gnijących jeży Może tam coś jest jeszcze – coś w co nikt nie wierzy (Jarosław Marek Rymkiewicz, Ogród...
Artysta – zła profesja
Villon zapoczątkowuje linię pisarzy, którzy kreowali się na wyrzutków społecznych albo faktycznie nimi byli. Autor Wielkiego testamentu , złodziej, uczestnik morderczych bójek, odsiadujący wyrok w więzieniu, a potem skazany na śmierć (wyrok ten zamieniono na wygnanie) niewątpliwie miał powody, by czuć się wyobcowany. Młodopolscy poeci i symboliści nie byli rozpieszczani przez mieszczańskie społeczeństwo, jednak w ich postawie możemy również odnaleźć liczne elementy autokreacji (na „tych...
Taniec radości życia
Warto wreszcie wspomnieć o tańcu jako wyznaczniku tożsamości narodowej i... wyrazie radości życia. Te dwa aspekty znaczenia tańca splatają się w słynnej postaci Greka Zorby – bohatera powieści Nikosa Kazandzakisa, sfilmowanej przez Michalisa Kakojanisa (słynna kreacja Anthony’ego Quinna w roli Zorby). Zorba tańczy zawsze: kiedy się cieszy i kiedy rozpacza, gdy umiera jego synek i kiedy zawala się kolejka, którą szalony Macedończyk budował w pocie czoła. Bohater jest ucieleśnieniem takich...
Komunista – rewolucjonista, męczennik
Wiersze Władysława Broniewskiego dokumentują postaci i postawy komunistów. Są wśród tych wierszy Na śmierć rewolucjonisty i Elegia o śmierci Ludwika Waryńskiego . Kreują one nowych komunistycznych bohaterów – męczenników za sprawę, idealistów kochających robotnicze masy i wolność, umierających za innych. Jednocześnie programowy wiersz Broniewskiego o poezji ( Poezja ) stawia przed nią zadania tyrtejskie: ma zagrzewać do walki, także rewolucyjnej („Ty masz werbel nam zagrać do...
Praca artysty
Odrębny rozdział stanowi praca artystów, ukazywana przez nich samych jako natchniona misja (Mickiewicz w Dziadach cz. III), solidne rzemiosło (Horacy, Norwid) lub wyraz wolności, pozwalającej na tworzenie dzieł wielkich, ale i łamanie konwencji społecznych, szokowanie (zwłaszcza twórczość symbolistów francuskich czy polskich modernistów). Postaci artystów jako próżniaków przedstawia z odrazą literatura tworzona przez pozytywistów ( Nad Niemnem Orzeszkowej, Bez dogmatu Sienkiewicza)....
Samotność geniusza
Istotną cechą śpiewaka, barda, wieszcza (z Murów czy Wielkiej Improwizacji ) jest geniusz. Ów geniusz porywa tłumy, ale i odcina wybitną jednostkę od szarej gawiedzi.O samotności niepokornego geniusza, stworzonego do wyższych celów, łamiącego ko nwencje społeczne pisali, na przekór filistrom, symboliści francuscy czy twórcy młodopolscy, eksponując jego samotność i talent, ale także jego nieprzystawalność do społecznych wzorców, okupioną cierpieniem; wolność, niejednokrotnie okupioną...
Matka Boska romantyków
Imię Maryi pojawia się też w utworach romantycznych. Echa kultu maryjnego pobrzmiewają w Inwokacji do Pana Tadeusza Adama Mickiewicza, w której poeta dziękuje Matce Boskiej Ostrobramskiej za cudowne uzdrowienie w dzieciństwie oraz błaga ją o „powrócenie cudem na ojczyzny łono” lub choćby przeniesienie „duszy utęsknionej/do tych pagórków leśnych, do tych łąk zielonych”. W III części Dziadów czytamy o tym, jak Gustaw-Konrad (bluźnierca) broni imienia Maryi przed obrazą: JANKOWSKI (...)...
Podróże Pana Cogito
Odrębną kategorię stanowią podróże opisane przez Adama Zagajewskiego czy Zbigniewa Herberta. Te pielgrzymki do świata kultury, związane z poznawaniem zabytków, wnoszą do poezji tych twórców czy do esejów (Herbert) poczucie łączności ze światem kultury śródziemnomorskiej. Mijane miasta, opisane w wierszach Zagajewskiego, kuszą obcością lub mieszanką swojskości i obcości. Problemy napotykane w nich przez podróżnika nie są tak do końca jego problemami. Pozwala mu to zyskać wolność i dystans do...
Polowanie z punktu widzenia... zwierzyny – smak utraconej wolności
Niekiedy, rzadko, zdarza się w utworze literackim, że pisarz (poeta) ukazuje polowanie nie z punktu widzenia myśliwych, lecz... zwierzyny. Wówczas polowanie staje się symbolem gwałtu na zwierzęciu, przemocy, utraconej wolności. Tak dzieje się w słynnej piosence Jacka Kaczmarskiego, inspirowanej utworem Włodzimierza Wysockiego: Skulony w jakiejś ciemnej jamie smaczniem sobie spał I spały małe wilczki dwa – zupełnie ślepe jeszcze Wtem stary wilk przewodnik co życie dobrze znał Łeb...
Egipscy kapłani i rzymscy niewolnicy
Przedstawieni np. w Faraonie Bolesława Prusa kapłani sprawują władzę nad społeczeństwem. Prowadzą badania, mają większą wiedzę, dzięki temu mogą np. manipulować ludem, przedstawiając susze czy zaćmienia słońca jako kary bogów (mając wiedzę z dziedziny meteorologii, mogą przewidywać takie zjawiska). A więc znów – kto ma wiedzę, ten ma władzę. Nie zawsze jednak: liczni niewolnicy rzymscy,na ogół rodem z Grecji, to artyści i uczeni zwykle mądrzejsi od swych panów, ale całkowicie od nich...
Marzenia patriotów
Na ogół piękne są marzenia patriotów – żyjących pod zaborami lub w czasie okupacji – o wolnej ojczyźnie. Za te marzenia przychodzi im płacić śmiercią, poświęceniem życia prywatnego. Tak jest w przypadku marzącego o wolnej ojczyźnie Konrada Wallenroda, bohatera utworu Adama Mickiewicza. Wybór walki z Krzyżakami o wolność Litwy przypłaca szczęściem osobistym, rycerską sławą, a w końcu życiem (idzie na daleko posunięte kompromisy moralne). Marzenia patriotów powstańców też kończą się osobistą...
Powstanie kościuszkowskie
Motyw insurekcji kościuszkowskiej także często pojawia się w tekstach kultury, np. w Panu Tadeuszu w postaci wyraźnej aluzji. Na ścianie w Soplicowie wisi portret Kościuszki, któremu przygląda się Tadeusz po powrocie do domu. Również imię otrzymał tytułowy bohater epopei na cześć wodza. W powstaniu kościuszkowskim brał też udział kaleki żołnierz utrwalony w Kordianie Juliusza Słowackiego jako osoba niepokornie śpiewająca podczas koronacji cara na króla Polski: „Boże, pochowaj nam króla”....
Wartości demokratyczne
Określenie wszystkich wartości demokratycznych jest o tyle trudnym zadaniem,że sposób ich doboru zawsze budził kontrowersje. Można jednak wyznaczyć te podstawowe, które posłużą jako punkt wyjścia do dyskusji na temat ich miejsca w systemie demokracji. Wartości demokratyczne wolność prawo do godnego i bezpiecznego życia, do myślenia, wiary i wyrażania własnych przekonań: prawo do aktywnego uczestniczenia w tworzeniu rządowych praw i instytucji bez strachu, przymusu...
Samotność buntownika
Wielu nieszczęśliwych kochanków zabija się, wielu znajduje sobie szczytne cele. W III części Dziadów „kochanek Maryli” staje się „kochankiem ojczyzny”, z nieszczęśliwie zakochanego młodzieńca przeradza się w buntownika i bojownika o wolność kraju (badacze literatury nie są zgodni, czy Gustaw z IV części Dziadów i Gustaw-Konrad to ta sama, czy tylko podobna postać o tak samo zawikłanej romantycznej biografii, faktem jednak pozostaje, że bohater III części dramatu przechodzi wewnętrzną...
Cygan – artysta
Cyganeria warszawska – XIX-wieczna grupa skupiająca poetów i malarzy – działała w latach 1838–1843 w Warszawie. Blisko związany z nią był m.in. Cyprian Kamil Norwid. „Cyganie warszawscy” wydawali oficjalne pisma: „Nadwiślanin” (1841–1842) i „Jaskółka” (1843). Gardzili salonowym stylem życia, konwencjami i głosili idee demokratyczne. Modernistycznym artystom, nawiązującym do romantycznych tradycji, życie Cygana wydawało się atrakcyjne, dlatego tak często nazywali siebie cyganami – bezdomnymi,...