Matka Polka

Motyw macierzyńskiego cierpienia w specyficzny sposób przejmie polska literatura patriotyczna, kreująca mit matki Polki, wychowującej syna do nierównej walki z wrogiem. Bohaterka taka jest świadoma, że syna może stracić, a jednak obowiązek patriotyczny nakazuje jej przygotowanie go do roli bojownika o wolność ojczyzny. Ten model macierzyństwa eksponuje Adam Mickiewicz w wierszu Do matki Polki, opisującym w obrazowy sposób ból rodzicielki przyszłego patrioty, która od najmłodszych lat powinna oswajać swe ukochane dziecko z cierpieniem i przygotowywać je do męczeńskiej śmierci. Wiersz, pełen drastycznych szczegółów („wcześnie mu ręce okręcaj łańcuchem,/Do taczkowego każ zaprzęgać woza”) odwołuje się też do cierpienia Chrystusa i Maryi („Klęknij przed Matki Bolesnej obrazem/I na miecz patrzaj, co Jej serce krwawi”). W pewnym sensie utwór nawiązuje także do tradycji matki – wzorowej obywatelki, znanej jeszcze z historii Rzymu (matka Grakchów, czyli Kornelia, urodziła dwanaścioro dzieci, w tym synów – Gajusza i Tyberiusza, trybunów ludowych, którzy jeszcze za jej życia zostali zamordowani przez przeciwników politycznych;na posągu rzymskiej patrycjuszki wzniesionym po jej śmierci widniał napis: „Kornelii, matce Grakchów”).
Zbolałe matki bojowników to jednak nie zawsze wzorowe obywatelki patriotki, to niekiedy po prostu kobiety żebrzące o życie swego dziecka, upominające się o sprawiedliwość i wyrozumiałość dla synów, płaczące z powodu ich cierpień. Łączą determinację z wielką pokorą – ale gdy trzeba, są dumne i surowe... Taka jest np. pani Rollison z III cz. Dziadów Mickiewicza – poznajemy ją, gdy w gabinecie Senatora prosi o łaskę dla syna Jana, aresztowanego za działalność niepodległościową i okrutnie traktowanego podczas śledztwa. Gdy dowiaduje się, że jej syn nie żyje, wyrzucony przez okno przez swych katów, wraca, by złorzeczyć Senatorowi (bardzo podobnym wcieleniem matki cierpiącej jest bohaterka Niemców Kruczkowskiego, pragnąca wstawić się za synem do oficera niemieckiego Willego, z tym, że pani Soerensen i jej syn są Norwegami).