21 Brygada Ochrony Pogranicza – zlikwidowana jedna z brygad Wojsk Ochrony Pogranicza pełniąca służbę na granicy polsko-czechosłowackiej.

Uroczystość wręczenia broni, przemawia z-ca d-cy brygady mjr Przestaszewski (1948)

Formowanie i zmiany organizacyjne

21 Brygada Ochrony Pogranicza JW 2219 (Zarządzenie SzSG Nr 053/Org. 30 marca 1946)^[2] została sformowana w 1948 na bazie Katowickiego Oddziału WOP nr 10, na podstawie rozkazu MON nr 055/org. z 20 marca 1948^[3]. Brygada posiadała pięć batalionów, a stan etatowy wynosił 2014 żołnierzy i 12 pracowników cywilnych^[4]. Sztab brygady stacjonował w Gliwicach ul. Nowotki obecnie Daszyńskiego 56. Podlegała Głównemu Inspektoratowi Ochrony Pogranicza, a od 1 stycznia 1950 Dowództwu WOP^[5] na podstawie rozkazu MBP nr 068 z dnia 1 lipca 1949^[6]. Z dniem 1 stycznia 1949 Wojska Ochrony Pogranicza, rozkazem MON nr 205/Org. z dnia 12 grudnia 1948 podporządkowane zostały Ministrowi Bezpieczeństwa Publicznego Zabezpieczenie materiałowe przejęły komendy wojewódzkie Milicji Obywatelskiej^[7].

Grupa oficerów przed uroczystością wręczenia broni (1948)

Aby nadać ochronie granic większą rangę, podkreślano wojskowy charakter formacji, 1 stycznia 1950 powrócono w nazwach jednostek do wcześniejszego określania: „Wojska Ochrony Pogranicza”^[8]. 1 stycznia 1951 weszła w życie nowa numeracja batalionów i brygad Wojsk Ochrony Pogranicza^[9]. Na bazie 21 Brygady Ochrony Pogranicza powstała 4 Brygada WOP.

Struktura organizacyjna

Żołnierze WOP na posterunku honorowym z PPSz (lipiec 1948)

W 1948^[3]:

• Dowództwo, sztab i pododdziały dowodzenia
• samodzielny batalion Ochrony Pogranicza nr 61 - Ustroń
• samodzielny batalion Ochrony Pogranicza nr 63 - Cieszyn
• samodzielny batalion Ochrony Pogranicza nr 67 - Racibórz
• samodzielny batalion Ochrony Pogranicza nr 69 - Głubczyce
• samodzielny batalion Ochrony Pogranicza nr 71 - Prudnik

Etat brygady przewidywał: 5 batalionów, 2014 wojskowych i 12 pracowników cywilnych ^[10].

Na terenie odpowiedzialności brygady funkcjonowało dziewięć GPK ^[11]:

• Graniczna Placówka Kontrolna nr 44 „Cieszyn” (drogowa)
• Graniczna Placówka Kontrolna nr 45 „Cieszyn” (kolejowa)
• Graniczna Placówka Kontrolna nr 46 „Zebrzydowice” (kolejowa)
• Graniczna Placówka Kontrolna nr 47 „Chałupki” (drogowa)
• Graniczna Placówka Kontrolna nr 48 „Chałupki” (kolejowa)
• Graniczna Placówka Kontrolna nr 49 „Krzenowice” (drogowa)
• Graniczna Placówka Kontrolna nr 50 „Owsiszcze” (drogowa)
• Graniczna Placówka Kontrolna nr 51 „Pietrowice” (drogowa)
• Graniczna Placówka Kontrolna nr 52 „Głuchołazy” (kolejowa)

Sztandar brygady

Wręczenie sztandaru dla poprzednika brygady - Katowickiego Oddziału WOP nr 10 odbyło się 4 listopada 1946. W uroczystości udział wzięli m.in.: minister obrony narodowej, marszałek Polski Michał Rola-Żymierski, minister hutnictwa Hilary Minc, wojewoda śląski gen. bryg. Aleksander Zawadzki, dowódca Okręgu Wojskowego IV gen. Stanisław Popławski oraz szef Departamentu WOP gen. bryg. Gwidon Czerwiński^[12].

Na lewej stronie płatu sztandaru, w dolnym prawym rogu, na tarczce znajduje się czterowierszowy napis: „C.Z.P. (HUTNICZEGO) 24.XI.1946”^[12].

W drzewce sztandaru gwoździe pamiątkowe wbijali m.in.: gen. Marian Spychalski, minister Eugeniusz Szyr, Generalny Dziekan Wojska Polskiego ks. płk Stanisław Warchałowski, wicewojewoda śląski płk Jerzy Ziętek, płk Redlich, płk Kuczyński oraz przedstawiciele kopalń „Pokój”. „Kościuszko”. „Bankowa” i „Mała Panew”^[12].

Pomimo reorganizacji i zmiany nazwy jednostki, na sztandarze nie dokonywano żadnych poprawek. Sztandar został przekazany do Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie 1 lipca 1963^[12].

Dowódca brygady

• ppłk Michał Hakman^[5](01.01.1949–31.07.1950)^[13].

Historia

• 1949 – przy sztabie brygady powstał pierwszy zespół amatorskiej twórczości artystycznej. Występował w pododdziałach granicznych i w miejscowościach na pograniczu^[5].

Przypisy

Bibliografia

• Henryk Dominiczak: Wojska Ochrony Pogranicza w latach 1845–1948. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1971.
• Henryk Dominiczak: Zarys historii Wojsk Ochrony Pogranicza 1945–1985. Warszawa: Wojskowa Drukarnia w Łodzi, 1985.
• Zenon Jackiewicz: Wojska Ochrony Pogranicza : (1945–1991) : krótki informator historyczny. Kętrzyn: Centrum Szkolenia Straży Granicznej, 1998. ISBN 83-909304-3-9.
• Jerzy Prochwicz: Wojska Ochrony Pogranicza 1945–1965. Piotrków Trybunalski: Naukowe Wydawnictwo Piotrkowskie, 2011. ISBN 978-83-7726-027-2.
• Stefan Gacek: Górnośląska Brygada WOP. Rys historyczny 1945–1991. Gliwice: Wydawnictwo Byłych Żołnierzy Zawodowych i Oficerów Rezerwy Wojska Polskiego, 2005.
• SławomirS. Żurawlow SławomirS., Pododdziały Ochrony Pogranicza w Jaworzynce, Istebnej i Koniakowie – Rys historyczny 1922–2008, Gliwice: Gminny Ośrodek Kultury w Istebnej, 2011 .
• SławomirS. Żurawlow SławomirS., Garnizon Wojska Polskiego w Gliwicach Rys historyczny 1945–2014, Gliwice: Zakład Poligraficzny Waldemar Wiliński, 2014 .
• Grzegorz Goryński. Wojska Ochrony Pogranicza w latach 1945–1965. Próba oceny – cz. I. „Biuletyn Centralnego Ośrodka Straży Granicznej”. 1/11, 2011. Koszalin: Centralny Ośrodek Straży Granicznej. ISSN 1429-2505. 
• Tadeusz Niedziela. Wojska Ochrony Pogranicza w pięćdziesiątą rocznice objęcia służby w ochronie granicy Polski 1945–1995. „Jednodniówka Związku Byłych Żołnierzy Zawodowych Środowiska WOP”, s. 14, 1995-06. 
• Archiwum Straży Granicznej, DWOP sygn. 2825/1. Rejestr główny jednostek WOP.
• Archiwum Straży Granicznej, Wykaz dyslokacyjny pododdziałów Wojsk Ochrony Pogranicza w latach 1948–1956.