Szkoła nowogrodzko-pskowska

Szkoła nowogrodzko-pskowska

Sobór Zaśnięcia Przeświętej Bogurodzicy w Starej Ładodze (1156)

Kopuła cerkwi św. Jerzego Zwycięzcy w Starej Ładodze (około 1170 roku)

Cerkiew Spasa na Nieriedice (Nowogród Wielki, 1198)

Monasterski sobór Przemienienia Pańskiego w Starej Russie (po lewej) (dolne partie z 1192 roku, reszta z XV–XVII wieku)

Peryński skit Narodzenia Bogurodzicy w Nowogrodzie Wielkim (1226)

Cerkiew Paraskiewy Piątnicy na Targu w Nowogrodzie Wielkim (1207). Przykład cerkwi z podwyższonymi i podpartymi łukami.

Cerkiew św. Mikołaja z Usochy w Pskowie (1371)

Cerkiew Przemienienia Pańskiego w Nowogrodzie Wielkim (1374)

Cerkiew św. Piotra i Pawła w Kożewnikach w Nowogrodzie Wielkim (1406)

Świątynia Objawienia Pańskiego na Zapskowiu (1495–1496)

Cerkiew Świętych Niewiast Niosących Wonności w Nowogrodzie Wielkim (1510)

Cerkiew św. Borysa i Gleba w Nowogrodzie Wielkim (1536)

Cerkiew Trójcy Świętej monastyru św. Ducha w Nowogrodzie Wielkim (1557)

Cerkiew św. Sergiusza Radoneżskiego z Załużja w Pskowie (1582–1588)

Twierdza Stara Ładoga (XII–XVIII wiek, najstarsze ślady umocnień z VIII wieku)

Twierdza izborska (XIV–XVII wiek, najstarsze ślady umocnień z końca VII wieku).

Kreml pskowski (XIV–XVII wiek); pod murami kremla pozostałości grodu Dowmunta (XIII–XVII wiek); ślady umocnień sięgających VIII wieku

Twierdza koriełska (XIII–XVIII wiek)

Twierdza koporiejska (XIII–XVIII wiek)

Komnaty Podznojewskie w Pskowie (XVII wiek)

Komnaty Poganikonowe w Pskowie (1671–1679)

Prikazne Komnaty w Pskowie (1692–1695)

Wzorami wyjściowymi dla szkoły nowogrodzko-pskowskiej były sobór Mądrości Bożej (1045–1052) oraz Dwór i Targ Jarosławowy w Nowogrodzie Wielkim (X–XI wiek). W odróżnieniu od świątyń włodzimiersko-suzdalskich, cerkwie nowogrodzkie charakteryzują się mniej wyważonymi proporcjami, większą asymetrią lic, surowością, prostotą, stronieniem od przesadnie dekoracyjnych elewacji i większym bogactwem fresków na wewnętrznych ścianach budowli. Do najstarszych obiektów należą cerkwie: Zwiastowania w Arkażach (1179), Piotra i Pawła na Siniczej Górze (1185) i cerkiew Zbawiciela na Neredicy (1198). Ta ostatnia jest uważana za typowy przykład szkoły nowogrodzko-pskowskiej (typ sześcianowy, jednokopułowa, czterofilarowa, trójabsydowa, wnętrze bogato zdobione freskami Teofana Greka)^[16].

Po najazdach mongolskich w XIII wieku architektura nowogrodzka podupadła do rangi architektury prowincjonalnej, nie osiągając już nigdy dawnej świetności i rozmachu. Świątynie nowogrodzkie z XIV i XV wieków charakteryzują się znacznie mniejszymi rozmiarami, większą prostotą i oszczędnością, m.in. cerkiew Fiodora Stratylatesa na Ruczeju (1360) i cerkiew Przemienienia Pańskiego (1374).

Najważniejszym po Nowogrodzie ośrodkiem szkoły nowogrodzko-pskowskiej był Psków. Do zachowanych cerkwi pskowskich należą m.in. cerkiew św. Mikołaja z Usochy (1371), św. Bazylego na Górce (1413), Kosmy i Damiana z Przymościa (1463) i Zaśnięcia Matki Bożej znad Paromy (1521). Za najwybitniejszy przykład szkoły pskowskiej z XVI wieku uważa się pskowską cerkiew św. Sergiusza z Załużja (1582–1588), a do najznaczniejszych świeckich pskowskich zabytków należą Komnaty Poganikonowe (1671–1679), Komnaty Mienszykowskie, Podznojewskie, Trubińskie i inne. Budowle te, pełniące funkcję pałacu i twierdzy, miały ściany z układanego kamienia o grubości ponad dwóch metrów^[16]. Architektura nowogrodzka od XV wieku traci własny charakter, stając się „prowincjonalnym odgałęzieniem ogólnomoskiewskiego stylu”^[21].

Szkoła włodzimiersko-suzdalska

Szkoła włodzimiersko-suzdalska

Sobór Przemienienia Pańskiego w Peresławiu Zaleskim (1152–1157). Niemal w całości zachowana cerkiew staroruska

Cerkiew Świętych Borysa i Gleba w Kidiekszy (1152–1157, sklepienie i kopuła zmienione po uszkodzeniu budynku w 1660 roku)

Złota Brama we Włodzimierzu (1158–1164, sklepienie, cerkiew nadbramna i kordegarda z lat 1795–1810)

Rekonstrukcja zamku Bogolubskich w Bogolubowie (1158–1165)

Zachowana baszta zamku Bogolubskich w Bogolubowie (1158–1165)

Sobór Zaśnięcia Matki Bożej we Włodzimierzu (1158–1189)

Sobór św. Dymitra Sołuńskiego we Włodzimierzu (1194)

Reliefy soboru św. Dymitra we Włodzimierzu (kamień, ok. 1197)

Reliefy soboru św. Dymitra we Włodzimierzu (kamień, ok. 1197)

Cerkiew Opieki Matki Bożej na Nerli pod Bogolubowem (1165)

Sobór Narodzenia Matki Bożej w Suzdalu (1222–1225)

Złote Drzwi Suzdalskie (miedź i złoto, sobór Narodzenia Matki Bożej w Suzdalu, 1222–1238)

Sobór św. Jerzego w Juriewie-Polskim (najniższe partie z lat 1152–1157, dolne partie 1230–1234, górne partie z 1471 roku)

Reliefy soboru św. Jerzego w Juriewie-Polskim (ok. 1234)

Relief z soboru św. Jerzego w Juriewie-Polskim (ok. 1234)

Architektura staroruska została w okresie panowania Jerzego Dołgorukiego (1117–1157) wzbogacona o elementy architektury romańskiej. Było to możliwe dzięki sprowadzeniu przez kniazia zachodnich budowniczych na Ruś Włodzimiersko-Suzdalską^[22]. Świątynie z dokładnie ociosanych bloków kamiennych, głównie wapiennych, były wznoszone na planie krzyża greckiego, miały najczęściej cztery filary, narteksy i trzy wysokie apsydy zwieńczone kopułą. Do najstarszych tego rodzaju budowli należą: cerkiew Świętych Borysa i Gleba w Kidiekszy (1152) i sobór Przemienienia Pańskiego w Peresławiu Zaleskim (1152). Gwałtowny rozwój sztuki nastąpił pod rządami Andrzeja Bogolubskiego (1157–1174) i Wsiewołoda Wielkie Gniazdo (1176–1212). W wyniku przeniesienia siedziby metropolity ruskiego oraz wielkiego księcia do Włodzimierza, a następnie Moskwy, Ruś Włodzimiersko-Suzdalska stała się w XIII wieku głównym ośrodkiem sztuki ruskiej. We Włodzimierzu wybudowano m.in. pięciokopułowy sobór Zaśnięcia Matki Bożej (1158–1189), Złotą Bramę (1158–1164), sobór św. Dymitra (1194) i Monaster Kniahini Zaśnięcia Matki Bożej (1200). W pozostałych miejscowościach zbudowano: zamek Bogolubskich w Bogolubowie (1158–1165), cerkiew Opieki Matki Bożej na Nerli (1165), kreml suzdalski wraz z soborem Narodzenia Matki Bożej (1222–1225) i sobór św. Jerzego w Jurjewie-Polskim (1230–1234). Część zamku Bogolubskich i niektóre partie Złotej Bramy Włodzimierskiej uważane są za najstarsze zachowane przykłady świeckiej architektury staroruskiej w ogóle^[16].

Tradycyjna architektura drewniana

Tradycyjna drewniana architektura cerkiewna

Podstawowe typy budownictwa ludowego w Europie

Cerkiew św. Łazarza Muromskiego na Kiży (koniec XIV – początek XVI wieku)

Zrębowa cerkiew Złożenia Szaty Matki Bożej w Blachernie z Borodawy (1485–1486)

Cerkiew św. Jerzego Zwycięscy w Radionowie (1493–1543)

Cerkiew Narodzenia Bogurodzicy w Witosławicach (1531–1539)

Dzwonnica ze wsi Kuliga (skansen w Małych Koriełach, XVI–XVII wiek)

Wieża monasteru Nikolo-Koriełskiego (XVII wiek)

Cerkiew św. Mikołaja w Małoszujce (rysunek Władimira Płotnikowa, 1638)

Cerkiew Tichwińskiej Ikony Matki Bożej w Torżoku (1653). Cerkiew jarusnyja

Cerkiew Spotkania Pańskiego i św. Michała (Krasnaja Ljaga, 1655)

Cerkiew Narodzenia Bogurodzicy w pogoście gimoreckim (1659)

Cerkiew Opieki Matki Bożej w Zaostrowiu (1686)

Cerkiew Wniebowstąpienia Pańskiego w Małych Koriełach (1669)

Cerkiew Zaśnięcia Matki Bożej w Warzudze (1674)

Cerkiew monasteru św. Mikołaja na Ugrieszy (rycina Erika Palmqvista z 1674 roku)

Cerkiew Zmartwychwstania Pańskiego w Kola (1681–1684)

Cerkiew Jerzego Zwycięzcy (Kołomienskoje, 1685)

Cerkiew św. Andrzeja na Wielkiej Wyspie Zajęczej (1702)

Cerkiew Opieki Matki Bożej (około 1708, Wytegorski Pogost, Anchimowo)

Cerkiew Św. Trójcy w Nionoksie (1724). Cerkiew wielohełmowa

Pogost Kiży. Po lewej stronie wielokopułowa cerkiew Przemienienia Pańskiego (1714)

Cerkwie św. Archanioła Michała (1715) i Seretinska (XVIII wiek) w Archangielu

Czasownia św. Kirika i Julity ze wsi Kaszira (skansen w Witosławicach, 1745)

Cerkiew Przemienienia Pańskiego z Kozljatiewa w Suzdalu (1756)

Cerkiew Włodzimierskiej Ikony Matki Bożej w Podporożu (1757)

Cerkiew św. Mikołaja ze wsi Wysokij Ostrow (skansen w Witosławicach, 1767)

Cerkiew Zaśnięcia Bogurodzicy (Kondopoga, 1774)

Cerkiew Przemienienia Pańskiego w pogoście turczasowskim (1781)

Cerkiew ikony Matki Bożej Kazańskiej w Wyricy, Władimir Apaszkow (1912–1914)

Tradycyjna drewniana architektura świecka

Pałac carski w Kołomienskoje (1667–1672, rekonstruowany w 2010 roku)

Pałac carski w Kołomienskoje (1667–1672, rekonstruowany w 2010 roku)

Brama Przemienienia Pańskiego w Kołomienskoje (XVII wiek)

Chochłowka - wartownia z Targowiszcza (XVII wiek)

Ilimski Ostrog (1667) i ilimska cerkiew Kazańskiej Ikony Matki Bożej (1697)

Mochowaja Wieża Sumskiego Ostrogu (muzeum w Kołomienskoje, lata 80. XVII wieku)

Dom Piotra I z twierdzy nowodźwińskiej (muzeum w Kołomienskoje, 1702)

Dom we wsi Wiczuga (1838)

Stanica pocztowa pod Kostromą (1839)

Tzw. „pięciościanówka” - prostszy typ północnorosyjskiej izby (skansen w Suzdalu)

Prostszy typ południoworosyjskiej chaty we wsi Konstantinowo pod Riazaniem (1871)

Rosyjski kureń kozacki z okolic Rostowa nad Donem (XIX wiek)

Podwójna izba Dobrowolskich ze wsi Wotrosa (skansen w Witosławicach, lata 70. XIX wieku)

Izba Obuchowych ze wsi Uljankowo (skansen w Niżnym Nowogrodzie, koniec XIX wieku)

Izba Jekimowych ze wsi Ryszewo (skansen w Witosławicach, 1882)

Izba (skansen w Witosławicach)

Izba Chrapowów ze wsi Bor (skansen w Semienkowie)

Dom Pawłowych ze wsi Rakowo (skansen w Niżnym Nowogrodzie, połowa XIX wieku)

Dom wiejski w Kołomienskoje

Stary młyn wodny (obraz Wasilija Polenowa z 1880 roku)

Wiatrak ze wsi Koczemliewo (Muzeum Nowe Jeruzalem w Istri, XIX wiek)

Wiatrak ze wsi Ładoszczina (skansen w Witosławicach, około 1905 roku)

Wiatraki na Syberii w 1912 roku

Architektura drewniana stanowi najstarszy typ budownictwa na ziemiach rosyjskich, silnie rozwinięty szczególnie na rosyjskiej północy. Do pierwszych zachowanych drewnianych świątyń należą cerkwie zrębowe zbudowane z jednego lub kilku połączonych, prostokątnych pomieszczeń, pokrytych dwuspadowymi dachami, np. cerkiew św. Łazarza Muromskiego na Kiży (koniec XIV – początek XVI wieku), cerkiew Położenia Ryzy z Borodawy (1485) i cerkiew św. Jerzego Zwycięzcy w Radionowie (1493–1543). Kolejny typ budownictwa drewnianego stanowią budynki z rosyjskimi dachami hełmowymi, znane od co najmniej lat 20. XI wieku (np. cerkiew w Palinowie z 1600 roku i cerkiew w Warsudze z 1674 roku), budynki z dachami wielohełmowymi (np. sobór Zaśnięcia Przeświętej Bogurodzicy w Kiemie ukończony w roku 1717, cerkiew św. Trójcy w Nionoksie z 1727 roku), budynki „jarusnyje” z narastającymi na sobie stopniowo czworokątami lub ośmiokątami (np. cerkiew Tichwińskiej Ikony Matki Bożej w Torżoku z 1653 roku i cerkiew św. Eliasza Proroka w Cipinie z 1755 roku), budynki wielokopułowe (np. niezachowana cerkiew św. Eliasza w Czuchczermie z 1657 roku, cerkiew Przemienienia Pańskiego na Kiży z 1714 roku, cerkiew Ikony Matki Bożej „Hodigitria” w Kimży z 1763 roku) i inne^[23][24][25].

Podstawowym elementem świeckiego budownictwa na obszarach leśnych jest kleć zrębowa, która w X wieku zaczęła zastępować starsze półziemianki. Rzadszymi, tradycyjnymi typami są: domostwa o konstrukcji szkieletowej, domy kamienne lub gliniane. Kleć razem z wbudowanym piecem tworzy najprostszy typ izby. Z czasem rozwinęło się kilka rodzajów izb, niektóre z nich liczą kilka pięter i wiele pomieszczeń. W okresie od VIII do XIII wieku wykształciło się kilka typów piecy na ziemiach wschodniosłowiańskich. Najstarszym typem izby jest tzw. „kurna izba” z paleniskiem lub piecem pozbawionym komina, od XIX wieku coraz rzadsza, zanikła ostatecznie na początku XX wieku. W XV wieku pojawiła się tzw. „biała izba” z kominem i oknami, która upowszechniła się w wieku XVIII wśród bogatszych mieszkańców wsi i miasteczek. Izby w południowej i zachodniej Rosji nazywane są chatami. Na terenie osadnictwa kozackiego budowane były kurenie. W architekturze bojarskiej i kniaziów rozwinęły się często bogate zdobione choromy (drewniane odpowiedniki murowanych komnat) z teremami (najwyższymi kondygnacjami z wysokimi dachami) i gułbiszczem (tarasami lub galeriami). Rosyjskie rezydencje wiejskie, bojarskie czy książęce są nazywane ogólnie „dworami”, a okazałe pałace „dworcami”. Rosyjski „dwor” oznacza również dziedziniec. Spośród architektury świeckiej należy wymienić drewniany pałac carski w Kołomienskoje (1667–1672) oraz zrębowy dom Piotra I z twierdzy nowodźwińskiej (1702, obecnie w muzeum w Kołomienskoje). Do utraconych budowli należy pałac carycy Natali Naryszkiny na kremlu moskiewskim (1674–1685).

Budownictwo tradycyjne miało od samego początku wpływ na architekturę kamienną w Rosji, a od końca XVII wieku bywało łączone z barokiem, klasycyzmem i innymi stylami^[26][27]. Do nowożytnych adaptacji tradycyjnego ruskiego budownictwa drewnianego należą m.in. cerkiew Kazańskiej Ikony Matki Bożej w Wyricy (1912–1914) i cerkiew św. Mikołaja pod Sołomienną Storożką (1916) z wpływami modernizmu^[26].

Romanizm

Drzwi korsuńskie (płockie) z autoportretem Awrama (1153)

Architektura staroruska w okresie od XI do XIII wieku była rozwijana przy współudziale sprowadzanych na Ruś budowniczych romańskich, szczególnie aktywnych w okresie panowania Jerzego Dołgorukiego (1117–1157) i Andrzeja Bogolubskiego (1157–1174)^[22][28]. Charakterystyczne dla tego okresu są tzw. „łuki lombardzkie”, np. w cerkwi Świętych Borysa i Gleba w Kidekszy (1152). Cechy romańskie noszą niektóre dawne obiekty szwedzkie w Karelii, np. zamek w Wyborgu z XIII wieku. Unikatowym zabytkiem romańskim są brązowe drzwi korsuńskie w soborze Mądrości Bożej w Nowogrodzie Wielkim^[29], znane w polskiej literaturze pod nazwą drzwi płockich^[30]. Drzwi zostały wykonane w 1153 roku przez niemieckich mistrzów z Magdeburga oraz ruskiego mistrza Awrama z Nowogrodu Wielkiego, który na drzwiach uwiecznił swój autoportret w ruskim stroju wraz z podpisem^[29]. Wizerunek Awrama uważany jest za pierwszy znany autoportret w sztuce rosyjskiej^[29].

Gotyk

Władyczna Komnata w Nowogrodzie Wielkim (1433)

Od XIV wieku na Ruś Północną przenikały hanzetyckie wzory gotyckie, przede wszystkim budownictwo z czerwonej cegły ceramicznej. Gotycki styl na Rusi nie zdołał się jednak zadomowić i jedynym zachowanym zabytkiem stricte gotyckim jest Władyczna Komnata w Nowogrodzie Wielkim (1433)^[31]. W Wielkim Księstwie Moskiewskim typowy dla gotyku mur ceglany zaczął wypierać mur ciosowy pod koniec XV wieku. Niektórzy badacze w celu określenia przede wszystkim architektury staroruskiej w wiekach XIII–XV posługują się nazwą „gotyku ruskiego”^[32], która jednak nie zyskała szerszej aprobaty.

Osobny rozdział stanowią dawne, gotyckie obiekty krzyżackie w obwodzie królewieckim, np. katedra Matki Bożej i św. Wojciecha w Królewcu (1333). Sztuka gotycka była rozwijana również na obszarze państwa kawalerów mieczowych oraz zajętych przez nich ruskich księstw cargradzkiego i kukonoskiego (na terenach dzisiejszych Łotwy i Estonii)^[33]. Obszary te w latach 1721–1917 należały do Cesarstwa Rosyjskiego a ich dawna, niemiecka architektura wpłynęła na niektóre formy stylu rosyjskiego, neogotyku i modernizmu północnego w Rosji. Do głównych zabytków w Rydze należy dom działającego w Rosji do 1893 roku bractwa Czarnogłowych (z XIV wieku). Innym przykładem gotyckiej architektury jest kościół św. Olafa w Tallinnie (XIII–XVI wiek), który w znacznej mierze spłonął w 1625 roku. Po odbudowie w latach 40. XIX wieku kościół św. Olafa stał się najwyższym budynkiem w carskiej Rosji, a car Mikołaj I osobiście ufundował dla niego wielki dzwon^[34][35][36].

Renesans

Pałac Fasetowy na kremlu moskiewskim, Pietro Antonio Solari (1487–1491)

Co najmniej od lat 70. XV wieku do wieku XVII na sztukę Rosji oddziaływały ideały renesansu włoskiego. Sytuacji takiej sprzyjało małżeństwo cara Iwana III Srogiego z Zofią Paleolog (1472), bratanicą ostatniego cesarza bizantyjskiego Konstantyna XI Dragazesa, która przyjeżdżając z Rzymu do Rosji sprowadziła ze sobą włoskich architektów. Nie licząc genueńskich faktorii czarnomorskich, pierwsi budowniczy włoscy pojawili się na terytorium Rosji w czasach panowania Andrzeja Bogolubskiego (1157–1174)^[28]. W Rosji Włochów zwano potocznie „Friazinami”, a ich styl „friaskim”. Samo słowo „Friaz” oznaczało pierwotnie cudzoziemszczyznę zachodnią, „frankowską”. Do włoskich architektów działających w Rosji w okresie od XV do XVI wieku należeli: Aloisio da Milano, Aristotele Fioravanti, Pietro Antonio Solari, Marco Ruffo, Marco Bono, Pietro Francesco, Antonio Gislardi, Gian-Battista della Volpe, Aloisio Nowy i Pietrok Mały^[37][38][39].

Artyści renesansowi zjawiają się i działają w dalekiej Moskwie znacznie wcześniej aniżeli w Polsce, Czechach i niektórych innych krajach, wysuniętych bardziej na zachód. Gdy jednak w Europie Środkowej starano się naśladować wzory zachodniego renesansu, to w Rosji sytuacja była zgoła odwrotna. Moskwa usiłowała pozyskać umiejętnych renesansowych architektów, którzy mieli rozwijać oryginalne rosyjskie tradycje, realizować rosyjskie plany i upodobania, wykazując tym samym w pełni świadomość rodzimych horyzontów twórczych i ich odrębności^[40]. Jak zauważa Vojeslav Molè: Kiedy sprowadzony z Włoch architekt boloński Aristotele Fioravanti w roku 1475 przystąpił w Moskwie do budowy nowego soboru, wskazano mu sobór Uspieński we Włodzimierzu Suzdalskim jako wzór, który należy naśladować. Nowa świątynia, ukończona w roku 1479, była też niewątpliwie podobna do cerkwi włodzimierskiej, ale rysy pokrewieństwa są tylko zewnętrzne. Nawiązując do tradycji architektury włodzimierskiej i do stylu Św. Sofii nowogrodzkiej przeinterpretował je Aristotel w duchu renesansowej logiczności, stwarzając w ten sposób nową koncepcję monumentalnej cerkwi ruskiej^[40].

Barok kozacki (ukraiński)

Uformowany w połowie XVII wieku barok ukraiński wynikał poniekąd z prób nawiązania do tradycyjnej, prawosławnej sztuki ruskiej, jednak w znacznej mierze ulegał wpływom architektury zachodniej. Barok kozacki był rozwijany w Rosji od zawarcia ugody perejasławskiej (1654), głównie na terenach osadnictwa kozackiego, przede wszystkim w Małorosji i sąsiednich krainach, na Syberii i okazjonalnie w wielkich miastach, np. Moskwie. W stylu baroku kozackiego nie powstało wprawdzie żadne dzieło o przełomowym znaczeniu artystycznym, wywarł on jednak istotny wpływ na barok moskiewski, gdzie powstało wiele budynków znacznie oryginalniejszych^[55].

Między nową architekturą ukraińską z XVII wieku a budownictwem staroruskim brakowało ciągłości rozwojowej. Najstarsze zachowane drewniane cerkwie ukraińskie zostały wybudowane już w okresie baroku. Murowane, barokowe cerkwie kozackie można podzielić na dwie grupy. W pierwszej z nich typy o tradycyjnym założeniu rusko-bizantyńskim (pięciokopułowe lub tylko krzyżowo-kopułowe) otrzymały zewnętrzną powłokę barokową. Grupę drugą stanowią natomiast po prostu zachodnie, bazylikalne kościoły, dostosowane do potrzeb kultu wschodniego. Do najważniejszych przykładów pierwszego typu należy sobór św. Mikołaja w Nieżynie (1654–1658). W stylu baroku kozackiego powstały na terenie dzisiejszej Rosji m.in. sobór Narodzenia Jezusa Chrystusa w Starodubie (1677), cerkiew Kazańskiej Ikony Matki Bożej w Moskwie (1698) i sobór Trójcy Świętej w Tiumeniu (ok. 1710)^[55].

Barok moskiewski

W latach 1682–1713 pojawił się moskiewski styl naryszkiński, stanowiący etap przejściowy od architektury rosyjskiej XVII wieku do dojrzałego baroku^[55]. Nazwa stylu pochodzi od kniaziów Naryszkinów. W okresie tym specyficzne, dekoracyjne elementy barokowe zaczęły przeważać nad elementami staroruskimi, jednak nie zastąpiły ich całkowicie. W konstrukcji budynków wiele elementów typowo rosyjskich również uległo zachowaniu. Barok moskiewski pozostawał pod wpływem baroku ukraińskiego, w mniejszym stopniu baroku polskiego, sarmackiego i wileńskiego^[58][60]. Do kluczowych budowli naryszkińskich należą: zabudowa monasteru Nowodziewiczego z lat 1682–1688, sobór Borysa i Gleba w Riazaniu (1686, arch. Jakow Buchwostow) i cerkiew Zmartwychwstania Pańskiego w Moskwie (1687, arch. Siergiej Turczaninow). Do najznaczniejszych przykładów architektury świeckiej należy niezachowana wieża Sucharewa w Moskwie (1692–1695), w której mieściło się m.in. drugie najstarsze (po archangielskim) obserwatorium astronomiczne w Rosji, gmach Akademii Słowiano-Greko-Łacińskiej w Moskwie (1687) i gmach Prikazu Ziemskiego na Placu Czerwonym w Moskwie (około 1700)^[58][61].

Barok stroganowski (1688–1712) stanowił konserwatywny nurt w ramach moskiewskiego baroku, typowy dla rosyjskiej prowincji. Nazwa stylu pochodzi od fundatorów, kupców Stroganowowych. Głównymi przykładami stylu stroganowskiego są cztery świątynie prawosławne w Niżnym Nowogrodzie i na Rosyjskiej Północy, m.in. monaster Wprowadzenia Matki Bożej do Świątyni w Solwyczegodzku z soborem tego samego wezwania (ok. 1680–1697). Wpływ stylu stroganowskiego jest widoczny również w szeregu kolejnych budowli w Moskwie i na prowincji^[58][62].

Barok golicyński (1690–1714) stanowił najbardziej radykalny nurt w ramach baroku moskiewskiego, całkowicie odrzucający wszelkie elementy tradycyjnej architektury rosyjskiej. Do najznaczniejszych przykładów stylu golicyńskiego należą budynki zaprojektowane na zamówienie kniaziów Golicynów (od których pochodzi nazwa stylu): cerkiew Ikony Matki Bożej „Znak” w Dubrowicach (1690–1697), cerkiew Narodzenia Bogurodzicy w Podmokłowie (1714–1722) i pałac Golicynów w Ochotnom Rjadzie (lata 80. XVII wieku)^[63].

Barok syberyjski i inne lokalne formy

Typy okien i portali w XVII–XIX wiekach

Obramowanie okna soboru św. Mikołaja w Wiażyszczach (ok. 1730)

Wnętrze cerkwi w Nowym Jeruzalem

Portal cerkwi Trójcy Świętej w Irkucku (około 1763–1775)

Fragment lica cerkwi Podwyższenia Krzyża Pańskiego w Irkucku (1747–1760). Barok syberyjski

Obramowanie okna w cerkwi św. Michała Archanioła w Michajłowskiej Słobodzie (ok. 1830)

Lokalne formy barokowe były rozwijane na Syberii, w Totmie, Wielkim Ustiugu, ziemi wiackiej i na Uralu (tzw. „cerkwie pochodjaszynskie”). Barok syberyjski charakteryzował się szczególnie bogatą dekoracyjnością, rozwinięciem tradycji uzoroczia, baroku moskiewskiego i kozackiego, wpływami sztuki azjatyckiej, szczególnie buddyjskiej i chińskiej^[64]. Do najstarszych przykładów baroku syberyjskiego należą cerkiew Zbawiciela w Irkucku (1706–1710)^[65] i cerkiew Zbawiciela w Tobolsku (1709–1713)^[65]. Za wzorcowy przykład baroku syberyjskiego uważana jest Cerkiew Podwyższenia Krzyża Pańskiego w Irkucku (1747–1758)^[57][66]. Głównymi przykładami lokalnego stylu barokowego z Totmy są cerkiew Narodzenia Jezusa Chrystusa (1746–1793) i cerkiew Wjazdu Pańskiego do Jerozolimy (1794). Oprócz wyżej wymienionych można jeszcze wydzielić inne grupy budynków: świątynie Prozorowskich, np. cerkiew Borysa i Gleba w Ziuzinie (1688–1704), cerkwie basztowe Jakowa Buchwostowa i pokrewne budynki, np. mury i brama wjazdowa z cerkwią nadbramną Wjazdu Chrystusa do Jerozolimy w Nowym Jeruzalem (1690–1697). Architektura barokowa promieniowała również na budownictwo mniejszości religijnych. Najstarsze zachowane meczety tatarskie z XVIII wieku wykazują cechy rosyjskiego baroku (np. kazańskie meczety Junusowski z lat 1766–1770 i Apanajewski z lat 1768–1771)^[67].

Barok piotrowski

Barok piotrowski (od 1697 roku do lat 30. XVIII wieku) powstał pod wpływem indywidualnych stylów architektów zachodnioeuropejskich, sprowadzonych przez cara Piotra I Wielkiego w celu budowy nowej stolicy kraju – Petersburga. Do głównych artystów zagranicznych należeli: Domenico Trezzini, Jean-Baptiste Le Blond, Andreas Schlüter, Giovanni Maria Fontana, Nicola Michetti i Gieorg Johann Mattarnovi. Vojeslav Molè zauważa, że wśród przybyszów z obcych krajów było wprawdzie dużo takich, których twórczość nie nasiąkła treścią rosyjską, skutkiem czego pozostała dla rozwoju sztuki rosyjskiej bez znaczenia; ale więksi, o wiele ważniejsi pośród nich są ci, których twórczość zrosła się tak całkowicie z rzeczywistością Rosji, że sama stała się po prostu rosyjską^[68]. Spośród rodzimych przedstawicieli baroku piotrowskiego wyróżnia się Michaił Zemcow. Styl piotrowski odznacza się wpływami francuskiego klasycyzmu i gotyku. Do głównych przykładów należą: Kunstkamera w Petersburgu (1718–1734), Sobór Pietropawłowski w Petersburgu, dwór Mienszykowa w Petersburgu (1710–1720) i pałac Mienszykowa w Oranienbaumie (1710–1720)^[58][69].

Barok jelizawetyński

Barok jelizawetyński (od lat 30. do lat 60. XVIII wieku) stanowił połączenie baroku moskiewskiego i piotrowskiego z północnowłoskimi wzorami architektury. Do głównych przedstawicieli tego stylu należeli: Bartolomeo Rastrelli, Pietro Antonio Trezzini, Gottfried Johann Schädel, Dimitrij Uchtomski, Iwan Miczurin, Fiodor Argunow, Sawwa Czewakinski i Andriej Krasow. Styl ten objął swym zasięgiem zarówno Petersburg i Moskwę, jak i wiele miast prowincjonalnych (np. Charków, Jarosław, Kijów). Za przykłady mogą posłużyć: Pałac Zimowy w Petersburgu, Wielki Pałac Jekateryński w Carskim Siole, Wielki Pałac w Peterhofie, Cerkiew św. Klemensa w Moskwie (barokowa przebudowa w latach 1730 i 1756)^[58].

Palladianizm i styl Adamów

Palladianizm pojawił się w Rosji głównie pod wpływem twórczości Charlesa Camerona i wyróżniał się na tle pozostałych nurtów klasycyzmu intymnością, elegancką prostotą, wyrafinowaną dekoracją i organicznym związkiem budynku z otaczającym go środowiskiem. Cameron by również pionierem stylu Adamów w Rosji, m.in. autorem wnętrz Wielkiego Pałacu Jekateryńskiego w Carskim Siole. Przykładami palladianizmu są m.in. Galeria i Chołodnaja Bania z Agatowskimi komnatami w Carskim Siole (lata 80. XVIII wieku, arch. Charles Cameron), Pałac Cesarski w Pawłowsku (1782–1786, arch. Ch. Cameron), Instytut Smolny w Petersburgu (1806, arch. Giacomo Quarenghi), Teatr Ermitażnyj w Petersburgu (1783–1787, arch. G. Quarenghi), Pałac Aleksandrowski w Carskim Siole (1792–1796, arch. G. Quarenghi). Palladianizm oferował swoją wersję architektury parkowej, tzw. angielskie parki, podkreślające znaczenie naturalnego krajobrazu i wyrażające oświeceniową ideę jedności człowieka i natury, np. park carskiej rezydencji w Pawłowsku (1772–1828, arch. Ch. Cameron, W. Brenna, P. Gonzagi). Znaczną rolę w popularyzacji palladianizmu w Rosji odegrał architekt Nikołaj Lwow. Na przełomie XIX i XX wieku kontynuatorem tradycji rosyjskiego palladianizmu był Iwan Żołtowski^[76].

Empire

Budynki mieszkalne

Zespół pałacowy Szeremietiewów w Kuskowie (XVI–XVIII wiek)

Drewniany dwór podróżny Piotra I w Strelnie (1704–1839). Barok i klasycyzm

Katalnaja gorka w Oranienbaumie, Antonio Rinaldi (1762–1774)

Wielki Pałac w Gatczynie, Antonio Rinaldi (1766–1781)

Pałac Marmurowy w Petersburgu, Antonio Rinaldi (1768–1785)

Pałac Bobryńskich w Bogorodicu, Iwan Starow (1771–1773)

Pałac Jełagina w Petersburgu, Giacomo Quarenghi (1785–1790)

Pałac Aleksandrowski w Carskim Siole, Giacomo Quarenghi (1792–1796)

Czesmieńska Galeria Wielkiego Pałacu w Gatczynie, Vincenzo Brenna (lata 90. XVIII wieku)

Projekt ściany w Wielkim Pałacu Jekateryńskim w Carskim Siole, Charles Cameron (1779). Styl Adamów

Dacza Orłowych „Gołubjatnaja” w Moskwie, Matwiej Kazakow (1780)

Pałac w Pawłowsku z pomnikiem Pawła I, Charles Cameron (1782–1786). Palladianizm

Pałac Taurydzki, Iwan Starow (1783–1789)

Zespół pałacowy Szeremietiewów w Ostankinie (XVI–XIX wiek)

Dom Paszkowa w Moskwie, Wasilij Bażenow (1784–1786)

Pałac Rastorgujewa-Charitonowa w Jekaterynburgu (1794–1824)

Dworek Hannibalów w Pietrowskoje (XVIII wiek, rekonstrukcja z 1976 roku)

Dwór Rukawiszników w Rożdiestwienie (koniec XVIII wieku)

Dwór w parku Monrepo pod Wyborgiem, Joseph-Antoine Martinelli (1798–1804)

Dwór Zacharowych w Bolszych Wiaziemach (koniec XVIII wieku, rekonstrukcja z 1999 roku)

Dworek Glinków w Nowospasskoje (1807–1810)

Pałac Brianczaninowych w Pokrowskoje, Aleksandr Sapożnikow (1809–1810)

Pałac kniaziów Bariatyńskich w Marino (1811–1820)

Pałac Michajłowski w Petersburgu, Carlo Rossi (1819–1825)

Dworek Lewaszowa w Wołogdzie (1829)

Drewniana dacza Dołgorukowych na Ostrowie Kamiennym, Andriej Stackenschneider (1831–1833)

Pałac Siergijewka w Peterhofie, Andriej Stackenschneider (1839–1842)

Pałac Maryjski w Petersburgu, Andriej Stackenschneider (1839–1844)

Pałac carski w Oreandzie, Andriej Stackenschneider (1842–1852)

Dacza „Michajłowka” w Peterhofie, Andriej Stackenschneider (1858–1862)

W okresie panowania cara Aleksandra I, dominacji francuskiej w Europie i wojen napoleońskich, doszło w Rosji do rozkwitu stylu empire. Nowy kierunek miał demonstrować potęgę i niezależność Cesarstwa Rosyjskiego. Empire często przejawiał się w monumentalnych kompleksach architektonicznych, takich jak plan i zabudowa ulicy Teatralnej w Petersburgu architekta Carla Rossiego, wschodni cypel Wyspy Wasilewskiej wraz z nową giełdą petersburską architekta Jean-François Thomasa de Thomona, oraz budynkach publicznych, np. Admiralicji w Petersburgu (1806–1823, arch. Andriej Zacharow) i Instytutu Górniczego (1806–1811, arch. Andriej Woronichin)^[77][78][79].

Styl neogrecki i zmierzch klasycyzmu

W przeciwieństwie do empire, styl neogrecki niemal nie występuje w architekturze Petersburga, a do nielicznych przykładów na terenie dawnej stolicy należy Nowy Ermitaż (1839–1852). Od lat 60. XIX wieku do początków XX wieku styl neogrecki w Rosji był rozwijany głównie w Moskwie i okolicach. Charakterystyczne dla stylu neogreckiego w Rosji są drewniane domy i dworki o często asymetrycznych planach. Ostatnią okazałą budową wybudowaną w stylu neogreckim jest gmach Muzeum Sztuk Pięknych im. Puszkina w Moskwie (1898–1912). Kolejne budynki klasycystyczne były wznoszone już w duchu retrospektywizmu (neoklasycyzmu rosyjskiego I. połowy XX wieku)^[80].

Styl klasycystyczny w Rosji pozostawał od lat 30. XIX wieku w cieniu romantyzmu, historyzmu i eklektyzmu, jednak był nadal stosowany do początku XX wieku, szczególnie w neogreckim i palladiańskim wariantach^[76]. Po 1900 roku pojawił się retrospektywizm, czyli neoklasycyzm rosyjski odwołujący się do specjalnie podkreślanych form klasycystycznych minionych epok. Neoklasycyzm wpłynął następnie na formowanie się stylu socrealistycznego w architekturze radzieckiej^[81]. Do rzadkich przykładów Beaux-arts w Rosji należy wbudowany w latach 2008–2010 Pałac Rolników w Kazaniu^[82].

Chinoiserie i architektura buddyjska

W II. połowie XVIII wieku pojawił się chinoiserie (kitajszczina) – eklektyczny styl w sztuce, wzornictwie i architekturze rosyjskiej nawiązujący do kultury chińskiej. Do najbardziej znaczących przykładów tego stylu w Rosji i całej Europie należy Chińska Wioska z Teatrem Chińskim i innymi obiektami w Carskim Siole, wybudowana na zamówienie Katarzyny II. Kolejnym przykładem jest rokokowy Pałac Chiński w Oranienbaumie (1762–1768). Elementem tego nurtu były tzw. chińskie pokoje w barokowych i rokokowych pałacach arystokracji rosyjskiej, np. Sala Chińska, Niebieski Pokój i pokój Aleksandra I w Wielkim Pałacu Jekateryńskim w Carskim Siole. Kolejne przykłady chinoiserie pojawiły się wraz ze wzrostem wymiany handlowej rosyjsko-chińskiej w XIX wieku, np. Jarmark Chiński w Niżnym Nowogrodzie, na którym były sprzedawane głównie towary chińskie^[84].

Obok chinoiserie była rozwijana również autentyczna sztuka buddyjska. Ciekawym zabytkiem są pozostałości grodu Bor-Bażin na jeziorze Tierie-Chol z VIII–IX wieku, początkowo przypuszczalnie ujgurskiej twierdzy, następnie być może świątyni buddyjskiej. Na przestrzeni IX–XIII wieku buddyzm przyjęły plemiona Tuwińców, Buriatów i Kałmuków, które następnie stworzyły podwaliny pod rosyjską sztukę buddyjską (np. dacany Tamczinski i Agiński z XIX wieku). W XIX i na początku XX wieku doszło do rozwoju stylu tybetańskiego w architekturze carskiej Rosji, głównie na potrzeby buddyjskiej diaspory. W latach 1909–1915 wybudowano świątynię buddyjską w Petersburgu. W prace nad jej projektem byli zaangażowani najprzedniejsi ówcześni orientaliści i architekci rosyjscy^[85]. Do głównych współczesnych przykładów sztuki buddyjskiej należą Dacan Iwołgiński (1945–2008) i Złota Świątynia w Eliście (XXI wiek). Dacan Iwołgiński stanowi obecnie największy ośrodek buddyzmu w azjatyckiej części Rosji^[86][87].

Eklektyzm

Tendencje eklektyczne występowały w sztuce rosyjskiej od zawsze, jednak dopiero w XIX wieku eklektyzm zaczął stanowić odrębny, świadomy kierunek w architekturze. Wczesny eklektyzm w Rosji pojawił się w latach 30.–60. XIX wieku i dotyczył początkowo architektury głównie świeckiej, później także sakralnej. Wzorcowymi budynkami eklektycznymi są: Pałac Biełosielskich-Biełozierskich w Petersburgu z wyraźnie dominującym neobarokiem (1846–1848), katolicki kościół św. Piotra i Pawła w Moskwie (1839–1845) i sobór Chrystusa Zbawiciela w Moskwie (1839–1880) w stylu neorosyjskim. Czołowymi przedstawicielami eklektyzmu są: Andriej Stackenschneider, Michaił Wykowski, Aleksandr Kaminski, Roman Klein i Konstantin Thon, który stworzył eklektyczny styl neorosyjski, łączący w sobie elementy głównie staroruskie i klasycystyczne. Większość rosyjskich budowli neobarokowych lub neorenesansowych nosi cechy innych stylów, jednak były one początkowo wykorzystywane w poszczególnych projektach z osobna, nie współtworząc nowych form^[88].

Dojrzały eklektyzm w Rosji przypada na lata 70.–90. XIX wieku. Styl ten charakteryzował się bogactwem dekoracji, podkreślającej reprezentatywne formy. Do tej pory używane z osobna różne style historystyczne zaczęły być łączone razem, tworząc nowe formy architektoniczne, głównie na licach budynków. Pojawiły się także bardziej oryginalne projekty, np. Wierchnije Torgowyje Riady (1890–1893), stanowiące splot stylu neorosyjskiego, neorenesansu i inżynierii strukturalnej Władimira Szuchowa. Do przykładów eklektyki sakralnej należy dzwonnica przy cerkwi Mądrości Bożej w Moskwie (1890)^[88]. Eklektyzm pojawił się w Rosji również w architekturze wnętrz, meblarstwie i innych rzemiosłach artystycznych, czerpiąc pod koniec XIX wieku liczne wzory z modernizmu i jednocześnie samemu na niego oddziałując^[89][90].

Styl bizantyjsko-rosyjski (neorosyjski)

Styl neorosyjski

Kopuła cebulowa stała się typowym elementem rosyjskiej architektury

Cerkiew św. Aleksandra Newskiego w Poczdamie, Wasilij Stasow (1826–1829)

Cerkiew Dziesięcinna w Kijowie, Wasilij Stasow (1828–1842)

Cerkiew św. Katarzyny w Jelizawethofie, K. Thon (1830–1837)

Sobór Chrystusa Zbawiciela w Moskwie, K. Thon (1839–1880, rekonstrukcja)

Cerkiew Zwiastowania w Petersburgu, K. Thon (1844–1849)

Sobór Trójcy Świętej w Diwiejewie (1848–1875, Aleksandr Rezanow)

Skit św. Mikołaja monasteru Wałaamskiego, Aleksiej Gornostajew (1851)

Sobór Zaśnięcia Matki Bożej w Helsinkach, Aleksiej Gornostajew (1862–1868)

Sobór Zmartwychwstania Pańskiego w Petersburgu (1883–1907)

Sobór św. Włodzimierza w Saratowie (1885–1889, Aleksiej Sałko)

Cerkiew Zaśnięcia Matki Bożej na Wyspie Wasylewskiej, Wasilij Kosjakow (1895–1897)

Sobór Świętych Piotra i Pawła w Peterhofie (1895–1905)

Sobór św. Michała Archanioła w Iżewsku (1897–1915, zburzony w 1937, rekonstrukcja z lat 2004–2007)

Sobór Narodzenia Matki Bożej w Ufie (1901–1909)

Sobór Podwyższenia Krzyża Świętego białogórskiego monasteru św. Mikołaja (1902–1917)

Dzwonnica soboru Objawienia Pańskiego w Kazaniu (1904)

Cerkiew-dzwonnica Zmartwychwstania Pańskiego na Cmentarzu Rogożskim (pośrodku), Fiodor Gornostajew (1907–1913)

Sobór Fiodorowskiej Ikony Matki Bożej w Puszkinie (1909–1912, arch. Władimir Pokrowski)

Cerkiew Chrystusa Zbawiciela na Wodach w Petersburgu, Marian Peretjakowicz (1909–1911)

Świątynia Metropolity Piotra Moskiewskiego w Petersburgu, Andriej Aplaksin (1911–1912)

Cerkiew Obrazu Chrystusa Nie Ludzką Ręką Uczynionego w Abramcewie, Wiktor Wasniecow (1881–1882)

Cerkiew Opieki Matki Bożej w Parchomówce, Władimir Pokrowski i Wiktor Gołubiew (1903–1907)

Cerkiew Ikony Matki Bożej „Znak” w Petersburgu, Dmitrij Kryżanowski (1906–1907)

Monaster Świętych Marty i Marii w Moskwie, Aleksiej Szczusiew (1908–1911)

Cerkiew Obrazu Chrystusa Nie Ludzką Ręką Uczynionego w Kukoboju (1909–1912, Wasilij Kosjakow)

Cerkiew św. Sergiusza z Radoneża na Kulikowym Polu, Aleksiej Szczusiew (1913)

Cerkiew Obrazu Chrystusa Nie Ludzką Ręką Uczynionego w Klaźmie, Siergiej Waszkow, Władimir Motyljow (1913–1914)

Sobór św. Trójcy w Magadanie, Jelena i Władimir Kołosowie (2001–2008)

Cerkiew św. Jerzego w Dorogomiłowie (1994–1995)

Wariant neobizantyjsko-neorosyjski

Sobór katedralny Kazańskiej Ikony Matki Bożej w Irkucku (1875–1894, Heinrich Rosen)

Cerkiew Zmartwychwstania Pańskiego w Forosie (1888–1892, Nikołaj Czagin)

Portal soboru morskiego św. Mikołaja w Lipawie (1900–1903, Wasilij Kosjakow)

Sobór Wniebowstąpienia Pańskiego w Symbirsku (1901–1904, Nikołaj Rosetti)

Cerkiew Objawienia Pańskiego w Petersburgu (1889–1899, Wasilij Kosjakow)

Cerkiew Chrystusa Zbawiciela w Borkach (1891–1894, Robert Marfeld)

Sobór Zaśnięcia Matki Bożej w Omsku (1891–1898, Ernest Wirrich)

Cerkiew Zmartwychwstania Pańskiego w Petersburgu (rejon Admirałtiejski) (1904–1908, Dawid Grimm)

Początki poszukiwań rosyjskiego stylu narodowego sięgają okresu romantyzmu. W 1824 roku został wydany pierwszy w historii Rosji album 31 urzędowo zatwierdzonych projektów sakralnych w duchu klasycyzmu^[71]. W 1826 roku Świątobliwy Synod pod naciskiem opinii publicznej zwrócił się do cara Mikołaja I z prośbą uzupełnienia albumu o nowe projekty, odwołujące się do dawnej architektury prawosławnej^[91]. Najstarszymi przykładami poszukiwań nowego stylu są cerkiew św. Aleksandra Newskiego w Poczdamie (1826–1829) i niezachowana druga cerkiew Dziesięcinna w Kijowie (1828–1842), zaprojektowane przez Wasilija Stasowa i noszące cechy m.in. dawnej architektury rosyjskiej oraz niemieckiego neoklasycyzmu^[26][73].

Konstantin Thon stał się twórcą i pierwszym teoretykiem stylu neorosyjskiego, zwanego niekiedy „pseudorosyjskim”^[92]. Styl ten opracowany na prośbę Mikołaja I nawiązywał do staroruskich wzorów architektury z zachowaniem nowoczesnych elementów, głównie klasycystycznych. Zapoczątkowany przez Thona monumentalny i eklektyczny styl wpisał się w poszukiwania rosyjskiego stylu narodowego i cieszył się szeroką aprobatą do lat 70. XIX wieku. Do najważniejszych sakralnych projektów Thona należą: cerkiew św. Katarzyny w Jelizawethofie (1830–1837), sobór Wprowadzenia Matki Bożej do Świątyni w Petersburgu (1834–1842)^[93] i sobór Chrystusa Zbawiciela w Moskwie (1839–1880), stanowiący do dziś największą świątynię prawosławną na świecie^[94]. Projekty Thona zostały uznane w ukazie z 1841 roku za „zalecane” przy budowie prawosławnych cerkwi^[95][96][97]. Od lat 40. XIX wieku dochodziło do nasilania się krytyki eklektycznego, surowego i chłodnego stylu Thona oraz mniejszych lub większych odstępstw od jego projektów. Do wczesnych przykładów modyfikacji projektu Thona należy sobór Wniebowstąpienia Pańskiego w Jelcu (1845–1889)^[73]. Mimo krytyki architektura Thona stanowiła ważny impuls w rozwoju sztuki rosyjskiej, który zwrócił uwagę budowniczych na tradycyjną architekturę prawosławną i wpłynął na formowanie się „czystego” stylu neorosyjskiego pod koniec lat 60. XIX wieku. Liczniejsze odwołania do stylu Thona pojawiły się ponownie w latach 1898–1917 oraz po 1991 roku.

Pomimo promocji sztuki bizantyjskiej rozpoczętej przez Mikołaja I w 1826 roku i ukazu z 1841 roku, w którym położono nacisk na stosowanie „w miarę możliwości” starożytnych wzorów bizantyjskich^[95], styl Thona lat 30. i 40. XIX wieku nie wykazywał żadnych cech bizantyjskich świątyń^[15]. Styl neobizantyjski wykształcił się w Rosji dopiero w latach 50. XIX wieku i od tego czasu bywał niekiedy łączony ze stylem neorosyjskim, np. w soborze metropolitalnym Świętej Równej Apostołom Marii Magdaleny w Warszawie (1867–1869, arch. Nikołaj Syczew) i soborze Aleksandra Newskiego w Niżnym Nowogrodzie (1868–1881)^[73].

W latach 40. XIX wieku Thon rozpoczął projektowanie nowych świątyń z rosyjskimi dachami hełmowymi, m.in. cerkiew Zwiastowania w Petersburgu (1844–1849) i sobór Narodzenia Bogurodzicy w Krasnojarsku (1845–1861). Aleksiej Gornostajew, zainspirowany dawną architekturą Rosyjskiej Północy, wzbogacił styl neorosyjski o kolejne tradycyjne elementy, odrzucając większość wzorów klasycyzujących Thona. Zaprojektował m.in. skit św. Mikołaja monasteru Wałaamskiego (1851), sobór Zaśnięcia Bogurodzicy Ławry Świętogórskiej (1859–1868) i sobór Zaśnięcia Matki Bożej w Helsinkach (1862–1868)^[73].

Od końca lat 60. XIX wieku styl neorosyjski zaczął ulegać zróżnicowaniu na szereg wariantów nawołujących do odrzucenia sztuki Zachodu, czerpania wzorów z budownictwa ludowego, architektury rosyjskiej XVII wieku, ewentualnie dawnej architektury rosyjskiej z zachowaniem niektórych wpływów bizantyjskich, renesansu, baroku, klasycyzmu lub modernizmu. Do najważniejszych zabytków należą: sobór Aleksandra Newskiego w Niżnym Nowogrodzie (1867–1880), sobór Zmartwychwstania Pańskiego w Petersburgu (1883–1907), sobór Świętych Piotra i Pawła w Peterhofie (1895–1905)^[26].

W 1898 roku w architekturze sakralnej nastąpił ponowny zwrot ku klasycyzującej architekturze i zmodyfikowanego stylu Thona. Zostają wzniesione m.in. sobór Iwerskiej Ikony Matki Bożej Monasteru Pierierwińskiego (1904–1908), cerkiew-dzwonnica Zmartwychwstania Pańskiego na Cmentarzu Rogożskim (1907–1913), staroobrzędowa cerkiew św. Mikołaja Cudotwórcy w Moskwie (1914–1921)^[73].

W latach 1900–1917 w stylu neorosyjskim obserwowany jest retrospektywizm. Pojawiły się „czyste”, specjalnie podkreślane formy architektury staroruskiej łączone niekiedy z elementami modernizmu. Głównymi wzorami stały się dawna architektura pskowska i nowogrodzka z „białego kamienia”. Do zachowanych cerkwi należą sobór Zmartwychwstania Pańskiego w Twerze (1912–1913) i świątynia św. Piotra Metropolity Moskiewskiego w Petersburgu (1911–1912)^[73]. Do głównych świątyń nawiązujących do budownictwa włodzimiersko-suzdalskiego należała cerkiew Chrystusa Zbawiciela na Wodach w Petersburgu (1910), która zarazem była najbardziej zbliżona do autentycznej architektury staroruskiej.

Od lat 80. XIX wieku do 1917 roku w neorosyjskiej architekturze sakralnej pojawił się trend modernistyczny, dotyczący głównie mniejszych projektów. Modernizm nie miał na celu zaprzeczania czy zrywania z rosyjską cerkiewną tradycją architektoniczną, lecz stanowił jej rozwinięcie poprzez stosowanie nowoczesnych rozwiązań technicznych i artystycznych w ramach tradycyjnych form.

Najstarszymi przykładami tego typu budowli są m.in. cerkiew Obrazu Chrystusa Nie Ludzką Ręką Uczynionego w Abramcewie (1881–1882) według projektu Wiktora Wasniecowa, niezachowana drewniana cerkiew Wszystkich Świętych w Nadieżdinsku (1896–1898), cerkiew św. Ducha w Tałaszkinie (1902–1905)^[98][99], cerkiew Zmartwychwstania Pańskiego w Sokolnikach (1903–1912), świątynia Św. Trójcy w Bałakowie (1908–1909), monaster Świętych Marty i Marii w Moskwie (1908–1911), cerkiew Opieki Przeświętej Bogurodzicy w Petersburgu (1912–1913)^[100][101], drewniana cerkiew Ikony Matki Bożej Kazańskiej w Wyricy (1912–1914), cerkiew Sergiusza z Radoneża na Kulikowym Polu (1913) i cerkiew Obrazu Chrystusa Nie Ludzką Ręką Uczynionego w Klaźmie (1913)^[102], będąca zarazem najstarszą żelbetową świątynią w Rosji.

Na początku XX wieku również niektóre cerkwie staroobrzędowców zaczęły być budowane w stylu modernizmu. Do najstarszych modernistycznych cerkwi staroobrzędowych należy cerkiew Ikony Matki Bożej „Znak” w Petersburgu (1906–1907) wybudowana według projektu Dmitrija Kryżanowskiego z własną kotłownią, parowym systemem ogrzewania ścian i wentylacją. Do kolejnych należały projekty Ilji Bondarenki, np. cerkiew na Małym Gawrikowie w Moskwie (1911).

Po upadku komunizmu w 1991 roku nastąpiło odrodzenie się stylu neorosyjskiego. Odbudowano wiele zniszczonych obiektów, m.in. sobór Chrystusa Zbawiciela w Moskwie (1990–2000) i Wielkiego Złatousta w Jekaterynburgu (2006–2013). Wybudowano nowy sobór Zwiastowania w Woroneżu (1998–2009), sobór św. Trójcy w Magadanie (2001–2008) i sobór Przemienienia Pańskiego w Chabarowsku (2001–2004). Pojawiło się także kilka przykładów zmodernizowanego stylu rosyjskiego, np. cerkiew św. Jerzego w Dorogomiłowie (1994–1995), cerkiew św. Pantelejmona w Rostowie nad Donem (1996–1997), cerkiew św. Piotra w Petersburgu (2005–2010), czasownia św. Aleksandra Newskiego w Korolowie (1998–1999) i sobór Chrystusa Zbawiciela w Królewcu (2004–2006).

Neorosyjska architektura świecka

Neorosyjska architektura świecka

Kaplica orderu św. Andrzeja, Wielki Pałac, K. Thon (1838–1849)

Wielki Pałac Kremla Moskiewskiego, K. Thon (1838–1849)

Zbrojownia kremla moskiewskiego, K. Thon (1849–1851)

Dom Inwalidów Wojennych w Izmajłowie, K. Thon i inni (1836–1849)

Pałac Gubernatorski w Kazaniu, K. Thon, A. Peske, M. Kornifski (1842)

Muzeum Historyczne w Moskwie, Władimir Sherwood i inni (1875–1883)

Targi w Niżnym Nowogrodzie

Teatr Fiodora Korsza w Moskwie, Michaił Cziczagow (1882)

Siedziba Michaiła Bode-Kołyczewa w Łukinie (1884)

Teatr Paradies w Moskwie, Fiodor Schechtel (1885)

Dom Igumnowa w Moskwie, Nikołaj Pozdiejew, Piotr Bojcow i Iwan Pozdiejew (1888–1895)

Moskiewska Duma Miejska, Dmitrij Cziczagow (1890–1892). Styl neorosyjski i neorenesans

Wierchnije Torgowyje Riady (1893)

Brama główna Galerii Tretiakowskiej, Wiktor Wasniecow (1899–1906)

Muzeum Suworowa w Petersburgu, Alexander von Hohen (1900–1904)

Komnaty Ratnickie w Carskim Siole (1913–1917, arch. Siemion Sidorczuk)

Wnętrze refektarzu w Gródku Fiodorowskim (około 1918, arch. Gieorgij Paszkow)

W okresie od lat 30. XIX wieku do lat 20. XX wieku pojawiły się często monumentalne i funkcjonalne budynki świeckie w stylu neorosyjskim. Do najstarszych należały Wielki Pałac (1838–1849) i zbrojownia kremla moskiewskiego (1849–1851) zaprojektowane przez Thona. Architekt wykorzystał w swych projektach elementy istniejących, przedbarokowych pałaców w dawnym stylu rosyjskim, łącząc je z architekturą klasycystyczną^[26].

Pod koniec lat 60. XIX wieku Wiktor Hartmann i Iwan Ropet rozpoczęli projektowanie kolejnych budowli neorosyjskich znacznie bardziej odwołujących się do autentycznych wzorów rosyjskiej architektury przedbarokowej i budownictwa ludowego. W 1872 roku wybudowano Typografię Mamontowa i Teatr Narodowy na Placu Warwarinskim w Moskwie, które stały się wzorami dla kolejnych budynków. W 1875 roku rozpoczęto budowę Państwowego Muzeum Historycznego w Moskwie i Muzeum Politechnicznego w Moskwie nawiązujących do XVI-wiecznej moskiewskiej architektury^[26].

Następnymi ważnymi obiektami były: Teatr Korsza w Moskwie (1882), Teatr Paradies w Moskwie (1885), Teatr Dramatyczny w Samarze (1888), elektrostacja „Nowy Maneż” w Moskwie (1888), moskiewska Duma Miejska (1890–1892), dworzec kolejowy we Władywostoku (1891–1893), Targi w Niżnym Nowogrodzie (1893–1896), Wierchnije Torgowyje Riady z zastosowaną inżynierią strukturalną (1893). Wiele obiektów nosiło cechy eklektyczne. Za najbardziej „czysty” przykład stylu neorosyjskiego w architekturze świeckiej uważany jest dom Igumnowa w Moskwie (1888–1895)^[26].

Na początku XX wieku dochodzi do splotu stylu neorosyjskiego z modernizmem i retrospektywizmem, np. Dworzec Jarosławowski w Moskwie (1902) i dom przy ulicy Plutałowej 2 w Petersburgu (1911–1913)^[26]. Styl neorosyjski w budownictwie świeckim przestał być szerzej stosowany w latach 20. XX wieku. Do rzadkich przykładów nawiązań do stylu neorosyjskiego w okresie radzieckim należy kawiarnia „Łabędź” na terenie WWC z połowy lat 50.^[103] Po 1991 roku zaczęto ponownie realizować projekty w stylu neorosyjskim, np. kreml izmajłowski w Moskwie (1998–2007)^[104].

Neorosyjska architektura drewniana

Neorosyjska architektura drewniana

Dom na rosyjskim osiedlu Alexandrowka w Poczdamie, Peter Joseph Lenné, Carlo Rossi (1826–1827)

Izba Pogodinska na Dziewiczym Polu, Nikołaj Nikitin (1856)

Dom braci Stepanowych w Czelabińsku (ok. 1865)

Projekt Bramy Kijowskiej, Wiktor Hartmann (1869)

Projekt tymczasowego Teatru Ludowego w Moskwie, Wiktor Hartmann (1872)

Pawilon Moskiewskiej Wystawy Politechnicznej z 1872 roku, Dmitrij Cziczagow i inni (1872)

Bania w Abramcewie, Iwan Ropet (1872–1878)

Szkic rosyjskiego pawilonu marynarki na Targach Światowych w Wiedniu, Wiktor Hartmann (1873)

Siedziba Sukaczewa w Irkucku (1882)

Dworek Gubernatora Grodzieńskiego w Białowieży (1845, późniejsza neorosyjska przebudowa)

Dom Turgieniewów w Spasskoje-Lutowinowie (powojenna rekonstrukcja budynku z około 1880 roku)

Przystanek koronacyjny na Placu Zwycięstwa w Moskwie, Fiodor Schechtel (1896)

Szkic pawilonu rosyjskiego na Wystawie Światowej w Paryżu, Iwan Ropet (1878)

Dom kupców Agafurowych w Jekaterynburgu (lata 90. XIX wieku)

Dom Naumowych w Carewokokszajsku (koniec XIX wieku)

Dom Łosiewów w Seriedzie (koniec XIX wieku). Styl neorosyjski i modernizm

Pawilon rosyjski na Wystawie Światowej w Paryżu, Robert Friedrich Meltzer (1900)

Harppulinna – dacza carska w Kellomäki (Komarowo), Gawriła Baranowski (początek XX w.)

Izba „Teremok” we Fljonowie, Siergiej Maljutin (1901)

Dworek Szorina w Gorochowcu (początek XX w.). Styl neorosyjski, modernizm

Dom mieszkalny w Tomsku, Stanisław Chomicz (1904–1917)

Dom Bokouninów w Uljanowsku (1916)

W 1815 roku Carlo Rossi zaprojektował dla carycy Elżbiety typowo rosyjską wieś do parku w Pawłowsku. W latach 1826–1827 zostało na zlecenie Fryderyka Wilhelma III wybudowane rosyjskie osiedle Alexandrowka w Poczdamie. Osiedle w formie hipodromu z krzyżem świętego Andrzeja zostało zaprojektowane przez Petera Josepha Lennégo, a wybudowane przez Johanna Georga Morscha Starszego. Plany poszczególnych domów Alexandrowki bazowały na rysunkach Carla Rossiego, który podarował swoje szkice pruskiemu królowi podczas wizyty u carycy w 1818 roku. W 1853 roku został na zamówienie cara Mikołaja I wybudowany we wsi Nizino pod Peterhofem „wzorcowy” wiejski, drewniany dom rosyjski. W 1856 roku Nikołaj Nikitin zaprojektował w duchu słowianofilstwa malutką Izbę Pogodinską na Dziewiczym Polu. Wznoszenie wiejskich budynków ze specjalnie podkreślanymi elementami ludowymi w pierwszej połowie XIX wieku wynikało z trendów sentymentalnych, romantycznych i poczucia wyjątkowości rosyjskiej architektury ludowej. Projekty te stały się źródłem inspiracji dla kolejnych, niekiedy bardzo okazałych drewnianych: izb, dacz, bani, siedzib (ros. usadba), dworków (ros. osobnjak), pałaców i dworów (ros. dworiec).

Ważnymi zabytkami, które miały wpływ na rozwój stylu są: dworek braci Stiepanowych w Czelabińsku z około 1865 roku zainspirowany uralskim budownictwem ludowym, bania „Teremok” (1872–1878)^[105] i studio-pracownia w Abramcewie (1873–1877)^[106], dom Sazanowa w Ostaszewie (1897) i izba „Teremok” we Fljonowie (1901). Budownictwo tego typu uległo z czasem wpływom modernizmu (np. dworek Szorina w Gorochowcu z początku XX wieku) i eklektyzmu, np. dacza Marii Kleinmichel na Wyspie Kamiennej (1908–1911) i dacza Pawła Baszenina w Sarapule (1909) z elementami neogotyku^[26][27]. Do rzadkich, zachowanych przykładów małej architektury neorosyjskiej w Polsce należy Dworek Gubernatora Grodzieńskiego (1845, neorosyjska przebudowa nastąpiła później) w parku pałacowym w Białowieży.

Do architektów inspirujących się folklorem i stosujących nowe, niestandardowe formy należeli Wiktor Hartmann i Iwan Ropet. Zapoczątkowany przez nich fantazyjny styl bywa nazywany „baśniowym”. Położyli oni podwaliny pod rosyjską architekturę pawilonów wystawienniczych, carskich stacji koronacyjnych, przystanków, kiosków itp. W XX wieku kontynuatorami tej tradycji stali się Fiodor Schechtel i Ilja Gołosow^[26][27].

Styl neobizantyjski

Styl neobizantyjski

Sobór Mądrości Bożej w Carskim Siole, Iwan Starow i inni (1780–1788)

Sobór Wniebowstąpienia Pańskiego w Ałagirze, Grigorij Gagarin (1851)

Sobór. św. Włodzimierza w Sewastopolu, K. Thon (1854–1888)

Sobór św. Włodzimierza w Chersonezie Taurydzkim, Dawid Grimm (1858–1891)

Cerkiew św. Dymitra z Sołunia w Petersburgu, Roman Kuźmin (1861–1865)

Sobór św. Włodzimierza w Kijowie, Aleksandr Beretti (1862–1882)

Sobór wojskowy Aleksandra Newskiego w Tbilisi (1871–1897, Dawid Grimm)

Sobór św. Aleksandra Newskiego w Łodzi, Hilary Majewski (1881–1884)

Projekt soboru Zmartwychwstania Pańskiego na Krwi w Petersburgu, Wiktor Schröter (1882)

Projekt soboru Zmartwychwstania Pańskiego na Krwi w Petersburgu, Iwan Bogomolow (1882)

Projekt soboru Zmartwychwstania Pańskiego na Krwi w Petersburgu, Antoni Tomiszko (1882)

Cerkiew Ikony Matki Bożej „Miłująca” w Petersburgu, Wasilij Kosjakow (1887–1898)

Sobór Zwiastowania w Charkowie, Michaił Łowcow (1888–1901)

Sobór Wniebowstąpienia Pańskiego w Nowoczerkasku, Aleksandr Jaszczenko (1891–1904)

Dawny sobór św. Piotra i Pawła w Kownie, K. Limarenko (1891–1895)

Sobór św. Pantelejmona monasteru św. Szymona Kananejczyka w Nowym Atonie, Nikołaj Nikołow (1898–1900)

Wejście do monasteru św. Szymona Kananejczyka w Nowym Atonie, Nikołaj Nikołow (1898–1900)

Monaster św. Jana Rylskiego w Petersburgu, Nikołaj Nikonow (1901–1903)

Cerkiew św. Mikołaja we Włocławku, W.I. Jakunin (1902–1906)

Morski Sobór w Kronsztadzie, Wasilij Kosjakow (1903–1913)

Północne skrzydło metochionu Patriarchatu Konstantynopolitańskiego w Moskwie, Siergiej Radionow (1883)

Dolna dacza w Peterhofie, Antoni Tomiszko (1883–1897). Eklektyzm z przewagą stylu neobizantyjskiego

Przytułek braci Bojewych w Moskwie, Aleksandr Ober (lata 90. XIX w.). Wariant neobizantyjsko-neorosyjski

Rosyjskie budownictwo neobizantyjskie pojawiło się wraz z obecnością Rosjan na Bałkanach i Kaukazie na przełomie lat 40. i 50. XIX wieku, inspiracją miejscową sztuką i zabytkami bizantyjskimi, w tym Hagią Sophią^[15][107]. Najstarszym, odosobnionym przykładem nawiązań do architektury bizantyjskiej połączonej z klasycyzmem jest sobór Mądrości Bożej w Carskim Siole (1780–1788). Od lat 20. XIX wieku pewne cechy bizantyjskie wykazują również staroruskie formy w stylu neorosyjskim. W przeciwieństwie do stylu neorosyjskiego, styl neobizantyjski był rozwijany również w pozostałych krajach prawosławnych, krajach niemieckich, Palestynie, Anglii, USA i innych^[108].

Architektura neobizantyjska była rozwijana w wielu odmianach i regionach Rosji, w szczególności na południu Cesarstwa^[15][109]. Do pionierów architektury neobizantyjskiej należeli m.in. Grigorij Gagarin, Dawid Grimm, Wasilij Kosjakow, Roman Kuźmin. Najstarsze przykłady stylu neobizantyjskiego stanowią kolejno: sobór Wniebowstąpienia Pańskiego w Ałagirze (1851), sobór. św. Włodzimierza w Sewastopolu (1854–1888), sobór św. Włodzimierza w Chersonezie (1858–1891), sobór Trójcy Świętej w Jerozolimie (1860) i niezachowana cerkiew św. Dymitra z Sołunia w Petersburgu (1861–1865). W latach 1862–1882 z okazji 900. rocznicy chrztu Rusi wybudowano sobór św. Włodzimierza w Kijowie. W prace nad soborem byli zaangażowani najprzedniejsi ówcześni artyści rosyjscy (m.in. Aleksandr Beretti, Wiktor Wasniecow, Michaił Wrubel, Michaił Niestierow). Niezachowany sobór wojskowy Aleksandra Newskiego w Tbilisi (1871–1897) stał się wzorem przemysłowym dla następnych neobizantyjskich soborów rosyjskich, zanim został jeszcze ukończony. Ostateczny wariant proporcji świątyń neobizantyjskich został ustalony w projekcie cerkwi Ikony Matki Bożej „Miłująca” w Petersburgu (1887–1898). Do budowli najbardziej odbiegających od panujących standardów należą monumentalny sobór Zwiastowania w Charkowie (1888–1901) i sobór św. Piotra i Pawła w Kownie z kolumnami korynckimi (1891–1895)^[107]. Do najokazalszych świątyń Królestwa Polskiego należała niezachowana cerkiew św. Mikołaja we Włocławku (1902–1906)^[110][111].

Od początku XX wieku styl neobizantyjski zaczął być łączony z elementami modernizmu, np. w soborze św. Mikołaja w Kronsztadzie (1903–1913). Wpływ modernizmu był szczególnie widoczny w projektach Fiodora Schechela, Siergieja Sołowjowa i Ilji Bondarenki. Pojawiły się próby połączenia stylu neobizantyjskiego z neoklasycyzmem (projekty Władimira Adamowicza), neoromanizmem lub stylem neomauretańskim, np. Wielka Synagoga Chóralna w Petersburgu (1883–1893)^[107].

Do rzadkich przykładów architektury świeckiej należą: niezachowana dolna dacza w Peterhofie (1883–1897), metochion Patriarchatu Konstantynopolitańskiego (1883), Teatr Cesarski w Tbilisi (1896) i przytułek braci Bojewych w Moskwie (lata 90. XIX wieku). Po 1917 roku styl neobizantyjski był rozwijany przez diasporę i emigrację rosyjską^[107]. Po 1991 roku doszło do odrodzenia się stylu w Rosji i powstania szeregu nowych obiektów cerkiewnych.

Art nouveau w stylu neorosyjskim

„Baśniowy” nurt w architekturze neorosyjskiej, nazywany niekiedy „secesją rosyjską”, rozwinął się w latach 70. XIX wieku (Wiktor Hartmann, Iwan Ropet, Fiodor Schechtel). Jednym z pierwszych przykładów był projekt budowy nowej Bramy Kijowskiej z 1869 roku Wiktora Hartmanna. Do głównych przykładów modernizmu w stylu neorosyjskim zalicza się przebudowę Dworca Jarosławskiego w Moskwie (1902–1904) i dom „Skazka” w Petersburgu (1909, arch. Aleksandr Bernardazzi)^[117][118].

Modernizm północny

Modernizm północny

Dacza wielkiego kniazia Borysa Władymirowicza w Carskim Siole (1896–1897)

Hauswald na Kamiennym Ostrowie (1898)

Dom Follenweidera na Kamiennym Ostrowie (1903, arch. Robert Meltzer)

Siedziba kompanii Singer w Petersburgu (1902). Modernizm i retrospektywizm

Dom handlowy „Bracia Jelisiejewy” w Petersburgu, Gawriił Baranowski (1902–1903). Modernizm

Wnętrze domu handlowego „Bracia Jelisiejewy” w Petersburgu, Gawriił Baranowski (1902–1903). Modernizm

Przebudowa Dworca Witebskiego (Petersburg, 1904)

Sala Dworca Witebskiego (Petersburg, 1904)

Dom handlowy „Esders i Scheefhals” w Petersburgu, Konstantin de Rochefort (1906–1907)

Dom czynszowy Putiłowej „z sowami” w Petersburgu, Ippolit Pretreaus (1906–1907)

Galeria Malarstwa w Penzie, Aleksandr von Hohen (1910–1912)

Pionierami tzw. „północnej architektury modernistycznej”, rozwijanej głównie w Petersburgu, guberniach nadbałtyckich i Wielkim Księstwie Finlandii byli Fiodor Lidvall i Wasilij Motyljow. Kolejnymi architektami odwołującymi się do modernizmu północnego byli m.in. Aleksandr von Hohen, Stanisław Brzozowski, Sima Minasz, Gawriił Baranowski, Paweł Suzor. Styl ten jest odpowiednikiem zachodniego romantyzmu narodowego i wyróżniał się na tle rosyjskiego modernizmu największym wpływem wzorów zachodnioeuropejskich, szczególnie skandynawskich. W 1897 roku Siergiej Dagilew zorganizował w Petersburgu pierwszą wystawę 70 szwedzkich, norweskich i duńskich artystów modernistycznych, a w roku następnym także artystów rosyjskich i fińskich^[119]. Obie wystawy miały wpływ na kształtowanie się modernizmu północnego w Rosji, który obok inspiracji sztuką skandynawską czerpał wzory z rosyjskiego folkloru, budownictwa ludowego i architektury staroruskiej. Szczególnie znamienne były wzajemne wpływy oraz związki artystyczne fińsko-rosyjskie, np. ojciec fińskiej architektury modernistycznej Eliel Saarinen był zarazem członkiem Akademii Sztuk Pięknych w Petersburgu i należał do „Świata Sztuki”. Samo Wielkie Księstwo Finlandii stanowiło w latach 1809–1917 autonomiczną krainę Imperium Rosyjskiego. Modernizm północny był także rozwijany na terenie rosyjskich guberni nadbałtyckich, gdzie po 1917 roku stał się istotnym elementem architektury łotewskiej i estońskiej^[120][121].

Najstarszymi przykładami modernizmu na terenie dzisiejszej Rosji są luksusowe obiekty mieszkalne: dacza wielkiego kniazia Borysa Władymirowicza w Carskim Siole (1896–1897), Hauswald na Wyspie Kamiennej (1898, później dwukrotnie przebudowywany)^[122], willa Matyldy Krzesińskiej w Petersburgu z oryginalnym oknem na sad (1904–1906) i dworek Czajewa w Petersburgu (1906–1907)^[120][123]. Kolejnymi ważnymi obiektami w Petersburgu są m.in. siedziba kompanii Singer (1902), dom Towarzystwa Handlowego „Bracia Jelisiejewy” (1902) i Dom Tołstowski (1910–1912)^[120][124].

Secesja moskiewska i inne ośrodki

Secesja moskiewska i inne ośrodki

Dom Listów w Moskwie, Lew Kekuszew (1898)

Dom Jakunczikowa w Moskwie, William Walcot (1899)

Panneau hotelu Metropol w Moskwie, Lew Kekuszew, Michaił Wrubel (1899–1907)

Dom Rjabuszinskich w Moskwie, Fiodor Schechtel (1900)

Siedziba Dinga w Sokolnikach (1902)

Dwór bojarski w Moskwie (1901–1903, Fiodor Schechtel)

Restauracja Jar w Moskwie (1909–1913, Adolf Erichson)

Reliefy domu czynszowego Isakowa (Moskwa, 1906)

Supraporta „Pływak”, Anna Gołubkina (Moskiewski Teatr Artystyczny, 1899–1903, F. Schechtel)

Dom z chimerami w Kijowie (1901–1902, Władysław Horodecki)

Hotel Bolszaja Moskowskaja w Odessie (1901–1904, Towij Fichel i inni)

Dom przy ulicy Elżbiety 10b w Rydze (1903, Michaił Eisenstein)

Relief narożny domu Gribuszina w Permie (1905, A. Turczewicz)

Połtawskie Gubernialne Ziemstwo (1903, Wasilij Kriczewski)

Dom Nauki w Tomsku (1911–1912, Andriej Kriaczkow)

Dacza Gołownika „ze słoniami” w Samarze (1908–1909)

Teatr Opery i Baletu w Baku (1910–1911, Nikołaj Bajew)

Modernizm moskiewski wyróżniał się większym przywiązaniem do lekkich form secesyjnych niż surowy modernizm północny. Do głównych architektów należeli Lew Kekuszew, Fiodor Schechtel, Aleksandr Zelenko, Gieorgij Makajew i Iwan Strukow. Najstarszym przykładem modernizmu moskiewskiego jest siedziba Lista w Moskwie (1898)^[125]. Do kolejnych, podobnych projektów należą: dom Jakunczikowa Williama Walcota (1899), domy Rjabuszinskich (1900) i Dzierażynskich (1901) zaprojektowane przez Fiodora Schechtela, siedziba Dinga w Sokolnikach (1902) i dom Mindowskiego na ul. Powarskiej (1903). Do ważnych obiektów moskiewskich zalicza się także Hotel Metropol (1899–1907), Typografia Levensona (1900), dom czynszowy „Sokoł” (1902) i Dwór Bojarski (1901–1903)^[125][126].

Rosyjska architektura secesyjna była rozwijana także poza Moskwą i Petersburgiem, głównie w Rydze (np. budynki Michaiła Eisensteina), w kaukaskich miasteczkach turystycznych i senatoriach (np. dom handlowy Oganowa we Władykaukazie z 1903 roku), na Powołżu, gdzie powstawały budynki z silnymi wpływami secesji wiedeńskiej (np. dacza Gołownika „ze słoniami” w Samarze z 1908 i Hotel Astoria w Saratowie z 1917 roku) oraz na wielu innych miejscach. W latach 1902–1903 doszło do wykształcenia się ukraińskiego stylu modernistycznego, który był rozwijany w wielu miastach Ukrainy i południa Rosji. Do pionierów nowego stylu należeli: rosyjski architekt Iwan Kuzniecow, autor projektu cerkwi Opieki Przeświętej Bogurodzicy w Plesziwcu (1902) oraz Wasilij Kriczewski, główny architekt Połtawskiego Gubernialnego Ziemstwa (1903). Artyści inspirowali się głównie idealizowanym, lokalnym budownictwem ludowym i dawnym barokiem kozackim. Podczas I wojny światowej, rewolucji w Rosji i utraty części terytoriów rozwój modernizmu na utraconych obszarach zaczął podążać w różnych kierunkach^[127][128].

Konstruktywizm

Konstruktywizm

Sztuka umarła. Niech żyje maszynowa sztuka Tatlina! Zdjęcie Georga Grosza i Johna Heartfielda zachwyconych konstruktywizmem (1920)

Model Wieży III Międzynarodówki dla Piotrogrodu, Władimir Tatlin (1919)

Plan Pałacu Pracy w Moskwie, bracia Wiesniny (1923)

Projekt „Wygładzaczy Chmur” w Moskwie (fotomontaż, 1923–1925, El Lissitzky)

Dom Mosselproma w Moskwie, bracia Wiesniny (1923–1925, A. Loleit i A. Rodczenko)

Pawilon radziecki na wystawie w Paryżu, Konstantin Mielnikow (1925)

Dom Kulutry im. Gorkiego w Leningradzie, Aleksandr Gegello (1925–1927)

Budynek gazety „Izwiestija”, Grigorij Brachin (1925–1927)

Budynek Gostorga w Moskwie (1925–1927, Boris Wielikowski)

Fabryka „Krasnoje znamja” w Petersburgu (1925–1935, Ippolit Pretreaus, Erich Mendelsohn)

Garaż na Noworiazańskiej w Moskwie, Konstantin Mielnikow (1926–1929)

Garaż Bachmetiejewski w Moskwie, Konstantin Mielnikow (1926–1927)

Dom Kultury im. Zujewa, Ilja Gołosow (1927–1929)

Dom Kultury im. Rusakowa, Konstantin Mielnikow (1927–1929)

Dom Mielnikowa w Moskwie, Konstantin Mielnikow (1927–1929)

Klub Fabryki „Swoboda” w Moskwie, Konstantin Mielnikow (1927–1929)

Wejście do Planetarium Moskiewskiego, Michaił Barszcz (1927–1929)

Fabryka - kuchnia nr 1 w Moskwie, A. Mieszkow (1928–1929)

Budynek Narkomzema w Moskwie, Aleksiej Szczusiew (1928–1933)

Budynek Narkomputa w Moskwie, Iwan Fomin (1929–1932)

Kirowski Rajsowiet w Leningradzie, Noj Trocki (1930–1935)

Dom-Komuna na ul. Ordżonikidze w Moskwie, Iwan Nikołajew (1929–1930)

Pałac Kultury ZIŁa w Moskwie, bracia Wiesniny (1930–1937)

Techniczny dom uczelniany w Leningradzie, Aleksandr Gegello (1930–1932)

Fabryka – kuchnia w Samarze, Jekatierina Maksimowa (1930–1932)

Bolszoj dom w Petersburgu, Noj Trocki (1931–1932)

Internat „Sport” w miasteczku czekistów w Jekaterynburgu (1933)

Dom prasy w Kazaniu, Siemion Pеn (1933–1935)

Gmach Państwowego Teatru Dramatycznego w Rostowie nad Donem, Władimir Szczuko, Władimir Helfreich (1935–1941)

W latach 1913–1920 uformował się w Rosji konstruktywizm^[2], który następnie zrewolucjonizował koncepcję sztuki na świecie. Wyznaczenie dokładnej daty powstania konstruktywizmu nie jest możliwe. Na powstanie kierunku złożyły się głównie: kubofuturyzm, projektowane od 1911 roku stalowe reliefy i sztuka maszynowa Władimira Tatlina, teoria grafiki Aleksandra Rodczenki z 1917 roku oraz koncepcja sztuki Antoine Pevsnera i Nauma Gabo opublikowana w Manifeście realistycznym w 1920 roku^[2]. W 1915 roku odbyła się pierwsza ekspozycja reliefów Tatlina w ramach „Ostatniej wystawy futurystycznej 0.10” w Petersburgu, na której także ogłoszono powstanie suprematyzmu, łączonego niekiedy z konstruktywizmem. Jako nazwa kierunku sztuki konstruktywizm pojawił się w latach 1917–1920. W 1919 roku odbyła się pierwsza wystawa młodych konstruktywistów z OBMACHU (1919–1923), a w 1921 roku odbyły się w Moskwie dwie kluczowe wystawy „5×5=25”^[134][135].

Konstruktywiści odrzucali całkowicie sztukę dekoratywną i koncentrowali się wyłącznie na znalezieniu funkcji przestrzeni i przedmiotu adekwatnej do potrzeby. To podejście zaowocowało rewolucją w architekturze, która doprowadziła do powstania tzw. stylu międzynarodowego. W przeciwieństwie do stylu międzynarodowego, radziecki konstruktywizm nie dążył do w pełni abstrakcyjnej i zdematerializowanej kompozycji, opierając się często na efektach kontrastu między elementami ciężkimi i lekkimi, sugerując przezwyciężenie grawitacji. Zakładane przez konstruktywistów zasady obejmowały początkowo anonimowość architektury, zastosowanie inżynierii maszynowej, metod przemysłowych i marksistowskich idei społecznych w budownictwie. Klasyczny konstruktywizm podkreślał też znaczenie samego procesu budowlanego, wprowadzając do architektury elementy wskazujące na możliwość kontynuacji i rozbudowy budynku, takie jak wybiegające w przestrzeń ramy, maszty i stropy^[135].

Twórcami i głównymi przedstawicielami konstruktywizmu w architekturze byli: Władimir Tatlin, bracia Aleksandr, Wiktor i Leonid Wiesniny, Moisej Ginzburg, Ilja Gołosow, Iwan Leonidow, El Lissitzky, Konstantin Mielnikow, Grigorij Barchin, Michaił Barszcz i Władimir Władimirow. Za pierwsze dzieło architektoniczne konstruktywizmu uchodzi niezrealizowany projekt Wieży III Międzynarodówki w Piotrogrodzie (1919) Władimira Tatlina w postaci spiralnej kratownicowej wieży o wysokości 400 m i odchyleniem od pionu rzędu 23,5°, w którą wplecione były pomieszczenia użytkowe w kształcie brył elementarnych. Drugim kluczowym projektem jest Pałac Pracy w Moskwie (1923) braci Wiesninów. Na początku lat 20. konstruktywizm stał się najistotniejszym kierunkiem w nowoczesnej architekturze ZSRR. Czołowi konstruktywiści współpracowali z moskiewskim Wchutiemasem, który w 1926 roku został reorganizowany i działał pod zmienioną nazwą Wchutietin. Pod nazwą Wchutetin działała także siostrzana szkoła konstruktywistów w Leningradzie (1922–1930). W 1926 roku został utworzony Związek Nowoczesnych Architektów (OSA), pierwszy organ konstruktywistycznych budowniczych projektujących funkcjonalistyczne budynki, m.in. zmechanizowane fabryki-kuchnie (pierwsza z 1925 roku w Iwanowie), domy-komuny, zakładowe kluby robotnicze, fabryki, szpitale, szkoły itd. Najważniejszym pismem konstruktywistów była „Sowriemiennaja Architektura” (1926–1930)^[135].

Suprematyzm

Jedynym architektem suprematystycznym wywodzącym się z kręgu Malewicza i Unowisu był Lazar Chidekel, który w latach 1922–1932 zaprojektował suprematyczno-futurystyczne budynki, m.in. „Klub Robotniczy”, „Aero-Miasto”, „Miasto-Ogród” i „Miasto na wodzie”^[136].

Bauhaus i artyści zachodni w Rosji

Artyści zachodni w Rosji

Brygada „Maj” Ernsta Maya w Niżnym Tagile (1931)

Budynek Centrosojuza w Moskwie, Le Corbusier (1928–1933)

Bauhaus (1919–1933) od samego początku wykazywał związki ze sztuką rosyjską, szczególnie Wchutiemasem. Pierwszym i zarazem jednym z głównych teoretyków Bauhausu został Wasilij Kandinski. W 1931 roku były dyrektor Bauhausu Hannes Meyer przyjechał do Moskwy razem z ekipą około 30 specjalistów^[137]. W zespole specjalistów znalazło się 7 członków Bauhausu: René Mensch, Klaus Meumann, Konrad Püschel, Tibor Weiner, Anton Urban, Béla Scheffler i Philipp Tolziner^[138][139]. Specjaliści pracowali przy industrializacji ZSRR w ramach tzw. „Czerwonej Brygady Bauhausu”. Byli odpowiedzialni m.in. za budowę radzieckich „soc-miast” i fabryk w Magnitogorsku^[140], Świerdłowsku^[141], Orsku^[140], Permie i Solikamsku^[142][143]. W 1933 roku Hannes Meyer przedstawił plan generalny rozwoju Birobidżanu w stylu Bauhausu, który został częściowo zrealizowany.

Do architektów związanych w latach 20. i 30. z Rosją należeli także artyści ABC, głównie Mart Stam, Hans Schmidt i Hannes Meyer. ABC stanowiło organ konstruktywistycznej międzynarodówki zainspirowany periodykiem Wieszcz. Gegenstand. Objet, wydawanym wcześniej przez El Lissitzkiego w Berlinie. Członkowie ABC weszli w skład brygady „Maj” w ZSRR i byli zaangażowani w budowę Magnitogorska, Makiejewki i Orska^[143]. W Rosji działali ponadto: Bruno Taut, Albert Kahn, Ernst May (plany satelickich miast robotniczych, zabudowa Magnitogroska, niezrealizowany plan rekonstrukcji Moskwy) i Le Corbusier (m.in. budynek Centrosojuza w Moskwie^[144], alternatywny projekt Pałacu Rad w Moskwie).

Do nieco mniej intensywnych kontaktów rosyjskich artystów dochodziło z przedstawicielami De Stijl i innych zachodnich grup artystycznych, znajdujących się pod wpływem sowieckiego suprematyzmu i konstruktywizmu^[145]. W latach 1922–1926 na skutek odmiennych wizji artystycznych i sporów Theo van Doesburga z Mojse Ginzburgiem i innymi konstruktywistami dochodziło do stopniowego zrywania więzi łączących De Stijl i Rosję^[145]. Niektórzy artyści związani z De Stijlem weszli jednak później w skład międzynarodowych brygad działających w ZSRR. Po 1932 roku w Rosji stopniowo rezygnowano z awangardy na rzecz postkonstruktywizmu i socrealizmu^[143].

Racjonalizm

Racjonalizm

Studenci OBMASU z trójwymiarowymi modelami

Kolektywne mieszkanie, Nikołaj Ładowski (1921)

Blok nr 12 na ul. Siwcew Wrażek w Moskwie, Nikołaj Ładowski

Typografia „Aganiok” w Moskwie, El Lissitzky (1932)

Stacja metra Łubianka w Moskwie, Nikołaj Ładowski (1935)

Racjonalizm stanowił pokrewny konstruktywizmowi kierunek w architekturze rosyjskiej w latach 1920–1932. Do głównych jego przedstawicieli należeli Apolinarij Krasowski i Nikołaj Ładowski. Styl ten charakteryzował się surowością formy i podkreślaniem funkcjonalizmu architektury. W odróżnieniu od konstruktywizmu był położony w nim nacisk na psychologiczny aspekt postrzegania architektury. Kierunek ten był rozwijany w ramach OBMASu (1920–1923) przy Wchutiemasie, a następnie Asocjacji Nowych Architektów – ASNOWA (1923–1932) i Stowarzyszenia Architektów-Urbanistów – ARU (1928–1932). Do głównych projektów racjonalizmu należą kompleks mieszkalny na Szabałowce w Moskwie (1927), „Latające miasta” Giorgija Krutikowa (1928) i miasteczko artystyczne w Moskwie (1929–1934)^[146][147].

Postkonstruktywizm i Art déco

Postkonstruktywizm

Gmach Rosyjskiej Biblioteki Państwowej w Moskwie, Władimir Szczuko, Władimir Helfreich (1928–1958)

Wieżowiec w Świerdłowsku (1932)

Dom Przemysłu w Samarze, W. Suchow (1933)

Szkoła podstawowa nr 518 w Moskwie, Iwan Zwiezdin (1933)

Hala Dworca Kurskiego, Iwan Fomin (1933)

Stumieszkaniowy Dom w Nowosybirsku, Andriej Kriaczkow i Witalij Maslennikow (1934)

Projekt Ludowego Komisariatu Przemysłu Ciężkiego w Moskwie, S. Leszczenko (1934)

Stacja metra „Aeroport” w Moskwie, Boris Wilenski i W. Jerszow (1932–1938)

Wejście do stacji metra „Park Kultury” w Moskwie, Giorgij Krutikow (1935)

Szpital w Świerdłowsku (1936)

Dom w Świerdłowsku, Oranski (1936)

Dom na ulicy Jauzskiej 2 w Moskwie, Ilja Gołosow (1936–1941)

Posktonstruktywizm oznacza przejściowy etap w architekturze radzieckiej od awangardy do neoklasycystycznego stylu stalinowskiego i socrealizmu w latach 1932–1936 (u niektórych autorów górna granica bywa przesuwana do 1941 roku). Niekiedy etap ten bywa określany wczesną, przedwojenną architekturą stalinowską^[151][152]. Styl klasycystyczny, eklektyzm, empire, art déco, a nawet styl barokowy, typowe raczej dla dawnej arystokracji rosyjskiej, zaczęto utożsamiać ze stylem proletariackim. Dotychczasową sztukę awangardową stworzoną na potrzeby proletariatu, zaczęto tymczasem łączyć z burżuazją. Rozpoczęto kampanię przeciwko „kanciatej” architekturze konstruktywistycznej. Od lata 1932 roku nie zrealizowano ani jednego nowego konstruktywistycznego projektu w Rosji^[153].

Postkonstruktywizm łączy w sobie elementy konstruktywizmu oraz klasycyzmu (ewentualnie innych tradycyjnych stylów) i zbiegł się z rozwojem Art déco w Rosji, z którym bywał łączony. W 1925 roku na Międzynarodowej Wystawie Nowoczesnej Sztuki Dekoracyjnej i Przemysłowej w Paryżu, uważanej za pierwszą wystawę Art-déco, uczestniczyli również artyści rosyjscy^[154][155]. Do przykładów Art déco w architekturze rosyjskiej należą „stumieszkaniowy dom” w Nowosybirsku (1934) i stacja metra „Aeroport” w Moskwie (1932). Do pionierów postkonstruktywizmu zaliczani są Iwan Fomin i Ilja Gołosow. Równolegle do postkonstruktywizmu był rozwijany w Rosji „czysty” neoklasycyzm przez takich architektów jak np. Władimir Szczuko. Do współczesnych budynków nawiązujących do projektów z lat 30. XX wieku należy m.in. kompleks mieszkalny na Preobrażenskiej Zastawie w Moskwie (2002–2005)^[156].

Architektura neoklasycystyczna i tradycjonalistyczna

Architektura neoklasycystyczna i tradycjonalistyczna

Kierownictwo Kolei Świerdłowskiej (Jekaterynburg, 1925–1928, K.T. Babykin)

Dom na Nabierieżnoj (Moskwa, 1927–1931, Boris Iofan)

Attyka Hotelu Nacional w Moskwie (1931–1932)

Nowosybirski Teatr Opery i Baletu (1931–1954)

Uniwermag „Frunzenski” (Petersburg, 1934–1938, J. Katonin)

Projekt Ludowego Komisariatu Przemysłu Ciężkiego w Moskwie, Iwan Fomin (1934)

Teatr Armii Czerwonej (Moskwa, 1934–1946, K.S. Ałabjan, W.N. Simbircew)

Projekt Pałacu Rad w Moskwie (1933) autorstwa Borisa Iofana stanowił przełomowy moment w historii architektury rosyjskiej. Radziecki blok pocztowy z 1937 roku

Północna przystań rzeczna w Moskwie (1937)

Dom na Kotielniczeskoj nabierieżnoj w Moskwie, Dmitrij Czeczulin, Andriej Rostowski (1937–1952)

MSZ w Moskwie, Władimir Helffreich, Michaił Minkus (1948–1953)

Moskiewski Uniwersytet Państwowy (1949–1953, Lew Rudniew)

Fragment fasady Moskiewskiego Uniwersytetu Państwowego (1949–1953)

Iglica Moskiewskiego Uniwersytetu Państwowego (1949–1953)

Południowo-Uralski Uniwersytet (Czelabińsk, 1953)

Biały Dom (Moskwa, 1965–1981, arch. Dmitrij Czeczulin i inni)

Przebudowa ratusza na Twerskiej 13 (Moskwa, 1944–1946, Dmitrij Czeczulin)

Dom na Mochowej w Moskwie, Iwan Żołtowski (1932–1934)

Budynek mieszkalny MGB w Moskwie, Jewgienij Rybicki (1949)

Planetarium Wołgogradzkie, Wasilij Simbircew (1954)

Pawilon nr 8 „Młodzi naturaliści” w Ogólnorosyjskim Centrum Wystawowym, D. Wituchin (1954)

Pawilon nr 36 w Ogólnorosyjskim Centrum Wystawowym, Piotr Rewiakin, Jurij Szewierdiajew (1954)

Stadion Łużniki (Moskwa, 1955–1956, arch. Nikołaj Nikitin i inni)

Przebudowa wejścia głównego Rady Miejskiej (Jekaterynburg, 1947–1954, arch. G. Gołubiew, M. Rejszer)

Stacja metra „Sokoł” (Moskwa, 1935–1938, arch. J. Jakowlew, K. Jakowlew)

Stacja metra „Majakowskaja” (Moskwa, 1935–1938, Aleksiej Duszkin)

Stacja metra „Awtowo” (Petersburg, 1955, arch. A. Levinson, A. Gruszke)

Stacja metra „Kirowskij zawod” (Petersburg, 1955, arch. O. Iwanow, A. Andriejew)

Most miejski na Jeniseju (Krasnojarsk, 1955–1961, Aleksandr Dmitriew)

W architekturze neoklasycyzm radziecki wywodzi się wprost z retrospektywizmu klasycystycznego (neoklasycyzmu rosyjskiego I połowy XX wieku), który w latach 1917–1932 znajdował się w cieniu radzieckiej awangardy. Od 1928 roku znaczenia zaczynały nabierać konserwatywne kręgi w sztuce sowieckiej, czemu sprzyjały osobiste upodobania Józefa Stalina. Promowano powrót do greckich i rzymskich motywów w sztuce, niektóre formy art déco, neorenesans, monumentalną architekturę empire. Inspiracje czerpano z projektów: Witruwiusza, Palladia, Piranesiego, Rastriellego i Bażenowa. Znaczenia nabrali tacy architekci jak Iwan Żołtowski, Władimir Szczuko, Aleksiej Szczusiew i Iwan Fomin, stosujący formy neoklasycystyczne czy neorenesansowe. Konserwatywne, tradycjonalistyczne trendy w architekturze zaczęto utożsamiać z socrealizmem w pozostałych dziedzinach sztuki, co od samego początku budziło wątpliwości co do słuszności założeń teoretycznych w budownictwie^[157]. Aleksiej Szczusiew, uważany za wybitnego architekta epoki stalinowskiej miał m.in. oświadczyć: Oddam swoje miesięczne wynagrodzenie temu, kto mi wyjaśni czym jest socrealizm w architekturze^[157].

Za punkt zwrotny w ogólnym trendzie budownictwa radzieckiego uważany jest konkurs na projekt Pałacu Rad w Moskwie, który w 1933 roku wygrał Boris Iofan. W 1934 roku utworzono Radziecką Akademię Architektury i Związek Architektów ZSRR, w ramach których działali główni architekci socrealistyczni, m.in. Boris Iofan, Dmitrij Czeczulin, Lew Rudniew i Siergiej Czerniszew. Symbolami architektury stalinowskiej stały się m.in. grupa siedmiu wieżowców w Moskwie (1947–1953)^[158] oraz wzniesiony według projektu Rudniewa Pałac Kultury i Nauki w Warszawie (1952–1955)^[159]. W latach 40. XX wieku rozpoczęto projektowanie miast zamkniętych w Rosji, co wymagało opracowania nowego typu urbanistyki i bardziej funkcjonalistycznej architektury. Miasta zamknięte stanowiły często nowo wybudowane osiedla lub całe miasta z różnym stopniem ograniczeń w przemieszczaniu się i zamieszkaniu, z uwagi na ich znaczenie strategiczne (wojskowe, naukowo-techniczne lub energetyczne). Pierwsze miasta zamknięte powstały w Rosji w 1946 roku w związku z pracami nad konstrukcją broni nuklearnej. W 1947 roku otwarto poligon (od 1962 roku kosmodrom) Kapustin Jar, w 1957 roku zakończono budowę Kosmodromu Plesieck razem z rozległym kompleksem naukowo-technicznym i miastem zamkniętym Mirny. W 1954 roku wybudowano pierwszą na świecie cywilną elektrownię atomową w Obninsku z gmachem głównym w stylu neoklascycystcznym^[160].

Pierwsze próby stosowania bardziej ekonomicznych rozwiązań i prefabrykatów pojawiły się w 1948 roku, np. pierwszy zbudowany w całości z paneli blok mieszkalny przy stacji metra Poleżajewskaja w Moskwie, zaprojektowany przez Witalija Łagutenkę i Michaiła Posochina. W styczniu 1951 roku odbyła się konferancja w Moskwie poświęcona ekonomicznemu aspektowi nowej architektury stołecznej. W latach 1951–1955 wybudowano przy użyciu prefabrykatów blok mieszkalny na ulicy Kuusinena 17 w Moskwie. Formalny koniec epoki stalinowskiej w architekturze nastał w 1955 roku, kiedy Komitet Centralny KP ZSRR i Rada Ministrów ZSRR wspólnie wydali rozporządzenie nr 1871 „O eliminacji nadmiaru w projektowaniu i budownictwie”^[161].

Architektura współczesna

Architektura współczesna

Centrum Innowacji w Skołkowie (David Adjaye)

Dom „Jajco” w Moskwie (1998–2000, S. Tkaczenko)

Wieża Federacji w Moskwie (2003–2017, NPS Tchoban Voss, T. Tomasetti, J.-P. Kocher)

Wnętrze „Centralnego jądra” w Moskwie (2005-2016)

Pałac Rolników w Kazaniu (2008–2010, Leonid Gornik). Beaux-arts

Wieża Merkury w Moskwie (2009–2013, F. Williams, M. Posochin, G. Sirota)

Wieża Ewolucji w Moskwie (2011–2014)

Budynek „Dominion” w Moskwie (Zaha Hadid Architects, 2014)

Projekt wnętrza Centrum Lachta w Petersburgu (w trakcie budowy)

Stacja metra Rumiancewo w Moskwie (2016)

Stacja metra Sławianskij Bulwar (Moskwa, 2008, arch. W. Wołowicz, S. Mieżenina, D. Chochłow)

Klub szachowy (Moskwa, 2015)

Terminale A i B lotniska w Kolcowie (Jekaterynburg, 2009)

Kosmodrom Wostocznyj (2012).

Pod koniec XX wieku pojawił się w Rosji szereg nowych, zróżnicowanych kierunków i koncepcji architektonicznych. Do neofuturystycznych projektów należą np. Centrum Lachta w Petersburgu (w trakcie budowy), Moskiewskie Muzeum Politechniczne i Centrum Edukacyjne (3XN Architects) oraz dom Naomi Campbell w Moskwie (2006–2012, arch. Patrik Schumacher, Zaha Hadid Architects i inni). Inspiracje kubizmem wykazują m.in. dom Julii Cziczeriny (arch. Deceuninck), dom „Zodczestwo” (2010, Ithaka Architecture & design) i „Parasite Office” w Moskwie (XXI wiek, Za Bor Architects). Uznanie zyskał rosyjski „QR Code Covered Pavilion” pokazany na 13 Bienale Architektury w Wenecji w 2012 roku^[166]. W XXI wieku pojawiła się również architektura high-tech, np. Wieża Merkury (2009–2013), 374. metrowa Wieża Federacji (2004–2015), stanowiąca najwyższy budynek mieszkalny w Europie oraz Wieża Ewolucji (2011–2014), której każde piętro obrócone jest o 3° w stosunku do poprzedniego, a łączny obrót ostatniego piętra w stosunku do pierwszego wynosi 135°. Inspiracją dla wykręconej formy budynku była rzeźba Pocałunek Auguste Rodina^[167]. Do innych projektów należą np. Motel w Ochotnom Rjadzie (2007, Architectural Studio X.Y.Z.), blok mieszkalny „Parus” (2008, arch. Mosprojekt-4), Fort Daniłowski w Moskwie (2008, Siergiej Skuratow Architects), plan przebudowy wzniesionego w latach 1961–1964 kinoteatru „Rossija” (2011, arch. Juan Andrés Díaz Parra) i Kosmodrom Wostocznyj wraz z miastem zamkniętym Ciołkowski (2012). W 2016 roku ukończono budowę stacji metra w moskiewskim Rumiancewie, nawiązującej do twórczości Pieta Mondriana. Do nowoczesnych budynków sportowych należą: kompleks olimpijski w Soczi, stadion Dynamo w Moskwie (w trakcie budowy) oraz kluby szachowe w Chanty-Mansyjsku (2010) i Moskwie (2015)^[168].