18 Pułk Artylerii Lekkiej
18 Pułk Artylerii Polowej
Ilustracja
Odznaka 18 pal wzór 1929
Historia
Państwo

 Polska

Sformowanie

1919

Rozformowanie

1939

Tradycje
Święto

26 września, 6 czerwca

Nadanie sztandaru

26 maja 1938

Rodowód

2 pułk artylerii polowej
7 pułk artylerii polowej
113 Kresowy pułk artylerii polowej

Dowódcy
Pierwszy

kpt. Jan Chlebek

Ostatni

ppłk Witold Sztark

Działania zbrojne
wojna polsko-bolszewicka
kampania wrześniowa
Organizacja
Dyslokacja

Chivasso
okolice Lure
Łomża
Ostrów Mazowiecka[1]

Rodzaj wojsk

Artyleria

Podległość

18 Dywizja Piechoty[2]

Odznaczenia
Krzyż Srebrny Orderu Virtuti Militari
Polski obóz wojskowy w La Mandria di Chivasso – przyjmowanie sztandarów; przemawia ppłk Marian Dienstl-Dąbrowa
Transport koleją oddziałów armii generała Józefa Hallera z Francji do Polski; 1919 r.
Zbigniew Badowski, Zarys historji wojennej 18-go Pułku Artylerji Polowej[3]

18 Pułk Artylerii Lekkiej (18 pal) – oddział artylerii lekkiej Armii Polskiej we Francji i Wojska Polskiego w okresie II Rzeczypospolitej.

Pułk sformowany został we Włoszech w lutym 1919 jako 2 pułk artylerii polowej. Wiosną przewieziony został do Francji w okolice Lure, gdzie od francuskiego 275 pułku artylerii polowej otrzymał uzbrojenie i sprzęt wojskowy. Po reorganizacji oddział przyjął nazwę 7 pułku artylerii polowej. W czerwcu przybył do Polski, a we wrześniu jego dywizjony wyruszyły na front. Z dniem 7 marca 1920 pułk zmienił nazwę na 18 Kresowy pułk artylerii polowej. Pułk, początkowo w składzie Grupy gen. Bonnina, a później 18 Dywizji Piechoty, walczył na Podolu, brał udział w wyprawie kijowskiej, wsławił się walkami z 1 Armią Konną Budionnego, bronił kierunku warszawskiego, by końcowym okresie wojny polsko-bolszewickiej toczyć zwycięskie boje na Wołyniu i Podolu. Jesienią 1921 pułk został przeniesiony do Łomży, a później do Ostrowi Mazowieckiej[4] i zakwaterowany w koszarach różańskich[5].

W kampanii wrześniowej 1939 walczył w składzie macierzystej 18 Dywizji Piechoty nad Narwią. Został rozbity w walkach pod Łętownicą i Andrzejewem.

Formowanie pułku

We Włoszech

W październiku 1918 rząd włoski wyraził zgodę na rekrutację do jednostek polskich, formowanych z jeńców armii austro-węgierskiej, będących integralną częścią armii gen. Józefa Hallera. 15 lutego 1919 w obozie La Mandria di Chivasso rozpoczęto formowanie 2 pułku artylerii polowej. Dowódcą został kpt. Jan Chlebek, a adiutantem por. Józef Wartanowicz. Baterie liczyły po 1–2 oficerów i 175 kanonierów. Do 10 marca sformowano 12 baterii, z których 9. i 11. składały się z żołnierzy starszych roczników, a 12. stanowić miała pododdział sztabowy. Pułk nie dysponował uzbrojeniem, a żołnierze ćwiczyli musztrę, gimnastykę i służbę łączności. Naukę prowadzono według przetłumaczonych regulaminów francuskich[6][7].

We Francji

W dniach 24–28 maja jednostka została przetransportowana do Francji w okolice Lure, gdzie od francuskiego 275 pułku artylerii polowej otrzymała uzbrojenie i sprzęt wojskowy[8]. Po reorganizacji oddział przyjął nazwę 7 pułku artylerii polowej i stał się organiczna jednostką 7 Dywizji Strzelców armii gen. Hallera. Sztaby i baterie były organizowane według etatów francuskich. Bateria liczyła 143 szeregowych i podoficerów oraz 133 konie. Na uzbrojeniu posiadała 4 armaty 75 mm wz. 97[9][7]. Ponadto w skład baterii wchodziły działony: telefoniczny z dwoma zapasowymi jaszczami amunicyjnymi i specjalnym jaszczem czterokonnym na sprzęt telefoniczny, administracyjno-taborowy z kuchnią polową i dwoma lub trzema furgonami oraz amunicyjno-furażowy z dwoma jaszczami amunicyjnymi, dwoma wielkimi wozami czterokonnymi na amunicję, jednym wozem na furaż, jednym furgonem i kuźnią polową. Stan baterii wynosił przeciętnie po 145 karabinierów i 135 koni. Stanowiska kierownicze zajmowali oficerowie francuscy, a dowódcą pułku mianowano podpułkownika Martina[9].

W Polsce

W czerwcu 1919 pułk przybył do Leszna i dalej do Błonia. W tej okolicy pułk przebywał przez trzy miesiące kontynuując rozpoczęte we Francji szkolenie specjalistyczne. Dowódcami baterii oraz pracownikami administracyjnymi zostali oficerowie polscy[9][10]. W ramach reorganizacji wojska, z dniem 1 lipca 1919, pułk przemianowany został na 113 Kresowy pułk artylerii polowej[9] z przydziałem do uzupełnień w baterii zapasowej 13 pap[11].

7 marca 1920 113 pap został przemianowany na 18 Kresowy pułk artylerii polowej[12]. 31 grudnia 1931 roku na podstawie rozkazu B. Og. Org. 1120 – 18 Org. ministra spraw wojskowych marszałka Polski Józefa Piłsudskiego 18 pap został przemianowany na 18 pułk artylerii lekkiej[13].

Obsada personalna pułku w 1920[14]
Stanowisko Stopień, imię i nazwisko
Dowódca płk Wiktor Poźniak (do 21 VII)
płk Aleksander Strzemiński (t 24 VII)
mjr Franciszek Kazimierz Kondrat (V)
Adiutant por. Tadeusz Stanisław Mięsowicz
Lekarz por. lek. dr Jan Dworakowski
Lekarz wet. kpt. lek. wet. Franciszek Wygrzywalski
Kapelan ks. Stanisław Zieliński
Dowódca I dywizjonu kpt. Szczepan Wierzbicki
mjr Franciszek Kondrat (V - VII)
kpt./mjr Wojciech Pietras (VII)
Adiutant por. Jerzy Andrzejewski
ppor. Władysław Kaniowski (od 5 VI)
Lekarz ppor. lek. Edward Sack
Lekarz wet. ppor. lek. wet. Witold Grycewicz
Oficer kasowy ppor. Jan Warchoł
Oficer prowiantowy ppor. Adam Buratowski
Zastępca pchor. Władysław Pięta
Dowódca 1 baterii por. Czesław Morawski
Dowódca 2 baterii por. Konrad Unger
Oficer baterii ppor. Władysław Kaniowski (do 5 VI)
Dowódca 3 baterii por. Stanisław Buntner (szpital od 1IV)
kpt. Wojciech Pietras
por. Dawid Kelhoffer
Oficer dyonu ppor. Zygmunt Lehmann
Oficer baterii ppor. Jerzy Marx (do 18 VII)
Dowódca II dywizjonu mjr Mikołaj Winnicki
mjr Mikołaj Alikow
Lekarz wet. ppor. lek. wet. Czesław Łunkiewicz
Oficer prowiantowy ppor. Stefan Białobrzeski
Dowódca 4 baterii por. Stanisław Palecki
Oficer baterii ppor. Adam Wójcikiewicz
Dowódca plutonu ogn. szt. Józef Bryniarski
Dowódca 5 baterii por. Franciszek Ungeheuer
Dowódca plutonu por. Kazimierz Julian Klimko (do 7 VI i od 28 VII)
Dowódca 6 baterii por. Władysław Szymański
Dowódca plutonu por. Kazimierz Julian Klimko
Dowódca III dywizjonu kpt./mjr Władysław Dawidajtis
mjr Mikołaj Winnicki (od 11 VII)
Adiutant ppor. Joachim Kratz
Oficer wywiadowczy por. Chołowieński
Lekarz por. lek. dr Jan Dworakowski
Lekarz wet. pchor, podlek. wet. Jerzy Feczko
Oficer gospodarczy ppor. Józef Stójanowski
Oficer prowiantowy ppor. Juliusz Neuman
Dowódca 7 baterii ppor. Stanisław Żmudziński
por. Kołodziej
por. Stefan Roman Bukowski (od 13 V)
Oficer baterii ppor. Edmund Trojanowski
Dowódca 8 baterii por. Józef Wartanowicz
Dowódca plutonu chor. Jakub Zielonka
Oficer baterii ppor. Pohl
Oficer baterii ppor. Wiktor Rokita
Dowódca 9 baterii por. Sielecki (IV)
por. Adolf Kalisman
Oficer baterii ppor. Stefan Gostomski
Oficer baterii ppor. Witold Witkiewicz
Oficer pułku kpt. Wincenty Palczewski
Oficer pułku por. Jerzy Kamiński
Oficer pułku por. Tadeusz Krajewski (dezercja VII)
Oficer pułku (dca 4 baterii?) por. Stanisław Piro
Oficer pułku por. Jan Termer
Oficer pułku ppor. Kazimierz Kwiatkowski
Oficer pułku ppor. Zygmunt Ryzik
Lekarz (przydział nieustalony) pchor. podlek. Jehuda Szpiro
Oficer sanitarny (przydział nieustalony) ppor. san. Józef Ratz (chory)
Oficer sanitarny (przydział nieustalony) ppor. san. Adolf Trent
Oficer sanitarny (przydział nieustalony) pchor. san. Edward Mróz
Oficer sanitarny (przydział nieustalony) pchor. san. Antoni Pilch (urlop akademicki)

Pułk w walce o granice

Wyjście 113 pułku artylerii polowej na front

Od 26 września 1919 transporty z poszczególnymi bateriami 113 pułku artylerii polowej ruszyły na front[10][11]. I i II dywizjon przemieściły się na linię rzeki Zbrucz w rejonie Czortkowa i weszły w skład grupy gen. Krajowskiego. III dywizjon pojechał do Wilna i wszedł pod rozkazy gen. Stanisława Szeptyckiego. Ze względu na zły stan zdrowotny koni i braki w stanie osobowym, dowódca frontu zlikwidował 7 baterię. Dowództwo dywizjonu wraz z 9 baterią stanowiły odwód artylerii 2 Dywizji Piechoty Legionów i stacjonowały we wsi Sodobówka, a 8 bateria została przydzielona do dyspozycji dowódcy grupy operacyjnej 2 pułku piechoty Legionów. Właśnie 8 bateria oddała pierwszy strzał podczas wypadu za Berezynę[15][16].

Walki na Podolu

W końcu listopada 1919 I i II dywizjon 113 pułku artylerii polowej maszerowały w składzie grupy gen. Franciszka Krajowskiego na wschód za Zbrucz i zajęły stanowiska na linii rzeki Smotrycz. Sztab pułku stacjonował w Skale, I dywizjon w Iwanowcach, II dywizjon w Oryninie, a 6 bateria w Kamieńcu[17]. Na początku stycznia 1920 nawiązano pośredni kontakt bojowy z oddziałami bolszewickimi, a okres zimowy upłynął w małej styczności z nieprzyjacielem. Baterie wspierały piechotę przy odpieraniu ataków wroga oraz brały udział w wypadach na pozycje nieprzyjacielskie[10]. W wyniku walk całkowicie rozbito bolszewicką 41 Dywizję Strzelców[15]. W drugiej połowie marca, na odcinku grupy gen. Krajowskiego, nieprzyjaciel rozpoczął działania zaczepne. Baterie brały udział zarówno w obronie, jak i w kontratakach. 6 lutego do pułku przybył z Pomorza IV dywizjon w składzie 10 i 11 baterii. 8 kwietnia powrócił też do pułku z północy III dywizjon. Nastąpiła gruntowna reorganizacja, po której pułk liczył osiem baterii (2–9)[10]. Z dniem 7 marca pułk zmienił nazwę na 18 Kresowy pułk artylerii polowej[12].

Działania 18 Kresowego pap w okresie wyprawy kijowskiej

25 kwietnia ruszyła polska ofensywa na Kijów. W natarciu 18 Dywizji Piechoty wzięły udział II i III dywizjon. Nieprzyjaciel stawiał słaby opór i baterie z piechotą toczyły tylko walki pościgowe, wspierając natarcia 42 pułku piechoty i 145 pp. Po zajęciu Kijowa 18 DP wraz z artylerią przeszła do odwodu 6 Armii[10][15]. I dywizjon brał udział w ofensywie w składzie 12 Dywizji Piechoty i wspierał 51 pułk piechoty[18]. Nacierał przez Żmerynkę na Krzyżopol. 1 czerwca powrócił do pułku[10].

Walki odwrotowe

W połowie maja 1920 rozpoczęła się ofensywa bolszewicka. 18 DP skierowano na linię rzeki Sob, gdzie zluzowała 5 Dywizję Piechoty. II dywizjon zajął stanowiska pod Hajsynem, a III pod Ornatowem. 6 czerwca w walkach pod Ornatowem wyróżnił się pluton ogniowy 8 baterii chorążego Jakuba Zielonki. Ciężkie walki toczył też II dywizjon. Dzięki skutecznemu ogniowi 4 i 5 baterii nieprzyjaciel został odrzucony. Niestety, 19 szeregowych zostało wziętych do niewoli i zamordowanych przez kozaków. W nocy z 12 na 13 czerwca pułk otrzymał rozkaz do odwrotu nad rzekę Boh[10][18]. Od 21 czerwca pułk brał czynny udział w obronie rzeki i przedmości w Latyczowie i Nowokonstantynowie. Niektóre baterie brały również udział w wypadach za rzekę[19].

Walki z Konną Armią Budionnego

Na początku lipca pododdziały pułku rozpoczęły walki z Armią Konną Budionnego. 2 lipca 18 Dywizja Piechoty z artylerią skoncentrowała się w Starokonstantynowie z zadaniem uderzenia w kierunku Zasławia na tyły armii konnej. 3 lipca w rejonie Zasławia 18 pap wszedł w kontakt ogniowy z oddziałami Budionnego. Sześciotygodniowy udział pułku w walkach stanowi najwspanialszy okres dziejów 18 pułku artylerii polowej. Dywizjony wykonały w ciągu doby 70-kilometrowy marsz. Walki pułku w rejonie Zasławia, zdobycie Ostroga, Nagórzan, Obgowa, dwukrotnie Dubna i krwawo okupione zajęcie Chorupania to chwalebne karty w wojennych dziejach pułku[19][20]. W związku z nieustającym zagrożeniem skrzydeł i brakiem posiłków, 18 Dywizja Piechoty wycofała się spod Chorupania przez Radziwiłłów do Brodów. 25 lipca, prowadząc działania opóźniające, pułki piechoty pod osłoną ognia 18 pap wycofywały się na Podhorce[21], a przez następny tydzień prowadziły obronę ruchową połączoną z wypadami[19][20]. 3 sierpnia cały 18 pap wziął udział w natarciu na Brody. Wspierał 36 Brygadę Piechoty. Celny ogień wszystkich baterii na las przy torze kolejowym Brody – Radziwiłłów przyczynił się do porażki kozaków Budionnego i wycofaniu się ich w kierunku na Krzemieniec[20][19].

Pułk w Bitwie Warszawskiej

7 sierpnia, zgodnie z decyzją Naczelnego Wodza, dywizję z organiczną artylerią załadowano do wagonów i przetransportowano na kierunek warszawski. 11 sierpnia 18 pap przybył do Modlina. Dywizjony przydzielone zostały do pułków piechoty 18 DP i wyruszyły nad Wkrę. W ciągu nocy 12 sierpnia dywizja obsadziła odcinek od wsi Zawady do Sochocina nad Wkrą i odpierała ataki silnych oddziałów bolszewickich. 13 sierpnia pod Józefowem, wspierająca 144 pułk piechoty 4 bateria walnie przyczyniła się do odrzucenia piechoty przeciwnika. 14 sierpnia 18 DP przeszła do działań zaczepnych. I i II dywizjon, operując w ugrupowaniu pułków piechoty, zostały przesunięte do Rzewina. Stąd skutecznie wspierały ogniem natarcie całej 18 Dywizji Piechoty. 18 sierpnia dywizja osiągnęła Nowe Miasto, a następnie Szlustowo, Świerszcze, Łopacin, Sońsk i dalej Sarnową Górę, Łopacin i Ojrzeń[22][19].

W dniu 16 sierpnia wyszło uderzenie znad Wieprza. Wojska bolszewickie zostały rozbite. 18 DP otrzymała zadanie zdobycia Mławy. Celem natarcia było odcięcie drogi odwrotu 3 Korpusowi Konnemu Gaja i bolszewickiej 4 Armii. Po ciężkich walkach Mława została zdobyta 21 sierpnia[19], a 24 i 25 sierpnia Korpus Gaja przekroczył granicę pruską[22]. Po zakończeniu walk w rejonie Mławy 18 pułk artylerii odpoczywał[22].

Działania na Wołyniu

Po 10-dniowym odpoczynku, 18 Dywizję Piechoty, wraz z artylerią, przerzucono do Chełma. Po kilkudniowym postoju 18 pap przemieścił się koleją do Dorohuska, a stąd marszem pieszym w obszar Dubienki[23]. 11 września 42 pułk piechoty z II/18 pap, we współdziałaniu ze 144 pp, sforsował pod Dubienką Bug[24]. Wspierające 36 Brygadę Piechoty dywizjony I i III, po przekroczeniu rzeki, skierowały się na Kowel. 3 bateria wsparła ogniem atakujących wsie Ruda i Maciejów. Pod Ślubową III dywizjon mjr. Dawidajtisa osłaniał skrzydło 49 pułku piechoty. Pod Kowlem poległ na punkcie obserwacyjnym por. Budzynowski, a kpt. Kalisman został ranny. W wypadzie na Łuck 2 i 3 bateria stanowiły wsparcie ogniowe 36 Brygady. Z powodu niedostatecznego rozpoznania, oddziały polskie wpadły w zasadzkę. W walce z dwoma pociągami pancernymi poległ dowódca 2 baterii, por. Unger, a jego bateria poniosła ciężkie straty. Sytuację uratował ogień dział 3 baterii, który zmusił pociągi do odwrotu. Działano również nieszablonowo. Szarża zwiadów dywizjonowych i bateryjnych, pod dowództwem mjr. Kondrata, pozwoliła zdobyć dwa karabiny maszynowe[25][26].

Walki na Podolu

We wrześniu 1920 pułk dysponował 75 mm armatami francuskimi[27]. W drugiej połowie miesiąca 18 DP skierowano nad Prypeć z zadaniem uderzenia na południowe skrzydło bolszewickiej 4 Armii. 25 września dywizja osiągnęła Prypeć i sforsowała ją. Nieprzyjaciel został odrzucony, a dywizja 28 września stanęła nad rzeką Jasiołdą. Pościg w kierunku na Łuniniec zakończył się 2 października zdobyciem miejscowości. To były ostatnie walki pułku[26]. Baterie przydzielone do pułków i batalionów piechoty nadal prowadziły pościg w kierunku wschodnim. 18 października osiągnęły rubież: Turów – Kopcewicze – Jezioro Kniaź. Tu dotarła do artylerzystów informacja o zawieszeniu broni[28]. Po zawieszeniu broni 18 pap jeszcze około roku pozostawał w strefie nadgranicznej[28].

W trakcie walk poległo i zmarło z ran 3 oficerów i 64 szeregowych. Krzyżem Virtuti Militari odznaczono 27 żołnierzy, a Krzyżem Walecznych 25 oficerów i 125 szeregowych[29].

Kawalerowie Virtuti Militari

Order Virtuti Militari
Order Virtuti Militari
Żołnierze pułku odznaczeni Krzyżem Srebrnym Orderu Virtuti Militari za wojnę 1918–1920[30]
bomb. Antoni Andrzejewski st. ogn. Walenty Ceglarek mjr Władysław Dawidajtis
plut. Wojciech Dobrzański[uwaga 1] st. ogn. Władysław Henzlik bomb. Władysław Janas
kpr. Franciszek Jędras por. Dawid Kelhoffer mjr Franciszek Kondrat
plut. Michał Kordula ppor. Jerzy Marx kpr. Wincenty Palczewski
mjr Wojciech Pietras ppor. Stanisław Piro bomb. Bolesław Pokorski
ś.p. kpr. Antoni Rembisz plut. Ignacy Sosnowski ś.p. płk Aleksander Strzemiński
pot. Gustaw Tomaszewski kpt. Franciszek Ungeheuer ś.p. por. Konrad Unger
plut. Paweł Wach por. Józef Wartanowicz st. ogn. Wincenty Woźniak
chor. Jakób Zielonka[uwaga 2]

Pułk w okresie pokoju

Polska armata 75mm wz.1897 artylerii lekkiej – defilada w Bydgoszczy; 1931 r.
100 mm haubice wz. 14/19
Pomnik 18 pal w Ostrowi Mazowieckiej wzniesiony w 1931 r.

Po zakończeniu działań wojennych 18 pułk artylerii lekkiej początkowo pozostał na wschodnich rubieżach Rzeczypospolitej. 6 listopada 1920 dowództwo pułku wraz z 4., 5. i 6. baterią stało w Drebsku, I/18 pap stał w Leninie, dowództwo III/18 pap przebywało w Dawidgródku, 7/18 pap w Breniewie, 8/18 pap w Turowie, a 9/18 pap w Chorsku[31]. W grudniu 1920 pułk zakwaterowany był w Białymstoku, a III dywizjon w Sokółce. 23 marca 1921 w Pińsku dokonywano przeglądu sprzętu artyleryjskiego. W tym czasie w ośmiu bateriach znajdowało się 36 armat 75 mm. 1 listopada 1921 w Zambrowie stacjonował I i II dywizjon. Już 3 stycznia 1922 dowództwo pułku i sześć baterii znajdowało się w Łomży[32]. Prawdopodobnie w drugiej połowie 1922 pułk przybył do Ostrowi i został zakwaterowany w koszarach różańskich. W Zambrowie pozostał I dywizjon, który dopiero 12 września 1929 dołączył do pułku[4][5][33].

Uzbrojenie

Po przybyciu pułku do Polski, każda bateria posiadała cztery francuskie 75 mm armaty wz. 97, a w I i II dywizjonie znajdowały się lekkie kolumny amunicyjne. Na front wojny polsko-bolszewickiej wyruszyło łącznie dziewięć baterii. IV dywizjon po powrocie z Pomorza udał się na front, ale praktycznie stanowił tylko źródło uzupełnienia pozostałych dywizjonów. W 1923 weszły na uzbrojenie pułku 100 mm haubice. Na dzień 30 września 1923 18 pap dysponował 18 75 mm armatami wz. 97, 100 mm 4 haubicami wz. 16/14, 14 karabinami maszynowymi „Maxim”, 1352 karabinami produkcji francuskiej, 152 pistoletami i posiadał 281 niemieckich szabel kawaleryjskich[34]. W wykazach z 1925 znajdują się też haubice 105 mm, haubice wz. 98/69 i trzycalowe armaty wz. 02. Z biegiem lat ujednolicono sprzęt artyleryjski[34]. Pod koniec lat dwudziestych wszystkie haubice trafiły do III dywizjonu. Broń krótką kadra zawodowa i podoficerowie nadterminowi nabywali na własny koszt. Najpopularniejsze były automatyczne rewolwery belgijskie kal. 6,35 i 7,65 mm[35].

Szkolenie w pułku

Corocznie do pułku wcielano od czterystu do czterystu osiemdziesięciu rekrutów. Rekrut szkolony był według dwunastotygodniowego programu szkolenia, podzielonego na dwa okresy: okres przygotowawczy trwający 4 tygodnie i okres szkolenia w baterii szkolnej. Żołnierze przydzieleni byli do grupy pieszej lub jezdnej. Dużą wagę przywiązywano do kształtowania właściwych postaw obywatelskich. Uczono historii i wiedzy o świecie współczesnym. Omawiano współczesne wydarzenia, z uzasadnieniem miejsca i roli w nich państwa polskiego. Wszelkie próby działalności o charakterze komunistycznym były bezwzględnie tępione[36]. Po przysiędze żołnierzy przydzielano na stanowiska kanonierów do poszczególnych baterii. Jesienią tych najzdolniejszych, a umiejących czytać i pisać, kierowano do pułkowej szkoły podoficerskiej. Ogólna liczba elewów zazwyczaj nie przekraczała stu. Każdy turnus trwał około cztery i pół miesiąca[37]. Większość żołnierzy pułku szkolono w ramach baterii. Część kierowano na kursy dla kucharzy, radiotelegrafistów, przeciwgazowe, taborowe, woźniców, czyszczenia i pielęgnowania koni, sanitariuszy, pożarników, sprzętowych, szoferów, łączników konnych, puszkarzy itp[37]. Kładziono nacisk na praktyczne kształtowanie nawyków, dających gwarancję wykonania zadań bojowych[38]. Praktyczne sprawdzenie umiejętności odbywało się na przykoszarowych placach ćwiczeń oraz podczas letniej koncentracji bądź szkoleń na poligonie „Czerwony Bór”. Oficerowie uczestniczyli w wykładach lub grach wojennych na mapach. Na ćwiczenia zwykle powoływani byli oficerowie i podchorążowie rezerwy[39]. Latem odbywała się koncentracja wszystkich jednostek 18 Dywizji Piechoty. Dywizjony 18 pal ćwiczyły wspólnie z pułkami artylerii. Dowódcy pułków, wraz ze swoimi zastępcami, którzy nie mieli możliwości dowodzić w pełni ukompletowanym pułkiem na poligonie, uczestniczyli w ćwiczeniach aplikacyjnych prowadzonych przez dowództwo dywizji lub też grupy artylerii. Na okres ćwiczeń powoływano żołnierzy rezerwy. 1 marca 1939 ponadplanowo uruchomiono pułkową szkołę podoficerską. Od 29 lipca rozpoczęto ćwiczenia służby polowej dla oficerów rezerwy[40].

Święta i uroczystości

Największą uroczystością państwową z udziałem wojska były obchody święta Konstytucji 3 Maja i rocznicy odzyskania niepodległości. W przeddzień świąt organizowano capstrzyk z orkiestrą. Rano w dniu święta uroczyście ogłaszano pobudkę. Żołnierze stawali na zbiórce i po złożeniu meldunku dowódcy pułku maszerowali, ze śpiewem, do Ostrowi[41].

Niemniej ważnym świętem, obchodzonym z rozmachem, było święto pułku.

19 maja 1927 roku minister spraw wojskowych marszałek Polski Józef Piłsudski ustalił i zatwierdził dzień 26 września, jako datę święta pułkowego[42]. Pułk obchodził swoje święto w rocznicę wyjazdu na front w roku 1919[11][26]. 17 lipca 1937 minister spraw wojskowych generał dywizji Tadeusz Kasprzycki zmienił datę święta pułkowego 18 pal z dnia 26 września na dzień 6 czerwca[43] – rocznicę przybycia pułku do Polski z Armią gen. Hallera. Obchody rozpoczynano w przeddzień pogadankami o historii pułku oraz apelem poległych. Wieczorem odczytano listy poległych w okresie wojny polsko-bolszewickiej, a w czasie odczytywania nazwisk orkiestra grała marsza żałobnego. Pluton artylerii oddawał 4 salwy. W czasie apelu paliły się 3 stogi i 6 pochodni[41]. W dniu święta wszyscy żołnierze uczestniczyli w mszy św. w kościele garnizonowym, a po powrocie do koszar, w czasie uroczystej zbiórki, wręczano odznaki pułkowe, awanse i inne wyróżnienia. Zbiórkę kończyła defilada na szosie różańskiej, a trybunę honorową od września 1932 ustawiano przed pomnikiem. Po południu i wieczorem w każdym z dywizjonów organizowano imprezy o charakterze rekreacyjnym[41].

Ważnym momentem w funkcjonowaniu jednostki była przysięga wojskowa, organizowana zawsze w sposób uroczysty. Przed zaprzysiężeniem wszyscy kanonierzy brali udział w mszy świętej, a następnie stawali w kolumnach „wyznaniowych”. Przysięgę przyjmowali kapłani[41].

25 marca 1939 roku dowódca pułku ppłk Witold Sztark uczestniczył w odprawie, którą prowadził nowo mianowany dowódca Samodzielnej Grupy Operacyjnej „Narew” gen, bryg. Czesław Młot-Fijałkowski. Będąca w jej składzie 18 Dywizja Piechoty miała pełnić zadania osłonowe od strony Prus Wschodnich. Pułki piechoty miały bronić rejonów w rejonach Piątnicy, Nowogrodu i Łomży. 18 pułk artylerii lekkiej miał wykonywać zadania wsparcia ogniowego. Działalność pułku stopniowo przechodziła na tory wojenne. Ze względu na zwiększone potrzeby mobilizacyjne uruchomiono szkołę podoficerską. Na stacji kolejowej prowadzono ćwiczenia załadowczo-wyładowcze. Pułk rozpoczął uzupełnianie stanów osobowych, sformowano trzy baterie, rozwinięto do etatu baterii „pokojowy” pluton łączności, utworzono baterię remontową i pluton topograficzno-ogniowy[44]. W maju pluton topograficzno-ogniowy określił współrzędne punktów orientacyjnych w terenie od Ostrołęki do Wizny[45].

Obsada personalna i struktura organizacyjna w marcu 1939[46][uwaga 3][uwaga 4]:
stanowisko stopień, imię i nazwisko stanowisko we wrześniu 1939
dowódca pułku ppłk Witold Sztark dowódca 18 pal
I zastępca dowódcy ppłk Teofil Szadziński dowódca 38 pal
adiutant mjr Marian Marcin Jędrychowski oficer sztabu 41 DP
naczelny lekarz medycyny kpt. dr Gustaw Walenty Terlecki
starszy lekarz weterynarii mjr Marian Nowak
oficer zwiadowczy mjr Wiktor Stanisław Osikowski dowódca II/28 pal
dowódca plutonu top.-ogn. kpt. Stanisław Henryk Siarkowski *
dowódca baterii remontów kpt. Kazimierz Nowacki
II zastępca dowódcy (kwatermistrz) mjr Zygmunt Mierzwiński
oficer mobilizacyjny kpt. Wacław Kalinka
zastępca oficera mobilizacyjnego por. Kazimierz Kozko
oficer administracyjno-materiałowy kpt. adm. (art.) Jan Piotr Żak
oficer gospodarczy por. int. Józef Bauc
oficer żywnościowy por. Stanisław Klepacki
dowódca plutonu łączności p.o. por. Władysław Wujclk
oficer plutonu ppor. Stanisław Bogumił Stach
dowódca szkoły podoficerskiej por. Mieczysław Zieliński
zastępca dowódcy ppor. Witalis Teul
dowódca plutonu ppor. Tadeusz Marcin Bochat
dowódca plutonu ppor. Stanisław Alojzy Czwaczka
dowódca plutonu ppor. Edward Ossowski
dowódca I dywizjonu mjr Eugeniusz Bajer
dowódca 1 baterii kpt. Władysław Kowalewski
dowódca plutonu ppor. Kazimierz Marek Roman
dowódca 2 baterii por. Stanisław Gudejko
dowódca plutonu ppor. Marian Kasprzak
dowódca II dywizjonu mjr Józef Lis
dowódca 4 baterii kpt. Wojciech Józef Przybyło
dowódca 5 baterii kpt. Onufry Kaczanowski
dowódca 6 baterii kpt. Stanisław Henryk Siarkowski (*)
dowódca III dywizjonu mjr Józef Badecki
dowódca 7 baterii por. Maksymilian Alfons Czarnecki
dowódca 8 baterii p.o. ppor. Marian Antoni Aseńko
odkomenderowany kpt. Stanisław Krug
na kursie por. kontr. Włodzimierz Taranowicz
por. Józef Czarnota

18 pal w kampanii wrześniowej

Dowódca 18 pal w 1939 ppłk Witold Sztark
Tablica pamiątkowa ku czci żołnierzy 18 pal wmurowana na filarze kościoła w Andrzejewie
Tablica upamiętniająca żołnierzy 18 pal w podziemiach kościoła św. Marcina w Warszawie

Mobilizacja

Nocą z 23 na 24 sierpnia 1939 oficer służbowy garnizonu przekazał oficerowi służbowemu pułku sygnał „Chabry”, a goniec na motocyklu przywiózł zalakowaną kopertę z rozkazem o mobilizacji alarmowej. Na porannej odprawie oficer mobilizacyjny kpt. Wacław Kalinka wręczył dowódcom baterii niezbędne dokumenty. Pułk mobilizował dowództwo pułku, I dywizjon artylerii armat 75 mm, II dywizjon artylerii armat 75 mm, III dywizjon artylerii haubic 100 mm. Baterie uzupełniały swoje składy osobowe w okolicznych lasach i wsiach[49][50]. Oprócz własnych pododdziałów w 18 pal zgodnie z planem mobilizacyjnym w grupie "niebieskiej" zmobilizowano jednostki dywizyjne; pluton parkowy uzbrojenia nr 102, kolumna taborowa nr 112 i warsztat taborowy nr 102. Dodatkowo w ramach mobilizacji powszechnej w I rzucie zmobilizowano III dywizjon haubic 51 pułku artylerii lekkiej i własną baterię marszową pułku[51].

Działania i walki 18 pal

Po osiągnięciu gotowości bojowej 1 dywizjon przeszedł w okolice Ostrołęki do dyspozycji dowódcy 42 pułku piechoty, II dywizjon w okolice Nowogrodu jako wsparcie III/33 pułku piechoty, a III dywizjon w okolice Łomży jako wsparcie I /33 pp. W nocy z 30 na 31 sierpnia baterie 18 pal zajęły stanowiska ogniowe i punkty obserwacyjne. Na przedpole w rejon Łodzisk wyszła 2 bateria przeznaczona do osłony III/42 pp[52].

Obrona linii Narwi

1 września 1939 roku o 4.45 niemieckie samoloty wtargnęły na terytorium Polski i rozpoczęły bombardowanie węzłów komunikacyjnych i miast. Rozpoczęła się II wojna światowa.

Na Myszyniec uderzyły pododdziały niemieckiej 1 Brygady Kawalerii. Po zepchnięciu jednostek Straży Granicznej i kompanii Obrony Narodowej zajęły Dylewo. Tu zostały zatrzymane 2 września przez III batalion 42 pułku piechoty, wspierany ogniem 2 baterii armat. Ponownie 3 września 2 bateria wspierała walki poszczególnych kompanii III/42 pp. 2 i 4 baterie przygotowywały się 4 września do wykonania kontruderzenia na nieprzyjacielską kolumnę zmotoryzowaną wchodzącą w lukę pomiędzy lewe skrzydło SGO "Narew" i Armii "Modlin" w rejonie Myszyńca i Kadzidła. Z uwagi na przejazd niemieckiej kolumny w kierunku Przasnysza, 71 pp i III/42 pp natarcia nie przeprowadziły[53]. Będąca w ugrupowaniu batalionu III/42 pp 2 bateria pozostawała na tymczasowych stanowiskach ogniowych do 5 września, by następnie wycofać się na lewy brzeg Narwi. 7 bateria haubic prowadziła ostrzał niemieckich patroli rozpoznających rzekę Narew w okolicach Łomży. Na pozostałych odcinkach baterie 18 pal ognia nie otwierały[54].
5 września wytworzyła się niebezpieczna sytuacja, związana z możliwością oskrzydlenia całej Samodzielnej Grupy Operacyjnej „Narew”[55]. Wobec powyższego, Naczelny Wódz nakazał dowódcy SGO dokonanie częściowego przegrupowania podległych mu wojsk w celu przejęcia odcinka „Różan”. 5 września II dywizjon został przegrupowany z odcinka Nowogród, do lasu w rejonie Laskowca w pobliżu Ostrołęki, 4 bateria tego dywizjonu znajdowała się przy 71 pp. 6 września II dywizjon przegrupował się do rejonu Lipniki i Borowe celem zajęcia stanowisk ogniowych, w trakcie czego 5 bateria poniosła straty od ostrzału artylerii niemieckiej. Po przegrupowaniu, w gotowości natarcia na kierunek Różana stało 11 batalionów piechoty i 5 dywizjonów artylerii[56]. Bataliony piechoty i dywizjony artylerii czekały cały dzień na odpowiedni rozkaz. II/18 pal i 18 dywizjon artylerii ciężkiej miały stanowić bezpośrednie wsparcie 71 pułku piechoty. W wyniku sprzecznych rozkazów, polskie natarcie nie doszło do skutku, a Niemcy sforsowali Narew i wyszli na tyły wojsk polskich[57].

7 września pododdziały niemieckiej 10 Dywizji Pancernej i Brygady „Lötzen” zaatakowały forty Piątnicy, bronione przez I/33 pułku piechoty. Uderzenie to, dzięki wsparciu ogniowemu III dywizjonu, zostało odparte. Jeszcze tego samego dnia wieczorem oddział rozpoznawczy 21 Dywizji Piechoty nacierał na polskie pozycje pod Nowogrodem. Odcinka bronił III/33 pp i kompania forteczna(4 kompania ckm/33 pp) kpt. Kordiaczyńskiego. Uderzenie niemieckie na Nowogród wymusiło zmianę stanowisk ogniowych III dywizjonu. 7 bateria pozostała w fortach w Piątnicy, z dotychczasową podległością, 9 bateria w nocy z 7 na 8 września przeszła do Grąd z zadaniem wsparcia obrony Nowogrodu, a 8 bateria przegrupowana została do rejonu Kupisk Starych z zadaniem ogniowego wspierania I batalionu i ośrodka obrony w Nowogrodzie. 8 września baterie 1. i 3. obezwładniły niemiecką baterię artylerii w rejonie Olszewa. Baterie I dywizjonu celnie ostrzelały tyralierę piechoty wroga na odcinku Nożewo-Ostrołęka, powstrzymując jej marsz[58].

8 i 9 września 33 pułk piechoty, przy stosunkowo słabym wsparciu artylerii, toczył ciężkie walki pod Nowogrodem. 9 września niemieckim grupom dywersyjnym udało się wysadzić w powietrze składy amunicji artyleryjskiej w rejonie stacji kolejowej Śniadowo. Utrudniło to zaopatrzenie III dywizjonu, który musiał zaopatrywać się w amunicję w Żyźniewie. 9 września gros sił 18 pal zajmowało stanowiska ogniowe w rejonie Miastkowo – Tarnowo (I dywizjon w bezpośrednim wsparciu 42 pp) i Kleczkowo – Kamieniew (II dywizjon, wspierający 71 pp). W tym dniu, stanowiąc załogę Łomży, batalion 33 pp wspierany przez 7 baterię odparł nacierające pododdziały rozpoznawcze[49].
10 września 71 pułk piechoty, wsparty ogniem II dywizjonu oraz 18 dac, zaatakował nieprzyjaciela w Jakaci. Niemcy zostali rozbici. W polskie ręce wpadło 12 dział, 5 czołgów i znaczna liczba samochodów. Straty polskie były nieznaczne[59].

W nocy z 9 na 10 września następowało luzowanie wykrwawionego 33 pułku piechoty przez pododdziały 42 pp. Razem z piechotą na nowe stanowiska ogniowe przechodził I dywizjon 18 pal. 10 września ok. godz.16 42 pp, część 33 pp wspierane przez I i III dywizjony 18 pal podjął natarcie mające wyprzeć nieprzyjaciela za Narew. Dywizja nie była jednak w stanie zepchnąć Niemców poza rzekę. O 22.00 zarządzono odwrót znad Narwi[59]. 3 bateria walczyła z czołgami nieprzyjaciela. 71 pp wraz z II dywizjonem i 18 dac otrzymał rozkaz wykonania marszu w kierunku na Zambrów[59].

10 września pod Nowogrodem 9 bateria od ostrzału artylerii wroga straciła 2 haubice. Około 17.00 lotnictwo niemieckie zaatakowało miejsce postoju dowództwa 18 pal w Radogoszczy. Od bomb zginęli: adiutant pułku kpt. Stanisław Siarkowski, dowódca plutonu topograficzno-ogniowego ppor. Stanisław Czwaczka, plut. Teodor Stefaniak, kan. T. Podgórski i co najmniej jedenastu żołnierzy. Ranni byli: dowódca pułku ppłk Witold Sztark, por. Władysław Wójcik, pchor. Rytl i ogn. A. Hryniewicz. Ciężko rannych odwieziono do szpitala w Czaplicach[60].

Bój o Zambrów

Wobec zwiększającego się nacisku ze strony sił niemieckich, w nocy 10/11 września pododdziały artylerii przegrupowały się: I dywizjon z 42 pp przeszedł do lasów Czerwony Bór, II dywizjon z 71 pp przesunął się pod Zambrów, III dywizjon z 33 pp odchodził w znacznym rozproszeniu. W dobrym stanie znajdowała się tylko załoga Łomży z 7 baterią[61].
11 września 71 pułk piechoty, przy wsparciu II dywizjonu, stoczył ciężkie walki o Zambrów. Baterie II dywizjonu wykorzystywały odkryte stanowiska ogniowe i strzelały ogniem bezpośrednim do czołgów i niemieckiej piechoty[61]. Działania kombinowanych oddziałów 33 pp kpt. Palęckiego i por. Smagowicza wspierała 7 bateria haubic. Poległ wysunięty obserwator ppor. Kazimierz Oćwieja. Niemiecki kontratak piechoty z Zambrowa wyszedł na tyły 5 baterii, w walce wręcz zginęło kilku kanonierów. Utracono konie do czterech zaprzęgów. Zredukowało to baterię do plutonu[62]. Również doszło do pomyłki i półgodzinnej walki bratobójczej we mgle, pomiędzy II/71 pp i wspierającą go 4/18 pal, a ostrzeliwujących stanowiska batalionu z lasu pod miejscowością Długoborz szwadronów 1 pułku Ułanów Krechowieckich[63].
Wobec braku możliwości przebicia się przez Zambrów, dowódca 18 DP płk dypl. Stefan Kossecki nakazał wycofanie się w kierunku na Andrzejewo i Nur za Bug. 18 Dywizja Piechoty 12 września w rejonie Łętownicy zebrał się 71 pp wraz z II dywizjonem i 7 baterią 18 pal i 18 dac, w Srebrnej 42 pp z I/18 pal i w rejonie Srebrny Borek 33 pp z III/18 pal (bez 7 baterii). W trakcie domarszu do rejonu ok. godz.22 pluton 5 baterii ogniem na wprost, odparł atak czołgów niemieckich na szosie Ostrów Mazowiecka-Zambrów niszcząc 2 czołgi. Część kolumny rozproszyła się, do punktu zbiórki dotarł tylko jeden działon 7 baterii, reszta 7 baterii haubic w dniu 13 września okrążona dostała się do niewoli. Maszerujący w straży tylnej 42 pp, III batalion wraz ze wspierającą go 3 baterią zostały odcięte na zachodnim skraju Czerwonego Boru. Przebijający się batalion wspierany był ogniem 3 baterii, aż do wyczerpania amunicji, po czym bateria została rozwiązana. Po zniszczeniu armat podzielona na grupy bateria w większości 13 września dostała się do niewoli, wraz z poszukującym zagubionej baterii dowódcą I dywizjonu mjr Mierzwińskim[64].

Walki o przełamanie okrążenia

W miejscu koncentracji dywizji w rejonie Łętownicy-Andrzejewa z 18 pal pozostało: dowództwo pułku, 9 bateria haubic z 3 działami przy 33 pp, 2 bateria z 3 armatami, 4 bateria przy 42 pp i bateria 6, pluton 5 baterii oraz działon 7 baterii przy 71 pp[65]. Razem w pułku było jeszcze 18 dział gotowych do użycia. Około 10.00 71 pp wraz z zebranymi z tyłów pułków, w tym 18 pal żołnierzami przy wsparciu II dywizjonu rozpoczął natarcie na Andrzejewo, celem otwarcia drogi z okrążenia jednostek niemieckiego XIX Korpusu Armijnego. Po ciężkim zranieniu dowodzącego natarciem dowódcy dywizji płk dypl. Kosseckiego, dowództwo dywizji przejmuje dowódca PD płk Hertel. Następne natarcie zebranego zgrupowania piechoty 33 i 71 pp i innych żołnierzy dywizji wspiera II dywizjon, pozostałości III dywizjonu oraz 18 dac i 18 bateria artylerii plot. ponowne natarcie dwóch zgrupowań na Andrzejewo zostaje zatrzymane niemieckim kontratakiem, który odparto głównie ogniem zaporowym całości artylerii. Działania trwały cały dzień i przeciągnęły się do godzin nocnych[66].
Jeden z uczestników tamtych wydarzeń, dowódca łączności 4 baterii kpr. Kazimierz Iwaszkiewicz wspomina[66]:

Z naszego dywizjonu pozostało tylko sześć dział. Nie ma dowódców naszej baterii. Całością dowodzi dowódca dywizjonu kpt. Kaczanowski. Zajmujemy stanowiska ogniowe za Łętownicą, kierunek ostrzału Andrzejewo, szosa Andrzejewo – Czyżew. (...) Około południa Niemcy zamknęli pierścień wokół Łętownicy. Nieprzyjaciel atakuje ze wszystkich stron. Przetaczamy dwa działa na kierunek Srebrny Borek, z pozostałych czterech dział prowadzimy ogień na Andrzejewo. Ognia nie przerywamy ani na chwilę. Na rozpalone lufy dział nakładamy mokre worki, które moczymy w pobliskim rowie. Obsługa dział uwija się jak w ukropie. Szczególną dzielność wykazują żołnierze wyznania mojżeszowego, którzy z reguły zajmują funkcje celowniczych. Jesteśmy w krzyżowym ogniu. Zewsząd nacierają i strzelają Niemcy. Próby przebicia się nie odnoszą skutku. Wewnątrz kotła zaczyna być tragicznie. Zdarzają się wypadki samobójstw. Jeńcy, których ciągnęliśmy ze sobą, ulegają panice.

Około 18.00 od strony Zambrowa do Srebrnego Borka wdarły się czołgi. Zostały one odparte ogniem na wprost z dział 6 baterii. Unieruchomiono kilka czołgów, bateria straciła jedno działo. Sprawnie kierowana artyleria przez pełniącego funkcję obserwatora por. W. Wujcika, całością ognia precyzyjnie ostrzeliwała niemiecką kolumnę pancerno-motorową. O godz. 22.00 podjęto też kolejną próbę wyjścia z okrążenia. Sformowano kolumnę szturmową składającą się z piechoty i pojedynczych dział artylerii. W szpicy maszerował działon artylerii i dwa działka przeciwpancerne, za nimi trzy ciężarowe samochody załadowane piechotą oraz trzy samochody osobowe. Po obu stronach kolumny maszerowali żołnierze z bagnetami na karabinach. Straż tylną stanowił oddział piechoty uzbrojony w dużą ilość broni maszynowej oraz kilka dział artylerii. W sumie kolumna liczyła przeszło pięciuset ludzi. Za kolumną szturmową miały maszerować tabory z rannymi i chorymi. Natarcie grupy uderzeniowej wpadło w zasadzkę ogniową wśród wielu poległych oficerów i żołnierzy był płk Hertel. Kapral Iwaszkiewicz pisze[67]:

Wieczorem ponawiamy natarcie. Często padają zabici, jest wielu rannych. Ginie dowódca dywizji płk Hertel. Bój przeciąga się do późnych godzin nocnych. Strzelamy do ostatniego pocisku. Potem wszystko cichnie. Słychać tylko jęki konających i rannych. Widzę, jak w punkcie sanitarnym, który umieszczony został w budynku mleczarni, przez próg sączy się krew...

Pod osłoną nocy udało się wydostać z okrążenia kilku grupom żołnierzy. Część 33 pułku piechoty z częścią III dywizjonu przedostała się do Czerwonego Boru. Część żołnierzy i oficerów 18 pal, po zniszczeniu lub uszkodzeniu pozostałych dział usiłowała się przedostać z okrążenia konno lub pieszo. Części się udało i dołączyli do innych walczących jednostek Wojska Polskiego lub przedostała się do miejsc zamieszkania. Po wszelkich zorganizowanych próbach przebicia się, kontuzjowany dowódca 18 pal ppłk Sztark objął dowództwo nad resztkami dywizji. 18 DP utraciła zdolność bojową. W tej sytuacji ppłk Sztark o świcie 13 września wysłał dwóch parlamentariuszy do dowództwa niemieckiej 20 DP. Poinformowali oni przeciwnika, że na polu walki pozostali tylko ranni i w związku z tym polski dowódca prosi o udzielenie im pomocy. Niemcy niezwłocznie przybyli na miejsce i po ocenie sytuacji wydali zarządzenie zebrania i opatrzenia rannych żołnierzy.18 Dywizja Piechoty i będący w jej składzie 18 pułk artylerii lekkiej przestały istnieć[68].

Dowódca 18 pal tak relacjonuje wykonanie swojego ostatniego zadania[69][70]:

[...] wysłałem o świcie 13 września dwóch podoficerów znających język niemiecki, którzy zawiadomili Niemców, że na polu walki zostali tylko ranni i proszę o udzielenie im pomocy. Aby nie strzelano do mych wysłanników musieli użyć białej płachty. O tych zarządzeniach zameldowałem dcy dywizji, który widząc mnie zmartwionego, gdym schylił się nad jego noszami, wziął mnie za rękę swą jedyną ręką i rzekł te znamienne słowa: «Nie rozpaczajcie, byliście dobrymi żołnierzami. Wódz Naczelny rozkazał wytrwać do dziesiątego, a wy wytrzymaliście do trzynastego». Wkrótce przybył oficer niemiecki. [...]. Zakomunikowałem wysłannikowi niemieckiemu, że oddziałów walczących nie ma, a tylko są ranni i chorzy, ponowiłem prośbę o pomoc dla nich.[...] Tak przedstawia się prawda o rzekomej kapitulacji 18 DP. [...] Kapitulacji nie było, nikt jej nie zgłaszał i nie podpisywał, gdyż byłoby to złamaniem rozkazu dowódcy dywizji i obrazą pamięci tysiąca poległych naszej dywizji.

Oddział Zbierania Nadwyżek 18 pal

Po zmobilizowaniu w ramach mobilizacji alarmowej 18 pal i pododdziałów dywizyjnych, do garnizonu w Ostrowi Mazowieckiej do wydzielonej z pułku kadry przybywali rezerwiści w ramach mobilizacji alarmowej, a następnie zmobilizowani w ramach mobilizacji powszechnej następni rezerwiści. Z zasobów tych zmobilizowano dywizjon III/51 pal oraz baterię marszową 1/18 pal. Pozostałe w garnizonie nadwyżki osobowe i sprzętu według planu miały zostać przetransportowane do Ośrodka Zapasowego Artylerii Lekkiej nr 1 w Zajezierzu pod Dęblinem. Dowódcą oddziału był kpt. Wacław Kalinka. Transport nadwyżek nastąpił z opóźnieniem w nocy 6/7 września trasą Brok-Sadowne-Węgrów-Siedlce-Garwolin. Po dotarciu do ośrodka, z uwagi na sforsowanie Wisły przez wojska niemieckie, żołnierze nadwyżek 18 pal podjęli marsz na wschód kraju. W rejonie miejscowości Jakubówka większość żołnierzy dostała się do niewoli niemieckiej. Część przedostała do Hoszczy nad Horyniem, pozostali zostali rozproszeni niektórzy dotarli do Warszawy lub do SGO Polesie"[71].

Struktura organizacyjna i obsada personalna we wrześniu 1939[72]
stanowisko stopień, imię i nazwisko dalsze losy
Dowództwo
dowódca pułku ppłk inż. Witold Sztark
adiutant kpt. Stanisław Siarkowski †10 IX 1939
oficer zwiadowczy ppor. rez. Adam Zieliński
podoficer zwiadowczy kpr. Antoni Bazydło
oficer obserwacyjny ppor. rez. Leon Markuszewski
oficer łączności por. Władysław Wujcik
podoficer łączności plut. Adolf Podbielski
dowódca oddziału nadwyżek kpt. Wacław Kalinka
lekarz (od 10 IX) ppor. rez. lek. Ryszard Karpiński
szef kancelarii pułku ogn. Antoni Hryniewicz
podoficer kancelaryjny kpr. Kazimierz Skowroński
kierowca dowódcy pułku plut. Edmund Barański
dowódca plutonu top. – ogn. ppor. Stanisław Czwaczka †10 IX 1939
młodszy oficer ppor. rez. Adam Zieliński
podoficer ogn. Bronisław Sielicki
podoficer plut. rez. Teodor Stefaniak
I dywizjon
dowódca I dywizjonu[uwaga 5] mjr art. Zygmunt Mierzwiński
adiutant ppor. rez. Henryk Zabiełło
oficer zwiadowczy ppor. rez. Marian Frankiewicz
oficer obserwacyjny plut. pchor. Seweryn Łukasiewicz
oficer łączności ppor. rez. Józef Wecki † IX 1939
podoficer łączności kpr. Józef Miniewski
oficer żywnościowy ppor. rez. Piotr Ozimczuk
oficer płatnik ppor. rez. Zygmunt Kazimierz Nowicki
lekarz ppor. rez. lek. Z. Świsłocki
lekarz weterynarii ppor. rez. lek. wet. Józef Łukasiewicz
szef kancelarii dywizjonu plut. Jan Brakowiecki
dowódca kolumny amunicyjnej ppor. rez. Ludwik Woyda
dowódca 1 baterii por. rez. Janusz Krauss
oficer zwiadowczy ogn. pchor. Zygmunt Czerwionko
oficer ogniowy ppor. Witalis Teul
szef baterii ogn. Józef Figiel
podoficer zaprzęgowy plut. Antoni Nowak
dowódca 2 baterii por. Marian Kasprzak
oficer ogniowy ppor. rez. Leopold Wesołowski
dowódca II plutonu plut. pchor. rez. Eugeniusz Ajewski
szef baterii st. ogn. Paweł Dardziński
dowódca 3 baterii por. rez. Kazimierz Lewiński
oficer zwiadowczy ogn. pchor. Ryszard Wycisk
podoficer zwiadowczy plut. rez. Roman Śmieszek
oficer ogniowy ppor. Ryszard Niziołek
dowódca I plutonu ppor. rez. Marian Widlica
dowódca II plutonu plut. pchor. rez. Maksymilian Dzwonkowski
szef baterii plut. Kazimierz Bocian
podoficer zaprzęgowy kpr. Józef Korycki
II dywizjon
dowódca II dywizjonu[uwaga 5] kpt. art. Onufry Kaczanowski
adiutant ppor. rez. Jerzy Kruszewski
oficer zwiadowczy ppor. Tadeusz Bochat
oficer obserwacyjny ppor. rez. Tadeusz Domagalski
oficer łączności ppor. rez. Longin Kurski
podoficer łączności plut. Franciszek Kulczyński
oficer łącznikowy ppor. rez. Leon Chodkiewicz
oficer żywnościowy ppor. rez. Tadeusz Krajewski
oficer płatnik ppor. rez. Hieronim Kupczyk
lekarz ppor. rez. lek. Ryszard Karpiński (do 10 IV)
dowódca kolumny amunicyjnej por. rez. Tadeusz Ludomir Majewski
dowódca 4 baterii por. Mieczysław Zieliński
oficer ogniowy ppor. rez. Marceli Latoszek
podoficer zaprzęgowy kpr. Tadeusz Niemira
dowódca 5 baterii por. rez. Stefan Pągowski
oficer zwiadowczy ogn. pchor. Kazimierz Oćwieja †11 IX 1939
oficer ogniowy ppor. rez. Kazimierz Żytkow
dowódca I plutonu ppor. rez. Stanisław Hochedlinger
dowódca II plutonu ppor. rez. Tadeusz Wiktor Mallow
szef baterii plut. Stanisław Kałętek
podoficer zaprzęgowy plut. Kazimierz Pisowacki
dowódca 6 baterii por. Stanisław Gudejko
oficer zwiadowczy ppor. rez. Aleksander Gąsinowski
oficer ogniowy ppor. rez. Saturnin Wróbel
dowódca I plutonu ppor. rez. Eugeniusz Mirosław Śmietanko † IX 1939
szef baterii st. ogn. Józef Urzędowsk
podoficer zaprzęgowy ogn. Stanisław Kowalewski
III dywizjon
dowódca III dywizjonu[uwaga 6] kpt. art. Stanisław Krug
adiutant ppor. rez. Florian Szabelski
oficer zwiadowczy ppor. Marian Aseńko
oficer obserwacyjny ppor. rez. Adam Kruszyński
oficer łączności ppor. Stanisław Stach
podoficer łączności plut. Stanisław Sekuła
oficer łącznikowy ppor. rez. Czajkowski
oficer żywnościowy ppor. rez. Bronisław Pańczyk
lekarz ppor. rez. lek. dr Edmund Rudziński
lekarz weterynarii ppor. rez. lek. wet. Marian Rybicki
dowódca kolumny amunicyjnej ppor. rez. Antoni Różewski
dowódca 7 baterii por. Maksymilian Czarnecki
oficer zwiadowczy ppor. rez. Władysław Józef Musiałowski
oficer ogniowy ppor. rez. Józef Furmański
dowódca I plutonu ppor. rez. Tadeusz Kapelański
dowódca II plutonu ppor. rez. Tadeusz Głuchowski
dowódca 8 baterii por. rez. Albin Popławski
oficer ogniowy ppor. rez. Józef Gliński
dowódca I plutonu ppor. rez. Zbigniew Zdzisław Bęski
szef baterii plut. Rudolf Pürschel
podoficer zaprzęgowy plut. Adam Borkowski
dowódca 9 baterii ppor. Edward Ossowski
oficer ogniowy ppor. rez. Wacław Rudolf Vogelsang
dowódca I plutonu plut. pchor. rez. Antoni Strzałkowski
szef baterii ogn. Stanisław Kowalewski


Barwy i symbole pułku

Sztandar

Wyznaczona 4 sierpnia 1937 komisja pułkowa w składzie: ppłk Jan Witowski, mjr Zygmunt Mierzwiński i kpt. Wiktor Osikowski opracowała projekty emblematów i napisów na lewej stronie płatu sztandaru pułku[73]

Wręczenie sztandarów jednostkom artylerii i broni pancernej - gen. Tadeusz Kasprzycki wbija gwóźdź w drzewce sztandaru; maj 1938

26 maja 1938, na Polu Mokotowskim w Warszawie, gen. dyw. Tadeusz Kasprzycki[74] wręczył pułkowi sztandar. Nadanie sztandaru i zatwierdzenie jego wzoru ujęte zostało w Dzienniku Rozkazów M.S.Wojsk. z 31 grudnia 1937, nr 18, poz. 231. 6 czerwca sztandar został zaprezentowany żołnierzom pułku. Dowódcą pocztu sztandarowego był wówczas kpt. Onufry Kaczanowski, a w roli rodziców chrzestnych wystąpili: Janina Rybicka – żona starosty i Leon Czernicki – burmistrz Ostrowi Mazowieckiej[73].
Sztandar został wykonany zgodnie z wzorem określonym w rozporządzeniu Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 13 grudnia 1927 o godłach i barwach państwowych oraz o oznakach, chorągwiach i pieczęciach.

Na prawej stronie płata znajdował się amarantowy krzyż, w środku którego wyhaftowano orła w wieńcu laurowym. Na białych polach, pomiędzy ramionami krzyża, znajdowały się cyfry 18 w wieńcach laurowych[75].
Na lewej stronie płata sztandarowego, pośrodku krzyża kawaleryjskiego znajdował się wieniec taki sam jak po stronie prawej, a w wieńcu trzywierszowy napis „HONOR I OJCZYZNA”. W rogach sztandaru, w mniejszych wieńcach umieszczone były na tarczach: Matkę Boską Częstochowską i świętą Barbarę oraz herb Ostrowi Mazowieckiej i odznakę pułkową[73].

Na ramionach krzyża napisy:Zastaw, Ostróg, Obgów, Dubno, Chorupań – Brody, Wkra, Mława – Dabienka, Kowel, Łunimiec oraz dwóch nazw miejscowości z okresu formowania”: włoskiej La Mandria Di Chivasso i francuskiej Lure[73].

W wyniku działań wojennych sztandar pułku znalazł się w rękach rosyjskich. Przez prawie 53 lata przechowywany był w Centralnym Muzeum Sił Zbrojnych ZSRR. Ponieważ władze radzieckie nie odpowiadały na pytania dotyczące sztandaru, przyjęto tezę o spaleniu go, wraz ze srebrną trąbką i innymi dokumentami, w strażnicy KOP w Hoszczy[76]. Od czerwca 1992 roku sztandar znajduje się w Muzeum Wojska Polskiego. Zwrócony został przez władze rosyjskie bez głowni i dolnej części drzewca[73].

Za zasługi bojowe podczas wojny obronnej Polski 1939 roku pułk został odznaczony orderem Virtuti Militari V klasy (przez Kapitułę Orderu VM na emigracji, w 1966 roku)[77].

Odznaka pamiątkowa

18 marca 1929 roku Minister Spraw Wojskowych marszałek Polski Józef Piłsudski zatwierdził wzór i regulamin odznaki pamiątkowej 18 pap[78].

Odznaka o wymiarach 45x30 mm ma kształt tarczy o zgrubionej krawędzi z zaznaczonymi nitami. Na środku tarczy znajduje się proporczyk w barwie zielono-czarnej, umieszczony na tle skrzyżowanych luf armatnich. Na tarczy wpisano numer i inicjały „18 PAP” oraz rok powstania pułku „1919”. Odznaka oficerska, jednoczęściowa, wykonana w srebrze lub białym metalu. Wykonawcą odznaki był Wiktor Gontarczyk z Warszawy[1]. Odznakę noszono na lewej piersi, umocowaną na śrubce: oficerowie 4 cm poniżej guzika górnej kieszeni, a szeregowi na wysokości trzeciego guzika kurtki[79]. Odznaką pamiątkową uhonorowano m.in. „bratni” 18 pułk artylerii polowej stacjonujący w Aquila oraz attaché wojskowego królewskiej armii włoskiej[79]. W 1931 roku zmieniono inicjały „PAP” na „PAL”[80].

Oznaka

Numer „18” na naramiennikach pojawił się po raz pierwszy 7 grudnia 1925 roku. Od tego czasu był noszony na wszystkich rodzajach umundurowania oprócz polowego, niezależnie od okazji[79].

Proporczyki

7 lutego 1927 roku Ministerstwo Spraw Wojskowych wprowadziło w oddziałach artylerii proporczyki. Dowództwo pułku oraz dowództwa dywizjonów i baterii miały proporczyki czaro – zielone z numerami w kolorze białym. Drzewce do proporczyków miało kształt i wymiary lancy kawaleryjskiej. Po otrzymaniu przez pułk sztandaru proporczyki nie były używane[79].

Trąbka, marsz i sygnały

Delegacja 18 pułku artylerii polowej królewskiej armii włoskiej ofiarowała pułkowi srebrną trąbkę ze stylizowanym płomieniem. Trąbka, używana w czasie wszystkich uroczystości, przechowywana była w kancelarii pułkowej. Pułk od początku lat trzydziestych posiadał marsz i sygnał pułkowy. Odmiana sygnału pułkowego w wersji śpiewanej: „Hej baczność żołnierze, sygnału zew, za Polskę oddamy krew”[79].

Kadra pułku

Dowódcy pułku[81]
stopień imię i nazwisko okres pełnienia służby kolejne stanowisko
kpt. Jan Chlebek 15 II 1919 – 28 V 1919
ppłk Charles Martin powrócił do Francji
płk Bujnicki Konstanty do 1 IV 1920?
płk Wiktor Poźniak 1 V – 21 VI 1920
płk Aleksander Strzemiński do 23 VII 1920 dostał się do niewoli[82]
mjr Franciszek Kondrat do 14 X 1920?
płk Stanisław Marian Rohoziński 14 X 1920[83] – 5 VI 1922
ppłk Kazimierz Abdank-Kozubski do 1923?
płk Adam Zaręba do 1924?
płk Wiktor Poźniak do I 1928 praktyka poborowa w PKU Ostrówi[84][uwaga 7]
ppłk Bolesław Marian Pileski III 1928[86] – VII 1935
ppłk Adam Sawczyński 4 VII 1935 – 16 VI 1936
ppłk Stanisław Jakub Sokołowski do 17 VI 1938
ppłk Witold Sztark do 13 IX 1939
Zastępcy dowódcy pułku (od 1938 – I zastępca dowódcy)
mjr / ppłk art. Józef I Wojnar 1923[87][88] – X 1927 praktyka poborowa w PKU Łomża[89]
ppłk art. Bohdan Leon Bujwid[uwaga 8] XII 1929[91] – VI 1933 komendant Obozu Ćwiczeń Powursk[92]
ppłk dypl. art. Józef Hałaciński 20 IX 1933 – 1937 dyspozycja dowódcy OK I[93]
mjr dypl. art. Wacław Świeciński 20 IX 1933 – 1937 zastępca dowódcy 30 pal
ppłk art. Teofil Szadziński do IX 1939 dowódca 38 pal
ppłk art. Teofil Szadziński do IX 1939 dowódca 38 pal
mjr art. Zygmunt Mierzwiński do VIII 1939 II z-ca d-cy/ kwatermistrz → dowódca I/18 pal

Żołnierze 18 pułku artylerii lekkiej - ofiary zbrodni katyńskiej

Biogramy ofiar zbrodni katyńskiej znajdują się między innymi w bazach udostępnionych przez Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego[94] oraz Muzeum Katyńskie[95][uwaga 9][uwaga 10].

Nazwisko i imię stopień zawód miejsce pracy przed mobilizacją zamordowany
Baranowski Ludwik porucznik rezerwy Katyń
Lasota Witold podporucznik rezerwy urzędnik Katyń
Nowak Marian[98] major lek. wet. żołnierz zawodowy Katyń
Wilecki Ludomir kapitan rezerwy Linia Żeglugowa „Gdynia – Ameryka” Katyń
Bober Bonifacy podporucznik rezerwy prawnik Sąd w Łomży Charków
Frentzel Stanisław porucznik rezerwy bankowiec Charków
Kowalewski Władysław[99] kapitan żołnierz zawodowy Charków
Skrzydlewski-Watta Tadeusz[100] kapitan rezerwy ziemianin (e) Charków
Terlecki Gustaw Walenty[101] kapitan dr lekarz żołnierz zawodowy Charków
Wyganowski Stanisław podporucznik rezerwy technik włókiennictwa Urząd Skarbowy Charków

Upamiętnienie

  • Decyzją Nr 43/MON Ministra Obrony Narodowej z dnia 12 lutego 2014 roku w sprawie przejęcia dziedzictwa tradycji przez pododdziały 5 Lubuskiego pułku artylerii, z dniem 4 marca 2014 roku tradycje 18 pal przejął i kultywuje 4 dywizjon artylerii rakietowej 5 Lubuskiego pułku artylerii w Sulechowie[102].
Pomnik 18 pal w Ostrowi Mazowieckiej

Na początku lat 80. zawiązany został Społeczny Komitet Budowy Pomnika 18 pułku artylerii lekkiej. Poświęcenia ziemi dokonał proboszcz parafii Ostrów Mazowiecka ks. prałat Eugeniusz Chmielewski, a wmurowanie aktu erekcyjnego burmistrz miasta Bogumił Brzózka, wójt gminy Ostrów Mazowiecka Halina Łojewska, żołnierz 18 pal Kazimierz Iwaszkiewicz i prof. Halina Kroh z domu Kowalska[103].
Autorem projektu był Antoni Kwacz, a wykonawcą – Tadeusz Tarslci. Wykonany jest z głazu, na którym z lewej strony wyryty jest orzeł, a na nim, w prawym dolnym rogu zarys odznaki pułkowej. W środku krzyż Virtuti Militari, a po jego obu stronach daty: powstania pułku 1919 i zaprzestania walk 1939 oraz nazwy miejscowości: Chorupań, Kowel, Brody, Mława, Nowogród, Jakać, Zambrów, Łętownica. Pod nimi umieszczony jest napis „18 Pułk Artylerii Lekkiej w Ostrowi Mazowieckiej” i oznaczone datami miejscowości: La Mandria 5.II.1919 – Andrzejewo 13.IX.1939. Głaz obłożony jest kamieniami z fundamentów byłych koszar jednostki[103].
16 czerwca 1996 nastąpiło odsłonięcie pomnika. Aktu odsłonięcia dokonali: były żołnierz 18 pal Kazimierz Iwaszkiewicz, wdowa po kpt. Nowackim – Anna Nowacka oraz córki żołnierzy – Halina Kroh i Helena Skowrońska. Pomnik poświęcił ks. prałat Edmund Chmielewski. Ceremonię zakończył apel poległych i salwa honorowa kompanii Wojska Polskiego. Z okazji odsłonięcia pomnika został wybity okolicznościowy medal. Na awersie widnieje wizerunek orła oraz odznaki pułkowej i napis: 16.VI.1996. Odsłonięcie Pomnika 18 PAL-u. Ostrów Mazowiecka. Na rewersie trąbka sygnałowa pułku i napis: La Mandria Di Chivasso. Italia 1919[104].

Tablice pamiątkowe
  1. W 1979 w kościele Wniebowstąpienia Najświętszej Marii Panny w Ostrowi Mazowieckiej wmurowana została tablica pamiątkowa poświęcona żołnierzom 18 pal. Ufundowali ją towarzysze broni i parafianie miasta.
  2. 24 września 1972 wewnątrz kościoła parafialnego w Andrzejewie umieszczono tablice pamiątkową poświęconą żołnierzom pułku, którzy polegli podczas bitwy pod Łętownicą i Andrzejewem lub zmarli z powodu ran w szpitalu polowym urządzonym w kościele.
  3. Pamiątkowa tablica znajduje się w podziemiach warszawskiego kościoła św. Marcina na Starym Mieście. Jest poświęcona oficerom, podoficerom i kanonierom pułku poległym i zamordowanych w latach 1939–1945[104].

Uwagi

  1. ↑ Za powstrzymanie natarcie przeciwnika w Nowej Uszycy[15].
  2. ↑ Za bohaterską postawę w bitwie pod Ornatowem[18].
  3. ↑ Wykaz zawiera obsadę jednostki według stanu bezpośrednio przed rozpoczęciem mobilizacji pierwszych oddziałów Wojska Polskiego w dniu 23 marca 1939, ale już po przeprowadzeniu ostatnich awansów ogłoszonych z datą 19 marca 1939[47].
  4. ↑ Gwiazdką oznaczono * oficera, który pełnił jednocześnie więcej niż jedną funkcję[48].
  5. 1 2 I i II dywizjon posiadały na uzbrojeniu po 12 armat 75 mm
  6. ↑ III dywizjon posiadał na uzbrojeniu 12 haubic 100 mm
  7. ↑ Przeniesiony na stanowisko komendanta PKU Łomża[85].
  8. ↑ Bohdan Leon Bujwid urodził się 24 kwietnia 1894 roku. Do Wojska Polskiego został przyjęty z byłej armii rosyjskiej. Na stopień podpułkownika mianowany ze starszeństwem z 1 stycznia 1927 roku w korpusie oficerów artylerii. W sierpniu 1935 roku został rejonowym inspektorem koni w Brześciu nad Bugiem. Na tym stanowisku pozostał do 1939 roku. Był odznaczony Krzyżem Niepodległości, Krzyżem Walecznych (czterokrotnie) i Złotym Krzyżem Zasługi[90]
  9. ↑ Jeśli nie zaznaczono inaczej, miejsce służby żołnierzy zawodowych przed mobilizacją podano za: Ryszard Rybka, Kamil Stepan; Rocznik oficerski 1939. Stan na dzień 23 marca 1939[96].
  10. ↑ Jeśli nie zaznaczono inaczej, informacje o żołnierzach znajdujących się na Białoruskiej Liście Katyńskiej pochodzą z książki: Maciej Wyrwa; Nieodnalezione ofiary Katynia? : lista osób zaginionych na obszarze północno-wschodnich województw II RP od 17 września 1939 do czerwca 1940[97].

Przypisy

  1. 1 2 Sawicki i Wielechowski 2007 ↓, s. 254.
  2. ↑ Satora 1990 ↓, s. 293.
  3. ↑ Badowski 1930 ↓, s. 4.
  4. 1 2 Badowski 1930 ↓, s. 40.
  5. 1 2 Dobroński i Filipow 1996 ↓, s. 14.
  6. ↑ Żuralski 1994 ↓, s. 3.
  7. 1 2 Galster 1975 ↓, s. 48.
  8. ↑ Zakrzewski 2016 ↓, s. 70.
  9. 1 2 3 4 Żuralski 1994 ↓, s. 4.
  10. 1 2 3 4 5 6 7 Galster 1975 ↓, s. 49.
  11. 1 2 3 Badowski 1930 ↓, s. 8.
  12. 1 2 Badowski 1930 ↓, s. 13.
  13. ↑ Dz. Rozk. MSWojsk. Nr 36 z 31 grudnia 1931 roku, poz. 473.
  14. ↑ Tuliński 2020 ↓, s. 938.
  15. 1 2 3 4 Żuralski 1994 ↓, s. 5.
  16. ↑ Badowski 1930 ↓, s. 9.
  17. ↑ Badowski 1930 ↓, s. 10.
  18. 1 2 3 Żuralski 1994 ↓, s. 6.
  19. 1 2 3 4 5 6 Galster 1975 ↓, s. 50.
  20. 1 2 3 Żuralski 1994 ↓, s. 7.
  21. ↑ Arciszewski 2016 ↓, s. 110–111.
  22. 1 2 3 Żuralski 1994 ↓, s. 8.
  23. ↑ Badowski 1930 ↓, s. 35.
  24. ↑ Badowski 1930 ↓, s. 35–36.
  25. ↑ Żuralski 1994 ↓, s. 9.
  26. 1 2 3 Galster 1975 ↓, s. 51.
  27. ↑ Odziemkowski 2010 ↓, s. 386.
  28. 1 2 Żuralski 1994 ↓, s. 10.
  29. ↑ Badowski 1930 ↓, s. 41–42.
  30. ↑ Badowski 1930 ↓, s. 42.
  31. ↑ Leszczyński 2006 ↓, s. 81.
  32. ↑ Żuralski 1994 ↓, s. 11.
  33. ↑ Leszczyński 2006 ↓, s. 83.
  34. 1 2 Żuralski 1994 ↓, s. 17.
  35. ↑ Żuralski 1994 ↓, s. 18.
  36. ↑ Żuralski 1994 ↓, s. 20.
  37. 1 2 Żuralski 1994 ↓, s. 21.
  38. ↑ Żuralski 1994 ↓, s. 21–22.
  39. ↑ Żuralski 1994 ↓, s. 22.
  40. ↑ Żuralski 1994 ↓, s. 25–26.
  41. 1 2 3 4 Żuralski 1994 ↓, s. 30.
  42. ↑ Dz. Rozk. MSWojsk. Nr 16 z 19 maja 1927 roku, poz. 174.
  43. ↑ Dz. Rozk. MSWojsk. Nr 9 z 17 lipca 1937 roku, poz. 104.
  44. ↑ Żuralski 1994 ↓, s. 32–33.
  45. ↑ Żuralski 1994 ↓, s. 33.
  46. ↑ Rocznik oficerski 1939 ↓, s. 735–736.
  47. ↑ Rocznik oficerski 1939 ↓, s. VI.
  48. ↑ Rocznik oficerski 1939 ↓, s. VIII.
  49. 1 2 Galster 1975 ↓, s. 225.
  50. ↑ Żuralski 1994 ↓, s. 34.
  51. ↑ Rybka i Stepan 2010 ↓, s. 284-285.
  52. ↑ Żuralski 1994 ↓, s. 35.
  53. ↑ Leszczyński 2006 ↓, s. 137-139.
  54. ↑ Żuralski 1994 ↓, s. 35–36.
  55. ↑ Dymek 1999 ↓, s. 72.
  56. ↑ Pluta-Czachowski i Wujcik 1985 ↓, s. 163–165.
  57. ↑ Pluta-Czachowski i Wujcik 1985 ↓, s. 171–172.
  58. ↑ Żuralski 1994 ↓, s. 36.
  59. 1 2 3 Żuralski 1994 ↓, s. 37.
  60. ↑ Żuralski 1994 ↓, s. 37–38.
  61. 1 2 Galster 1975 ↓, s. 226.
  62. ↑ Żuralski 1994 ↓, s. 39.
  63. ↑ Leszczyński 2006 ↓, s. 161.
  64. ↑ Leszczyński 2006 ↓, s. 164-165.
  65. ↑ Leszczyński 2006 ↓, s. 166.
  66. 1 2 Żuralski 1994 ↓, s. 40.
  67. ↑ Żuralski 1994 ↓, s. 41.
  68. ↑ Żuralski 1994 ↓, s. 43.
  69. ↑ Leszczyński 2006 ↓, s. 173–174.
  70. ↑ Relacje i 18 pal ↓, s. 8.
  71. ↑ Leszczyński 2006 ↓, s. 178.
  72. ↑ Żuralski 1994 ↓, s. 44–46.
  73. 1 2 3 4 5 Żuralski 1994 ↓, s. 47–49.
  74. ↑ Satora 1990 ↓, s. 193–294.
  75. ↑ Dz.U. z 1927 r. nr 115, poz. 980.
  76. ↑ Satora 1990 ↓, s. 293–294.
  77. ↑ Zarządzenie gen. W Andersa z 11 listopada 1966 r. Instytut Polski i Muzeum im. gen Sikorskiego w Londynie, sygn. A XII 77.
  78. ↑ Dz. Rozk. MSWojsk. Nr 9 z 18 marca 1929 roku, poz. 80.
  79. 1 2 3 4 5 Żuralski 1994 ↓, s. 50–51.
  80. ↑ Sawicki i Wielechowski 2007 ↓, s. 255–256.
  81. ↑ Żuralski 1994 ↓, s. 32.
  82. ↑ Arciszewski 2016 ↓, s. 104.
  83. ↑ „Dziennik Personalny” (R.1, Nr 42), MSWojsk, 3 listopada 1920, s. 1136.
  84. ↑ Dz. Pers. MSWojsk. ↓, Nr 3 z 28 stycznia 1928 roku, s. 25.
  85. ↑ Dz. Pers. MSWojsk. ↓, Nr 9 z 26 kwietnia 1928 roku, s. 158.
  86. ↑ Dz. Pers. MSWojsk. ↓, Nr 8 z 21 marca 1928 roku, s. 89.
  87. ↑ Rocznik Oficerski 1923 ↓, s. 749.
  88. ↑ Rocznik Oficerski 1924 ↓, s. 570.
  89. ↑ Dz. Pers. MSWojsk. ↓, Nr 25 z 31 października 1927 roku, s. 305.
  90. ↑ Rocznik Oficerski 1932 ↓, s. 177.
  91. ↑ Dz. Pers. MSWojsk. ↓, Nr 20 z 23 grudnia 1929 roku, s. 387.
  92. ↑ Dz. Pers. MSWojsk. ↓, Nr 8 z 28 czerwca 1933 roku, s. 134.
  93. ↑ Dz. Pers. MSWojsk. ↓, Nr 20 z 23 grudnia 1929 roku, s. 377.
  94. ↑ Katyń – miejsca pamięci. [dostęp 2022-01-12]. [zarchiwizowane z tego adresu (2021-12-19)].
  95. ↑ Muzeum Katyńskie – Księgi Cmentarne.
  96. ↑ Rocznik oficerski 1939 ↓.
  97. ↑ Wyrwa 2015 ↓.
  98. ↑ Księgi Cmentarne – wpis 2566.
  99. ↑ Księgi Cmentarne – wpis 5907.
  100. ↑ Księgi Cmentarne – wpis 7317.
  101. ↑ Księgi Cmentarne – wpis 7707.
  102. ↑ Dziennik Rozkazów MON z dnia 17 lutego 2014 roku, poz. 63.
  103. 1 2 Leszczyński 2006 ↓, s. 184.
  104. 1 2 Leszczyński 2006 ↓, s. 186.

Bibliografia

This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.