Walki na Śląsku

Nocą z 31 sierpnia na 1 września dywizjon III/23 pal został przegrupowany spod Czeladzi do Chebzia, stoczył w trakcie marszu i podczas zajmowania stanowisk ogniowych walkę z niemieckimi dywersantami, a następnie o godz. 4:30 został zaatakowany przez niemieckie bombowce nurkujące, naprowadzone przez dywersantów. Zwiad dywizjonu i zwiady baterii prowadziły walki z dywersją w obronie punktów obserwacyjnych, np. w kopalni „Paweł” w Chebziu. Rozpoczęcie działań bojowych 1 września 1939 zastało 23 pułk artylerii lekkiej na stanowiskach ogniowych w bezpośrednim wsparciu oddziałów Grupy Operacyjnej „Śląsk” gen. bryg. Jana Jagmin-Sadowskiego. Od godzin porannych dywizjon II/23 pal wspierał w walkach obronnych w rejonie Mikołowa pododdziały batalionu fortecznego km „Mikołów” przed natarciem niemieckiej 8 Dywizji Piechoty. Haubice III/23 pal ostrzeliwały tereny poza granicami państwa, gdzie koncentrowały się do natarcia niemieckie jednostki. Następnie dywizjon w godzinach wieczornych wycofał się przez Będzin do rejonu Wyr. W godzinach przedpołudniowych w Żorach bateria 5/23 pal stoczyła walkę z niemieckimi czołgami wspierając obronę batalionu III/203 pp rez. Bateria zniszczyła 4 niemieckie czołgi z 5 Dywizji Pancernej, utraciła 1 armatę i poległego kanoniera, kilku odniosło rany. Bateria wycofała się w rejon Kobioru.

Od godzin porannych dywizjon I/23 pal walczył w rejonie Tarnowskich Gór. Szczególnie efektywnie wspierała obronę batalionu III/11 pułku piechoty bateria 2/23 pal, skutecznie ostrzeliwując atakującą niemiecką piechotę^[27]. Po zmroku I dywizjon opuścił swoje stanowiska w Tarnowskich Górach i przez Nakło, Świerklaniec przeszedł do Siemonii^[28]. 2 września od godz. 10:00 III/23 pal, wspólnie z pociągiem pancernym nr 54 Groźny, wspierał natarcie 75 pułku piechoty (bez I batalionu) na las wyrski, który opanowano. III/23 pal wspierał bataliony 75 pp do godzin popołudniowych. Następnie dywizjon wraz z innymi bateriami artylerii lekkiej i ciężkiej oraz 8 baterią pomiarów artylerii pod dowództwem płk. Ludomira Kryńskiego, dowódcy artylerii GO „Śląsk”, prowadził pojedynek z artylerią niemiecką. Po opanowaniu przez niemiecką piechotę Wyr, kontratak przeprowadził batalion II/73 pp wsparty baterią 6/23 pal. Towarzyszący dowódcy batalionu patrol zwiadu baterii poniósł straty: 2 poległych i rannego. Doszło do zaciętych walk dwóch odwodowych batalionów 23 DP, ze wsparciem 6/23 pal i 54 pociągu pancernego, w dolinie rzeki Gostynki z niemieckimi oddziałami 8 i 28 DP. W rejonie Kobioru wspierała bataliony 55 Dywizji Piechoty Rezerwowej bateria 5/23 pal. Tego dnia baterie II i III dywizjonu były atakowane przez lotnictwo niemieckie. Nocą 2/3 września pododdziały 23 pal wraz z macierzystą dywizją i GO „Śląsk” rozpoczęły, na rozkaz dowódcy Armii „Kraków”, odwrót na wschód od Krakowa.

Dowództwo 23 pal, wraz ze zgrupowaniem dowódcy 23 Dywizji Piechoty płk. Władysława Powierzy, wycofało się z lasów tyskich przez Mrucki, Giszowiec, Brzezinkę do linii Czarnej Przemszy, a następnie po południu 3 września przez Jaworzno do Alwerni. II/23 pal wraz z 73 pułkiem piechoty wycofał się przez Mrucki, most na Przemszy pod Brzezinką. III/23 pal wycofał się przez Mysłowice, most na Przemszy i w kierunku na Modrzejów. Bateria 5/23 pal wycofywała się z okolic Kobioru wraz z 201 pułkiem piechoty rez. przez Bieruń do Chełmka, gdzie wraz z piechotą stoczyła zwycięską walkę z niemieckim oddziałem pancernym przy moście na Przemszy^[29]. I dywizjon wycofał się nocą 2/3 września w rejon Ząbkowic, następnie, po krótkim odpoczynku, wyruszył w kierunku Chrzanowa. Z uwagi na zatłoczenie dróg uchodźcami ominął Chrzanów i maszerował przed 11 pp w kierunku na Trzebnię. Na odcinku pomiędzy Trzebnią a Bolęcinem, w okolicy Piły Kościeleckiej, 4 września ok. godz. 16:00 dywizjon I/23 pal i batalion III/11 pp wpadły w zasadzkę niemieckiej 5 D Panc. Zaskoczone działony częściowo zostały rozbite przez niemieckie czołgi; pozostałe usiłowały się wycofać do okolicznych lasów, lecz wybicie koni w zaprzęgach nie pozwoliło na dalszy marsz. Pozostałe armaty uszkodzono lub zniszczono poprzez rozbicie przyrządów celowniczych i zakopanie zamków. Poniesiono duże straty osobowe w poległych, rannych i zabranych do niewoli. Resztki dywizjonu, bez armat, zebrane po zmroku przez mjr. Mazaraki, pomaszerowały w kierunku Krzeszowic. Tocząc po drodze walki z niemieckimi spadochroniarzami i dywersantami pomaszerowały przez Olkusz i Kraków. Tocząc dalsze walki z dywersantami pod Bydlinem i Wolbromiem, pod Kleszczową koło Pilicy dostały się do niemieckiej niewoli. Grupa 20 kanonierów z kpr. pchor. Z. Nawrotem dołączyła 6 września pod Brzeskiem do 23 pal.

Walki odwrotowe do Wisły

4 września 7 i 8 baterie haubic 23 pal wspierały walki obronne 75 pp w rejonie Płazy i Wygiełzowa; część artylerzystów, poza obsługami haubic, użyto jako pododdział piechoty. W obronie Alwerni piechotę z 73 pp wspierał II/23 pal; bateria 4/23 pal wspierała piechotę broniącą się w rejonie Poręba-Żegota^[30]. Po południu 5 września 23 DP, a wraz z nią 23 pal podjęły organizację obrony na linii fortów Krakowa koncentrując baterie w rejonie Woli Justowskiej. Pułk otrzymał uzupełnienie z baterii marszowej żołnierzy i koni oraz amunicji i zaopatrzenia. Późnym wieczorem podjęto odwrót przez Kraków w kierunku Puszczy Niepołomickiej do rejonu Kościelniki, Pobiednik Wielki, Igołomia. Jako czołowy maszerował z 11 pp dywizjon III/23 pal, za nim 75 pp z II/23 pal i 73 pp z 5/23 pal. Marsz kolumn trwał do godzin wieczornych 7 września; stoczono potyczki z niemieckimi patrolami rozpoznawczymi, w tym w okolicach Słominik pod Węgrcami; częściowo rozproszony został zwiad 9 baterii haubic. W okolicach Sędziszowic i Koszyc zwiad III/23 pal stoczył walkę z podchodzącymi pododdziałami niemieckimi. Po osiągnięciu rejonu Sędziszowice – Koszyce pododdziały dywizji stoczyły potyczki z podchodzącymi jednostkami nieprzyjaciela, w tym 9 bateria w Sędziszowicach. Wieczorem po godz. 21:00 i nocą 7/8 września jednostki 23 DP podjęły marsz w kierunku Nowego Korczyna. Rano 8 września 75 pp wraz z armatami II/23 pal zajął Nowy Korczyn, a 11 pp z haubicami III/23 pal odbił wieś Kocinę, a następnie zajął obronę w Kocinie i Ksanach. Po zajęciu stanowisk obronnych po ostrzale artylerii do natarcia przystąpiła niemiecka piechota wsparta ok. 30 czołgami. Oddziały niemieckie zdobyły Kocinę i zaatakowały Ksany; w trakcie walk piechota i haubice III/23 pal unieszkodliwiły 12 czołgów. Pomimo silnego wsparcia ogniowego haubic, niemieckie natarcie zmusiło do wycofania się obrońców Ksan, a następnie zmusiło do wycofania się z Chwalibogów i Senisławic baterie III dywizjonu. 9 bateria unieszkodliwiła 3–4 czołgi niemieckie.

Po walkach nocą 8/9 września 23 pal wycofał się w kierunku na Pacanów. Osłonę odwrotu dywizji stanowił 75 pp wzmocniony baterią 6/23 pal. Kolumna 11 pp wraz z resztą II dywizjonu pomaszerowała po trasie Grotniki, Pawłów, Brzostków, Paprocin, Biechów do Pacanowa. Kolumna 73 pp wraz z bateriami 8 i 9 pomaszerowały po osi Nowy Korczyn, Zagorzany, południowy skraj Pacanowa i Sroczków. W rejonie Sroczkowa i Pacanowa doszło do boju z niemieckim oddziałem pancerno-motorowym. Zajęta z marszu obrona 73 pp i obu baterii haubic pozwoliła odeprzeć niemieckie natarcie i zniszczyć 6 czołgów. Prowadzący działania opóźniające 75 pp z 6 baterią toczył walki z postępującymi za nimi oddziałami niemieckiej 5 D Panc. Bateria stoczyła walki obronne pod Wełninem i Solcem; w walkach odwrotowych zostało rannych trzech kolejnych dowódców 6 baterii kpt. Bolesław Wisławski, por. Zdzisław Mrozik i ppor. Tadeusz Domagała; dowództwo objął kpt. Jerzy Kamiński. Ok. godz. 21:00 23 DP rozpoczęła marsz nocny w kierunku lasu Stróżki, osiągając linię rzeki Czarna w godzinach popołudniowych 10 września. Odpoczywając po wyczerpującym marszu^[31].

Bój o przeprawy w Baranowie i Osieku

Zgodnie z rozkazem dowódcy Armii „Kraków” 23 DP podjęła marsz do przeprawy przez Wisłę w rejonie Baranowa nocą 10/11 września, następnie kolejnym rozkazem miała ześrodkować się w rejonie Długołęki w odwodzie za 55 DP rez. rozlokowaną pod Osiekiem. Wydzielono do obrony przedmościa na odcinek Świniary – Łoniów 73 pp ze wsparciem III/23 pal i 5/23 pal. 9 baterię czasowo wydzielono do wsparcia batalionu specjalnego km nr III Grupy Fortecznej. Reszta 23 pal w sile II/23 pal (bez 5 baterii) weszła w skład artylerii ogólnego działania wraz z 95 dywizjonem artylerii ciężkiej i 23 dywizjonem artylerii ciężkiej pod dowództwem płk. Ludomira Kryńskiego^[32].

W nocy 10/11 września przeprawiono część artylerii i taborów przez most pod Baranowem i Osiekiem oraz 75 pp. Następnie artyleria zajęła stanowiska na wschodnim brzegu Wisły; do II dywizjonu dołączyła bateria 3/22 pal por. B. Adamskiego. 75 pp rano 12 września zajął stanowiska obronne na wschodnim brzegu Wisły, wsparty III dywizjonem haubic z 7 i 8 bateriami z rejonu Baranowa, które zza Wisły ostrzeliwały oddziały niemieckie, włamujące się do Osieka. Jako ostatnia przeprawiła się 9 bateria, która po wykonaniu zadania wsparcia batalionu Grupy Fortecznej i jako ostatnia przeprawiła się przez most, po czym do wieczora ostrzeliwała Osiek ze stanowisk ogniowych w Siedliszczaniach. Rano 12 września przed 11 pp przeprawił się II dywizjon jako ostatni z 23 pal^[33].

Odwrót na Lubelszczyznę

Po zebraniu oddziałów, 23 DP wieczorem 12 września podjęła ponad 40 kilometrowy marsz, w dwóch kolumnach, w kierunku Rozwadowa i Stalowej Woli. Odwrót dywizji osłaniała straż tylna: batalion III/75 pp wraz z baterią 5/23 pal. Ok. godz. 18:00 13 września oddziały dywizji przeszły most w Rozwadowie i zajęły stanowiska na rubieży Zarzecze, Zdziary, Wólka Tanewska. III dywizjon zajął stanowiska ogniowe na południowym skraju Zdziar, a II dywizjon na skraju lasu przy leśniczówce Zdziary. III/23 pal wspierał w obronie 11 pp broniący rzeki Tanwi w rejonie Wołoszyny, a następnie kontratak III/73 pp i I/11 pp na Ulanów, który odbito z rąk niemieckich^[34].

W godzinach wieczornych 14 września i nocą 14/15 września 23 pal podjął wraz z dywizją marsz w kolumnach: północnej III/23 pal i 4/23 pal z 75 pp i 73 pp przez Majdan Golczański, Hutę Krzeszowską, Ciosy, południowej II/23 pal (bez 4 baterii) z 11 pp przez Golce, Hutę Krzeszowską, Banachy. Po krótkim odpoczynku w Hucie Krzeszowskiej, 15 września ok. godz. 12:00, II dywizjon wsparł natarcie 11 pp na Banachy. Następnie na południe od Banachów i na trakcie Banachy – Biłgoraj wspierał obronę 11 pp. W kolumnie północnej ostrzelane zostały przez niemiecką artylerię baterie III dywizjonu; straty poniosła 8 bateria w poległych i ciężko rannych oraz w koniach. 16 września 23 DP ugrupowała się w obronie wokół Biłgoraja, zajmując pozycje na okolicznych wzgórzach; dowódca 23 pal ppłk Władysław Ryłko kierował ugrupowaniem bojowym baterii pułku. Do wsparcia obrony 11 pp i 73 pp wyznaczono baterie haubic III dywizjonu i 6 baterię armat, które prowadziły ostrzał atakującej pozycje 11 pp niemieckiej piechoty. Decyzją ppłk Ryłki został skoncentrowany ostrzał całego pułku na północnym skraju Puszczy Solskiej, gdzie koncentrowała się niemiecka piechota; od ostrzału wybuchł pożar w puszczy. Do kontrnatarcia po 30 minutowym przygotowaniu artyleryjskim o godz. 14:30 przystąpiły bataliony III/11 pp i II/73 pp, które odniosły sukces zdobywając wyjścia z Puszczy Solskiej i część miejscowości Piaski. Rozkazem dowódcy GO „Jagmin” nocą 16/17 września 23 pal podjął marsz po szosie Biłgoraj-Zwierzyniec w kolumnie za 73 pp. Bateria 4/23 pal wsparła natarcie batalionu I/73 pp na wieś Banach, otwierając drogę dywizji do dalszego marszu^[35]. Rano baterie pułku dotarły do lasu na wschód od miejscowości Rudki, gdzie pobrano z taborów amunicję, żywność i zaopatrzenie. W trakcie postoju zwiad III dywizjonu stoczył potyczkę z patrolem niemieckim biorąc jeńców. Nocą 17/18 września przegrupowano 23 DP wraz z 23 pal do rejonu Podklasztor-Zielone. 18 września II dywizjon armat został przydzielony do wsparcia obrony batalionu II/11 pp na wzgórzach na północ od Podklasztoru^[36]. Maszerujący w kolumnie 75 pp został zaatakowany przez niemiecki oddział w pobliżu wsi Obrocza; bateria 9/23 pal wsparła ogniem kontratakujący wroga batalion I/75 pp.

Udział w bitwie pod Tomaszowem Lubelskim

Zgodnie z rozkazem dowódcy Armii „Kraków” 23 DP miała współdziałać w zdobyciu Tomaszowa Lubelskiego z Warszawską Brygadą Pancerno-Motorową. Od godzin porannych 19 września II dywizjon armat wspierał natarcie 11 pp w kierunku Rogoźna – Tomaszowa; ok. godz. 18:00, z uwagi na silny ostrzał niemiecki, natarcie piechoty załamało się. 19 września w Zielonej odtworzono I dywizjon armat 23 pal pod dowództwem kpt. Jerzego Kamińskiego, w składzie dwóch baterii: 6/22 pal i 5/24 pal, liczących 4 i 3 armaty 75 mm wz. 1897. I dywizjon zajął obronę przeciwpancerną na południowy zachód od Tomaszowa. Po zatrzymaniu natarcia 11 i 73 pp w kierunku Tomaszowa, w godzinach południowych wszystkie trzy dywizjony pułku w sile 29 dział i 9 haubic ciężkich z 95 dac rozpoczęły wsparcie natarcia 73 pp na Szarowolę. Po dotarciu do Szarowoli natarcia 73 pp zostało ono zatrzymane i pułk wycofał się na pozycje wyjściowe, po otrzymaniu informacji o pojawieniu się na tyłach niemieckich czołgów i piechoty zmotoryzowanej. 11 pp przy wsparciu II i III dywizjonu zdobył Rogoźno, po czym niemiecki kontratak odzyskał wieś. Popołudniem po godz. 17:00 przegrupowano 23 DP do bezpośredniego natarcia na miasto nocą 19/20 września^[37]. 20 września po północy wspierano w miarę posiadanej amunicji pułki piechoty. Natarcie 75 pp wsparte I dywizjonem opanowało Ulów; pułk wdarł się do Tomaszowa Lub. i tam został zatrzymany. 11 pp ze wsparciem II dywizjonu został rozbity silnym i celnym ogniem niemieckiej artylerii na linii Tomaszów – Rogoźno. 73 pp wsparty przez III dywizjon dotarł w pobliże Tomaszowa^[38]. W dywizjonach pułku wyczerpała się amunicja. Od strony Zamościa na pozycje III dywizjonu wyszło niemieckie natarcie, którego dywizjon z uwagi na brak amunicji do haubic nie był w stanie odeprzeć i po walce dostał się do niewoli. W II dywizjonie w godzinach południowych skończyła się amunicja. I dywizjon, po załamaniu się natarcia 75 pp na Tomaszów, wycofał się wraz z pozostałością tego pułku do lasu Podlesina pomiędzy Bełżcem a Maziłami; nocą 20/21 września wycofał się do lasu Sołokije na północny wschód od Bełżca. Wieczorem 21 września obie baterie uległy rozwiązaniu; z kanonierów uformowano trzy plutony konne, które przedzierały się lasami w kierunku zachodnim, docierając do Puszczy Różanieckiej po 22 września; tam po stoczonej walce z oddziałem niemieckim dostały się do niewoli. Jeden z działonów I dywizjonu, wraz z batalionem I/75 pp, dotarł w okolice Narola do wsi Łowcza i tam po walce dostał się do niewoli. 22 września ppłk Ryłko rozkazał zdemontować i ukryć zamki pozostałych dział, zniszczyć sprzęt optyczny i rozwiązał 23 pułk artylerii lekkiej, nakazując następnie rozproszyć się i wydostać z okrążenia^[39].

Walki w obronie granicy i fortyfikacji

Nocą 31 sierpnia na 1 września na odcinku 12 baterii z tradytora pod dowództwem por. A. Niewiadomskiego ostrzelano szrapnelem ok. 120 grupę z Freikorpus Ebbinghaus atakującą schrony, biorąc 12 dywersantów do niewoli. W trakcie dalszych walk oddział ten został zlikwidowany przez żołnierzy batalionu km spec. nr II.

1 września ok. godz. 11:00 działa z tradytora nr 14 baterii nr 10 skutecznie wyeliminowały gniazda karabinów maszynowych z Freikorpusu na hałdach kopalni „Orzeł Biały”. Na odcinku 11 baterii z tradytora ostrzelano kopalnię Skarbofermu w Bielszowicach, z której prowadziły ostrzał karabiny maszynowe dywersantów. Z tradytora w Bobrownikach 10 bateria ostrzelała ok. godz. 10:00 po drugiej stronie granicy cele w Bytomiu. Podobnie z tradytora w Łagiewnikach 11 bateria również ostrzeliwała Bytom (dworzec kolejowy i kopalnię), Szombierki i Bóbrkę do późnych godzin nocnych. W nocy 1/2 września w rejonie Czarnego Lasu grupa dywersyjna otoczyła działon z plutonu „manewrowego” 12 baterii, który uratował interweniujący pluton strzelecki z batalionu km spec. nr III. 2 września w godzinach popołudniowych rozpoczęto wymontowywanie broni ze schronów w związku z planowaniem odwrotu z terenu Górnego Śląska Grupy Fortecznej i całości wojsk GO „Śląsk”^[42]. Baterie IV dywizjonu w walkach z dywersantami 1 i 2 września wystrzeliły tylko po ok. 40 pocisków z każdej baterii. Armaty w tradytorach porozkręcano i zdemontowano, ukryto zamki i przyrządy optyczne. Z dywizjonu wycofały się tylko dwie armaty ruchome 12 baterii, po uzupełnieniu zaprzęgów. Po godz. 23:00 oddziały Grupy Fortecznej rozpoczęły odwrót. Artylerzyści zostali wykorzystani głównie jako obsługa moździerzy w batalionach fortecznych, po ich ewakuacji z Obszaru Warownego. Pluton artylerii z 12 baterii prowadził walki w ramach grupy do 20 września^[43][44].