Działania bojowe

Pułk walczył w składzie armii od 7 września 1939

W nocy 4/5 września załadowano do transportów kolejowych I dywizjon 24 pal, który odjechał o godz. 4:00 5 września ze stacji w Jarosławiu. Wieczorem 5 września, również na stacji w Jarosławiu, załadowano do transportu kolejowego III dywizjon 24 pal, który odjechał o godz. 22:00 do miejsca koncentracji 24 DP nad Dunajcem. 6 września rano na stacji kolejowej Czarna wyładowano dowództwo 24 pal i I dywizjon armat. Następnie odmaszerowano do macierzystej dywizji. I/24 pal wraz z 24 dywizjonem artylerii ciężkiej wszedł w skład grupy artylerii pod dowództwem ppłk. Tadeusza Michałowskiego. Z I dywizjonu wyłączono 2 baterię armat i przydzielono do 39 pułku piechoty, na odcinku obrony Dunajca od ujścia rzeki Białej poprzez Zbylitowską Górę do Zgłobic^[20]. Zgodnie z rozkazem dowódcy armii gen. dyw. Kazimierza Fabrycego, nową linię obrony zaczęto organizować na Wisłoku, z uwagi na co w nocy 6/7 września rozpoczęto wycofywać 24 DP z dotychczas zajmowanych pozycji nad Dunajcem. W kolumnie głównej dywizji, po trasie Łowczów, Zwiernik, Pilzno, miał maszerować I/24 pal (bez 2 baterii) i dowództwo 24 pal. W kolumnie 39 pp, po trasie Tarnów, Machowa, Pilzno, maszerowała bateria 2/24 pal. 7 września w nocy na dworcu w Jarosławiu II dywizjon rozpoczął załadunek do transportów kolejowych. Jako pierwsza odjechała 5 bateria. O świcie 7 września, gdy 4 bateria oczekiwała na odjazd w transporcie i 6 bateria z dowództwem II dywizjonu kończyły załadunek, dworzec kolejowy i najbliższa okolica zostały zbombardowane przez niemieckie lotnictwo. Po pierwszym ataku opanowano panikę i kontynuowano załadunek. Po godzinie nastąpiło drugie bombardowanie, które zniszczyło dworzec, najbliższą okolicę, zniszczyło też infrastrukturę kolejową, rampy, tory kolejowe; rozbiciu uległa część wagonów kolejowych, część okolicznych budynków płonęła. II dywizjon poniósł znaczne straty; zginęło kilku kanonierów i oficerów, wielu rozbiegło się i rozproszyło; nie powrócili już oni do dywizjonu. Z uwagi na niemożliwość dalszej jazdy, o godz. 12:00 II dywizjon, wraz 4 i 6 baterią, wyładował się z wagonów, zabierając resztę ocalałego sprzętu i broni, i odmaszerował do miejsca koncentracji. W miejscu koncentracji, ok. 10 km od Jarosławia, w bateriach 4 i 6 brakowało 50% kanonierów i 40% koni^[21].

7 września rano III dywizjon został wyładowany na stacji kolejowej Sędziszów Małopolski – z uwagi na nieprzejezdność torów kolejowych. Marsz III/24 pal wykonał w kierunku Ropczyce, Dębica, w stronę macierzystej 24 DP. I/24 pal (bez 2 baterii) podjął samodzielnie marsz poza kolumną główną dywizji, przez most na rzece Białej przed Tuchowem, Skrzyszów, dotarł na południe od Dębicy, gdzie zajął stanowiska ogniowe. Wraz z 39 pułkiem piechoty maszerowała 2 bateria; na wschodnim brzegu Wisłoki po południu dołączyła do macierzystego I/24 pal. Po południu do 24 DP dołączył również w okolicach Dębicy III/24 pal. 9 bateria haubic wsparła 39 pp w obronie linii Wisłoki na jej wschodnim brzegu w rejonie lasu Połomeja; reszta III dywizjonu zajęła stanowiska na wschód od Dębicy. 24 DP weszła w skład Grupy Operacyjnej gen. bryg. Kazimierza Orlika-Łukoskiego^[22]. 8 września II/24 pal (bez 5 baterii) ok. godz. 1:00 po uporządkowaniu baterii podjął marsz w kierunku zachodnim. 5/24 pal, z uwagi na zniszczenie torów kolejowych przez bombardowania lotnicze, wyładowała się z transportu. Zawróciła w kierunku Jarosławia. W Jarosławiu została wcielona do Grupy „Jarosław” ppłk. Jana Wójcika, która miała bronić Jarosławia i Radymna. 24 DP, po stratach w trakcie marszu, podjęła dalszy odwrót za rzekę Wisłok. I/24 pal podjął marsz w kierunku Rzeszowa; poszczególne działony jechały w znacznych odległościach od siebie, co znacznie rozciągnęło kolumnę marszową dywizjonu^[23]. Po zebraniu I dywizjonu otrzymał on rozkaz udania się do Dynowa. 9/24 pal maszerowała wraz z 39 pp poprzez Połomeję, Kamieniec, Wielopole Skrzyńskie, gdzie w południe zatrzymała się na postój. III/24 pal (bez 9 baterii) wraz z III/40 pal (bez 7 i 8 baterii) maszerowały samodzielnie poprzez Wielopole Skrzyńskie, Strzyżów, Wysoką Strzyżowską. Po przybyciu do Wysokiej Strzyżowskiej ok. godz. 16:00 po krótkim wypoczynku pomaszerowały przez Węglówkę w kierunku Baryczy. 9 bateria wraz z 39 pp po krótkim odpoczynku w lasach Kozłówek o świcie 9 września doszła do Węglówki^[24].

9 września, po dziennym postoju w lesie niedaleko Kańczugi, o godz. 18:00 sformowano kolumnę marszową II dywizjonu armat. Mjr Józef Krzeptowski zamierzał dołączyć do 24 DP i pomaszerować na zachód. Ze względu na zatłoczenie dróg, podjęto decyzję marszu na południe w kierunku Pruchnika. Przed zmierzchem kolumna II/24 pal została zaatakowana przez pododdział z niemieckiej 4 Dywizji Lekkiej. Po krótkiej chaotycznej walce dywizjon został rozbity i rozproszony, a sprzęt i armaty uległy rozbiciu. 10 września o godz. 2:00 39 pp wraz z 9/24 pal pomaszerował w kierunku Baryczy. Z uwagi na zablokowanie drogi marszu przez oddziały 11 Dywizji Piechoty, za San pomaszerowano przez wieś Wara. O świcie do Dynowa doszedł I/24 pal i dowództwo 24 pal; dywizjon armat zajął stanowiska pod Bartkówką. III/24 pal (bez 9 baterii) i III/40 pal (bez 9 i 8 baterii) o godz. 9:00 przekroczyły San pod Warą i dołączyły do I dywizjonu 24 pal. Rano 9 września pod Bartkówką do III/24 pal dołączyła 9/24 pal. Rozkazem dowódcy GO gen. bryg. Orlika-Łukoskiego, 24 DP podjęła odwrót w rejon Niżankowic, przez Birczę^[25]. Za kolumną główną 24 DP ok. godz. 23:00 sformowano kolumnę marszową artylerii pod dowództwem ppłk. Władysława Kaliszka, dowódcy Artylerii Dywizyjnej 24 DP. Jej głównymi siłami był 24 pal (bez II dywizjonu) pod dowództwem ppłk. Tadeusza Michałowskiego. Ponadto w skład kolumny wchodził zbiorczy dywizjon artylerii ciężkiej mjr Stanisława Rogoża, bateria 7/40 pal. Zgrupowanie artylerii maszerowało poprzez Lipę Dolną, Malawę, Birczę, Wolę Korzeniecką, Łodzinkę Górną. Zgrupowanie artylerii było ubezpieczane przez dwa zbiorowe bataliony 38 pułku piechoty, które stanowiły straż przednią i straż tylną.

W godzinach popołudniowych 11 września piechota 24 DP zajęła stanowiska na zachodnim skraju lasów, na wschód od Birczy. Dowódca III/40 pal mjr Antoni Tomaszewski został dowódcą zgrupowania artylerii w składzie I dywizjon 24 pal i III dywizjon 40 pal (bez 8 i 9 baterii). Zgrupowanie mjr. Tomaszewskiego i III/24 pal zajęły stanowiska przy szosie Łodzianka Dolna-Niżankowice. Stanowiska ogniowe I/24 pal znajdowały się na północ od Łodzianki Dolnej, po obu stronach potoku, a 7/40 pal w Łodziance Dolnej; 24 dac wchodził w skład grupy artylerii ppłk. Tadeusza Michałowskiego i zajął stanowiska ogniowe pomiędzy Cisową, a Posadą Rybotycką. Zadaniem zgrupowania artylerii mjr. Tomaszewskiego i 24 dac było wsparcie odcinka obrony w rejonie wzg. 482. Przeciwnikiem 24 DP była niemiecka 2 Dywizja Górska^[26]. Od świtu 12 września artyleria niemieckiej 2 DG rozpoczęła ostrzał pozycji artylerii 24 DP w rejonie Łodzinki Dolnej. Natarcie niemieckiej piechoty, pomimo wsparcia obrony artylerią, zdobyło wzg. 482 i Łodziankę Górną. Kontratak piechoty 24 DP, przy silnym wsparciu całej artylerii, doprowadził do odbicia Łodzianki Górnej, ale kontratak zaległ przed wzg. 482. O godz. 13:30 oddziały polskiej piechoty, po poniesieniu dużych strat osobowych, wycofały się na pozycje wyjściowe. Na oddziały 24 DP uderzyło lotnictwo bombowe, w wyniku czego artyleria poniosła duże straty. Zniszczeniu uległy baterie 1 i 7 z 24 pal. Po kolejnym artyleryjskim ostrzale, natarcie na pozycje 24 DP wykonała niemiecka piechota. W jej wyniku przełamano obronę oddziałów piechoty i odcięto część oddziałów 24 DP, w tym artylerii, w rejonie Posady Rybotyckiej. Odcięte zgrupowanie mjr. Antoniego Tomaszewskiego wycofało się do Cisowej. W walkach tych poległ ppor. Aleksander Bartkowski. W nocy 12/13 września 24 DP rozpoczęła odwrót w kierunku Przemyśla. Artyleria wycofać się miała pod dowództwem ppłk. Władysława Kaliszka do Niżankowic; pozostałość zgrupowania mjr. Antoniego Tomaszewskiego do Kruhela Małego^[27]. 13 września o świcie III/24 pal z 8 i 9 bateriami haubic zajął stanowiska ogniowe na zachodnich skrajach Niżankowic; I/24 pal z 2 i 3 bateriami armat zajął stanowiska ogniowe w Kurhelu Małym, z kierunkiem strzału na Prałkowice. Zgodnie z rozkazem dowódcy Frontu Południowego gen. broni Kazimierza Sosnkowskiego, w nocy 13/14 września nastąpił przemarsz w rejon Tyszkowic zgrupowania artylerii pod dowództwem ppłk. Władysława Kaliszka. Przemarsz prowadzono w dwóch kolumnach: zgrupowanie mjr. Antoniego Tomaszewskiego (III/40 pal z 7 baterią) i (I/24 pal bez 1 baterii) poprzez Tatarską Górę, omijając Przemyśl do lasów koło Medyki; zgrupowanie ppłk. Kaliszka z III/24 pal (bez 7 baterii) i dowództwo 24 pal poprzez Hermanowice, Drozdowice, Stroniowice Boratycze do lasu Tyszkowice; przemarsz tego zgrupowania osłaniał batalion zbiorczy 38 pp mjr. Józefa Böhma. 14 września rano zgrupowanie ppłk. Kaliszka zajęło stanowiska po zachodnich krańcach lasu. Zgrupowanie mjr Tomaszewskiego w południe dotarło w pobliże Medyki – jak się okazało, błędnie tam skierowane. Na rozkaz spotkanego tam gen. broni Kazimierza Sosnkowskiego, zgrupowanie podjęło marsz do Husakowa. W godzinach południowych na stanowiska piechoty 24 DP, w rejonie Tyszkowice, Boratycze, Chodnowice i Popowice, natarcie wykonała niemiecka 2 DG, która została powstrzymana przez piechotę i zgrupowanie artylerii 24 DP ppłk. Kaliszka z nowych stanowisk ogniowych. Ciężkie walki trwały do ok. godz. 19:00, w których uczestniczyły baterie 24 pal. W trakcie walk stanowiska artylerii zostały ostrzelane przez artylerię niemiecką i zaatakowane przez lotnictwo bombowe. W wyniku tych ataków ucierpiały też baterie 24 pal. Ok. godz. 17:00 zgrupowanie mjr. Tomaszewskiego dotarło do przedmieść Husakowa, który był dwukrotnie atakowany przez niemieckie bombowce i płonął. Zajęto stanowiska poza Husakowem^[28]. Ok. godz. 20:00 zgrupowanie artylerii mjr Tomaszewskiego, zgodnie z rozkazem dowództwa 24 DP, wyruszyło w marsz nocny z Husakowa w kierunku Balic, w pobliżu Mościsk. O godz. 21:00 III/24 pal zwinął stanowiska ogniowe i wyruszył poprzez Husaków w rejon Mościsk.

15 września rano zgrupowanie mjr. Tomaszewskiego, po dotarciu do Mościsk, nowym rozkazem skierowano w okolice Chorośnicy. Zgrupowanie to zostało podporządkowane dowódcy pułku zbiorowego ppłk. Władysławowi Ziętkiewiczowi. Również w ten rejon dotarł III/24 pal i dowództwo pułku. W Chorośnicy, po dołączeniu zagubionej pod Tuchowem baterii 8/40 pal z dwoma haubicami, rozdzielono dywizjony I/24 pal i III/40 pal^[29]. Zgodnie z rozkazem gen. Sosnkowskiego, 24 DP podjęła marsz przez Sądową Wisznię w kierunku Lasów Janowskich. Za 11 Dywizją Piechoty miała maszerować 24 DP, w kolumnie za 39 pp maszerował 24 pal i pozostałości 24 dac. 16 września w godzinach popołudniowych 24 pal i resztki 24 dac zajęły stanowiska ogniowe na północ od dworu Mołoszkowice, z zadaniem wsparcia piechoty 24 DP w lesie Na Chmurowem. Stanowiska zajęto na południowym skraju Lasów Janowskich. III/24 pal liczył w obu bateriach tylko 4 haubice^[30]. Od świtu 17 września 24 pułk odpierał ataki grupy bojowej niemieckiej 1 DG na oddziały 24 DP. Wszystkie niemieckie natarcia zostały odparte przez piechotę i artylerię, ze stratą 25% stanów osobowych oraz uzbrojenia i sprzętu. Na rozkaz baterie 24 pal oderwały się od nieprzyjaciela i o godz. 18:00 podjęły marsz drogą janowską; do nich dołączyła bateria 7/40 pal. 18 września po północy, 24 pal w kolumnie dywizji zatrzymał się na krótki postój w Janowie. Ok. godz. 3:00 podjęto dalszy marsz po zatłoczonych drogach poprzez Stradacz, folwark Jamelna, Domażyr, Kozice do Rzęsnej Ruskiej. Bateria 2/24 pal po wyjściu z Janowa zmyliła drogę i pomaszerowała przez Łozinę, Dąbrowicę do wsi Młynki; tam dostała się do niemieckiej niewoli. Maszerująca kolumna 24 DP w kierunku Lwowa w rejonie Rzęsnej Ruskiej napotkała niemieckie stanowiska obronne. Piechota 24 DP, rano 18 września, podjęła natarcie na Rzęsną Ruską z rejonu Kozic. Bataliony piechoty wdarły się do wsi Rzęsna Ruska, folwarku Rzęsna Ruska i zaległy przed dworem Skitniki; bezpośredniego wsparcia udzieliły baterie 24 pal: 3 armat i połączona 8 z 9 haubic oraz 7 bateria haubic 40 pal. Działa strzelały ogniem na wprost z rejonu zarośli przy szosie do Lwowa. Walczono do zmroku 18 września nie osiągając całkowitego powodzenia, pomimo powolnych postępów natarcia. Rozkazem gen. Sosnkowskiego, dowódca 24 DP płk Bolesław Schwarzenberg-Czerny rozkazał zniszczyć wieczorem pozostałe działa 24 pal i 40 pal i przejść w nocy 18/19 września do Lasów Brzuchowickich^[31]. W trakcie dalszych walk większość żołnierzy 24 pal dostała się do niewoli niemieckiej. Część przebijała się przez linie sowieckie, nieliczni przedarli się do Lwowa. Te grupy dostały się do niewoli sowieckiej.

Oddział Zbierania Nadwyżek 24 pal

Po zmobilizowaniu 24 pal oraz dowództwa 40 pal i III/40 pal oraz dodatkowo innych pododdziałów przewidzianych planem mobilizacyjnym, z nadwyżek pozostałych w garnizonie rozpoczęto mobilizację Ośrodka Zapasowego Artylerii Lekkiej nr 10 pod dowództwem ppłk. Lubosława Krzeszowskiego. Na miejscu prowadzono w Jarosławiu mobilizację rezerwistów, koni i wozów do składu OZAL nr 10. Do 8 września OZN 24 pal w ramach OZAL nr 10 przebywał w koszarach w Jarosławiu, gdzie sformowano w dla potrzeb obrony linii Sanu w rejonie Jarosławia baterię bojową. Bateria artylerii lekkiej OZAL nr 10 weszła w skład Grupy „Jarosław” ppłk. Jana Wójcika, sformowanej z batalionów marszowych, bojowych i wystawionych przez Ośrodek Zapasowy 2 Dywizji Piechoty Legionów. Bateria dołączyła do II dywizjonu 40 pal; wraz z dywizjonem rozwinęła się na odcinku Koniaczów, Suchorów, Makowisko. Bateria wraz z II/40 pal wspierała batalion III/155 pułku piechoty. 11 września ok. godz. 11:00 grupa bojowa niemieckiej 2 Dywizji Pancernej sforsowała San, zmuszając do odwrotu grupę ppłk. Jana Wójcika. W trakcie odwrotu bateria bojowa OZAL nr 10 uległa rozbiciu. OZN 24 pal 8 września, ze względu na bombardowania, przeszedł do Suchorowa koło Jarosławia, następnie w składzie OZAL nr 10 pomaszerował w kierunku Tarnopola przez Rawę Ruską, Kamionkę Strumiłową, Złoczów, osiągając cel marszu 15 września. 16 września przesunięto go do Borków Wielkich, gdzie miał przystąpić do formowania dalszych baterii. 17 września, na wieść o wkroczeniu wojsk sowieckich, pomaszerował na Buczacz, z zamiarem przekroczenia granicy rumuńskiej. 24 września w rejonie Trembowli w większości dostał się do niewoli sowieckiej^[34][35].

Sztandar

Wręczenie sztandarów pułkom artylerii na Krakowskich Błoniach 29 maja 1938 – gen. Juliusz Rómmel na trybunie, generalicja, goście

Sztandar – ufundowany przez społeczeństwo Jarosławia, wręczył gen. Juliusz Rómmel w Krakowie 29 maja 1938.
Sztandar został wykonany zgodnie z wzorem określonym w rozporządzeniu Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 13 grudnia 1927 o godłach i barwach państwowych oraz o oznakach, chorągwiach i pieczęciach.

Na prawej stronie płata znajdował się amarantowy krzyż, w środku którego wyhaftowano orła w wieńcu laurowym. Na białych polach, pomiędzy ramionami krzyża, znajdowały się cyfry 24 w wieńcach laurowych^[37].
Na lewej stronie płata sztandarowego, pośrodku krzyża kawaleryjskiego, znajdował się wieniec taki sam jak po stronie prawej, a w wieńcu trzywierszowy napis „HONOR I OJCZYZNA”.

Wojenne dzieje sztandaru związane były z 202 dywizjonem marszowym 24 pułku artylerii lekkiej^[2]. Dywizjon ten opuścił jarosławski garnizon wioząc sztandar pułku na wozie kancelaryjnym. Po dostaniu się do niewoli 24 września, już pod konwojem żołnierzy sowieckich, podoficerowie dywizjonu pocięli go na kawałki. W czasie postoju przy drodze Darachów – Trembowla zakopany został po lewej stronie drogi. Dalsze jego losy nie są znane.

Odznaka pamiątkowa

Ustanowiona i zatwierdzona została w kwietniu 1929 roku^[38]. Dwuczęściową odznakę stanowił pokryty zieloną emalią krzyż maltański, z czarną obwódką, srebrnym numerem i inicjałami pułku:

• na górnym ramieniu: 24,
• na dolnym ramieniu: PAP

Na środku krzyża nałożony był srebrny, oksydowany orzeł według godła państwowego z 1927 roku^[3]. Po 1931 roku zmieniono inicjały na PAL^[39].

Prawo do noszenia odznaki uzyskiwali oficerowie i szeregowi pozostający w dywizjonach, z których powstał pułk: w ciągu trzech miesięcy na froncie lub rok poza frontem. W okresie pokojowym odznakę otrzymywali oficerowie i podoficerowie zawodowi po dwóch latach nienagannej służby, szeregowcy po roku. Nadanie i wręczenie odznak odbywało się w dniu święta pułkowego i w dniu zwolnienia rocznika do rezerwy.

Trąbka

4 maja 1929 roku pułk otrzymał symboliczną „trąbkę” – dar od powiatu opatowskiego.

Święto

Święto pułkowe ustanowiono na dzień 4 maja – w rocznicę wjazdu w granice Polski oddziałów Wojska Polskiego powstałych we Francji. Obchodzone uroczyście, z udziałem zaproszonych gości, wojskowych i cywilnych, rozpoczynało się mszą polową. Po defiladzie odczytywano rozkaz dowódcy pułku, wręczano nagrody i odznaki strzeleckie oraz odznaki pułkowe. Odbywał się wspólny obiad z udziałem dowódcy, oficerów i zaproszonych gości. Święto kończyło się festynem i balem oficerskim.

Żołnierze 24 pułku artylerii lekkiej - ofiary zbrodni katyńskiej

Biogramy ofiar zbrodni katyńskiej znajdują się między innymi w bazach udostępnionych przez Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego^[51] oraz Muzeum Katyńskie^{[52][uwaga 4][uwaga 5]}.