Walki przygraniczne nad Wartą i Widawką

1 września pułk wszedł do walki z niemieckimi siłami pancernymi z niemieckiej 1 Dywizji Lekkiej nacierającymi na Łagiewniki – Raczyn. I dywizjon wraz z 36 pułkiem piechoty jako wysunięty Oddział Wydzielony walczył na południe od lasów Rudnik. II dywizjon wspierał w walkach 15 pułk piechoty w rejonie Łagiewniki – Raczyn – Staw. W godzinach popołudniowych został zbombardowany przez niemieckie lotnictwo we wsi Gromadzice; rannych zostało 12 żołnierzy, zabito 8 koni. III dywizjon wraz z 72 pułkiem piechoty bronił odcinka Masłowice – Jodłowiec – Żychta^[16]. 2 września, po częściowym nocnym przegrupowaniu 36 pp LA na rubież Popowice, Kurów i Gaszyn, uderzyły na jego stanowiska oddziały niemieckiej 1 DLek. i 18 Dywizji Piechoty. Batalion II/36 pp LA, wsparty efektywnie ogniem 2 i 3 baterii 28 pal, załamał natarcie niemieckiej piechoty zmotoryzowanej, wspartej 15 czołgami. Po czym II/36 pp LA dołączył do sił głównych pułku, a obie baterie dołączyły do reszty I/28 pal w rejonie Cisów, Czernice, Dymek. Na sąsiednich odcinkach 15 pp i 72 pp wspierały ich walki II i III dywizjony 28 pal^[17]. W godzinach nocnych, po godz. 22:00, oddziały 28 DP na rozkaz dowódcy Armii „Łódź” rozpoczęły odwrót na wschód. Dowódca 28 DP gen. bryg. Władysław Bończa-Uzdowski, ze względu na dużą odległość do głównej rubieży obrony dywizji na rzece Widawce, wycofał 28 DP na pozycję opóźniającą na rzece Warcie. Jednocześnie pozostawiono do rana 3 września oddziały osłaniające odwrót sił głównych 28 DP; I/28 pal wraz z 36 pp LA w rejonie Wielgie, batalion III/15 pp z 6 baterią w rejonie Stolca. III/28 pal wraz z 72 pp dość sprawnie wycofał się za rzekę Wartę i zajął nowe stanowiska ogniowe, skąd wspierał walki obronne 3 września na linii Warty. W rejonie Stolca III batalion 15 pp, wraz z 6 baterią 28 pal, przez kilka godzin utrzymywał przyczółek na rzeczce Oleśnica i stoczył walkę z niemieckim oddziałem pancerno-motorowym 1 Dywizji Lekkiej; atak został zatrzymany pod ostrzałem 6/28 pal, batalion poniósł jednak straty.

Następnie oddziały rozpoczęły odwrót przez Wartę na pozycję główną na Widawce. I/28 pal, bez styczności z niemieckimi oddziałami, wraz z 36 pp wycofały się za Wartę i zajęły stanowiska obronne na odcinku Burzenin-Siemiechów. W trakcie walk obronnych I/28 pal utracił jedną armatę. W południe 3 września II/28 pal bez 6 baterii wraz z batalionem II/15 pp zajął stanowiska ogniowe za Widawką w rejonie wsi Brzeski-Grabina^[18]. Kolejnej nocy, po całodziennych walkach, I i III dywizjon wraz z towarzyszącymi pułkami piechoty wycofały się na główną pozycję obronną na linii rzeki Widawki. 4 września przed główną linią obrony 28 DP, na zachodnim brzegu Widawki, znalazły się wojska niemieckiego XIV Korpusu Armijnego (mot.). Oddziały dywizji były częściowo zdezorganizowane poprzez ataki niemieckiego lotnictwa, ataki niemieckiej broni pancernej oraz przemęczone marszami po drogach zakorkowanych przez uchodźców cywilnych i tabory. Dodatkowo pas obrony 28 DP wynosił 20 km. 5 września po południu oddziały niemieckie pojawiły się przed pozycjami dywizji. 28 pal ostrzeliwał pojawiające się niemieckie oddziały rozpoznawcze; szczególnie III/28 pal wspierał III/72 pp podczas odparcia natarcia niemieckiego oddziału zmotoryzowanego. Ze względu na krótko położony ostrzał dywizjonu doszło do ostrzelania własnych żołnierzy z 72 pp, który od własnego ognia poniósł straty. Niemiecki XIV KA (mot.) prowadził działania wiążące siły 28 DP^[19]. Nocą 5/6 września dywizja otrzymała rozkaz wykonania marszu odwrotowego do rejonu Ostrów-Gucin, na południowy wschód od Łasku.

Walki odwrotowe

6 września rano w rejonie lasu i miejscowości Ostrów przybył 15 pp wraz z II/28 pal. Około południa do wsi i lasu Mauryca 36 pp wraz z I/28 pal, w tym samym czasie do wsi Gucin i lasu koło Starego Dworu 72 pp wraz z III/28 pal. Po wypoczynku nocą 6/7 września podjęto marsz. 15 pp z II dywizjonem armat miał osiągnąć i zająć obronę w zachodniej części Pabianic, 36 pp wraz z I dywizjonem armat miał zająć obronę w lesie Góry Wolskie od strony Dłutowa na Pabianice. 72 pp z III dywizjonem haubic do świtu osłaniał przegrupowanie sił głównych dywizji na poprzednich stanowiskach i dalszy marsz podjął dopiero nad ranem 7 września^[20]. Od rana 7 września z kierunku Łasku w kierunku Pabianic maszerowała niemiecka 17 Dywizja Piechoty, a na jej czele prowadziły pościg pułk zmotoryzowany SS-Leibstandarte „Adolf Hitler” i oddział rozpoznawczy tej dywizji. Maszerujący 72 pp wraz z III/28 pal około południa dotarł do lasów w pobliżu Róża, Dąbrowa. 15 pp ze wsparciem II/28 pal, w potęgującym się natarciu oddziałów niemieckich utrzymały bronione Pabianice; armaty dywizjonu zniszczyły niemieckie pojazdy i unieruchomiły czołgi z batalionu I/23 pułku pancernego. Po walce o Kudrowice i wyparciu z nich III/36 pp LA, reszta pułku i I/28 pal była wiązana przez niemieckie patrole od czoła. Oddziały niemieckiej 17 DP dokonały oskrzydlenia 28 DP od strony północnej, osiągając oddziałami rozpoznawczymi Rudę Pabianicką i Ksawerów. Stojący w lasach koło Róży i Dąbrowy 72 pp początkowo bez wsparcia III dywizjonu wykonał natarcie na maszerujące szosą Łask-Pabianice oddziały 17 DP. Zajmujący podstawy wyjściowe do natarcia II/72 pp o godz. 15:00 został odkryty przez stronę niemiecką, która ostrzelała jego stanowiska ogniem broni maszynowej i artylerii; jego natarcie zostało zatrzymane na podstawach wyjściowych. Pozostałe siły pułku wykonały natarcie na Chechło, które opanowano. Lecz na skutek kontrataków niemieckich i poniesionych strat, resztki 72 pp wycofały się po zmroku do lasu w rejonie Róży. Z pozostałości pułku utworzono zbiorczy batalion, z wspierającego go III dywizjonu haubic ocalały tylko 4 działa, które stanowiły 9 baterię haubic. Tego dnia uzupełniono amunicję i żywność z magazynów w Łodzi^[21]. 15 pp wraz z II/28 pal po walkach w obronie Pabianic nocą 7/8 września podjął marsz odwrotowy. Główna kolumna pułku maszerowała przez Ksawerów, Chojny w rejon Lipin; wraz z główną kolumną maszerował II dywizjon bez 4 baterii. W rejonie Ksawerowa kolumna 15 pp wpadła w niemiecką zasadzkę ogniową. Próba przełamania niemieckich linii nie powiodła się; rozbiciu uległ batalion III/15 pp. Część 15 pp z II/28 pal przedarła się. Kolumna północna z batalionami I/15 pp wraz 4/28 pal i III/36 pp LA przemaszerowała przez południową część Łodzi. Po odłączeniu się od tej kolumny III/36 pp LA, pod Strykowem rano 8 września zostały rozbite i rozproszone przez oddziały niemieckie I/15 pp i bateria 4/28 pal. 36 pp LA wraz z I dywizjonem 28 pal podjęły marsz przez Chojny, Nowosolną i Poćwiardówkę. W rejonie Lipin do kolumny pułku dołączył III/36 pp LA. Od 8 września 28 DP weszła w skład Grupy Operacyjnej gen. bryg. Wiktora Thommée^[22].

Od godzin nocnych 8 września 28 DP zbierała się na zachód od Woli Cyrusowej. Ok. godz. 15:00 na zbierające się jednostki uderzyła z kierunku Strykowa niemiecka 10 DP. Obronę 21 pułku ułanów wsparła 9 bateria haubic. Obronę reszty Wołyńskiej Brygady Kawalerii wspomagał 36 pp i pozostałości 15 pp, a wspierały swoim ostrzałem I i II dywizjony armat 28 pal. Po zapadnięciu zmroku 28 DP podjęła marsz odwrotowy. 28 pal i 2 dywizjon artylerii konnej opuściły stanowiska na skraju lasu Cyrusowa Wola i przez Kołacin, most na rzece Mroga, oba przeprawiły się na jej wschodni brzeg. Nad ranem 9 września 28 pal poprzez Trzciankę, Bobrową dotarł do Mokrej Lewej^[23]. Do rejonu Mokrej Lewej z 28 pal przybyły niekompletny I dywizjon i 9 bateria haubic; łącznie 15 działonów^[24]. 10 września rano w rejonie Skierniewic, na południe od Samic, w Kamionie, podczas formowania się kolumny marszowej II dywizjonu 28 pal i 28 dywizjonu artylerii ciężkiej, podjechały szosą od Skierniewic niemieckie czołgi na odległość 200 m. Ostrzałem broni pokładowej rozbiły 5 i 6 baterię 28 pal. Walkę podjął dowódca 28 dac ppłk Władysław Bednarski na czele działonu haubicy 155 mm, który w tej walce poległ^[25]. Nocą 10/11 września pozostałość 28 pal wraz z pozostałością 28 DP pod dowództwem płk. dypl. Stefana Broniowskiego podjęły marsz znad Rawki poprzez Rudę, Żyrardów, do lasów na zachód od miasta; główną siłę dywizji stanowił 36 pp LA wraz z I dywizjonem armat^[26].

Dowodzący pozostałościami Armii „Łódź” gen. bryg. Wiktor Thommée postanowił przeprowadzić natarcie poprzez pierścień wojsk niemieckich otaczających Warszawę, od strony zachodniej. Wraz z 2 Dywizją Piechoty Leg. w pierwszym rzucie natarcia miała atakować 28 DP. Pozostałość Armii znajdowała się już w okrążeniu wojsk niemieckiego XI KA i XVI KA (mot.). Odpoczywająca w lasach koło Żyrardowa 28 DP od godzin wieczornych była ostrzeliwana przez artylerię niemieckiego XI KA. W nocy 11/12 września dywizja rozpoczęła marsz w kierunku Brwinowa; baterie artylerii 28 pal przydzielone zostały do batalionów piechoty maszerujących w kolumnie dywizji. Po zajęciu Brwinowa o godz. 9:30 12 września czołowy 36 pp LA, przy słabym wsparciu baterii 28 pal, podjął natarcie na pozycje niemieckiego 6 batalionu saperów ze składu niemieckiej 4 Dywizji Pancernej, który bronił rejonu Parzniewa i Helenowa. 28 pal posiadał tylko 9 armat i 4 haubice. Ilość amunicji była niewielka; brakowało kabla telefonicznego do łączności z wysuniętymi obserwatorami. 36 pp LA I i II batalionami opanował wsie Otrębusy i Kanie oraz uchwycił zachodnią część Parzniewa. Dalsze natarcie zaległo w silnym ogniu niemieckiej broni maszynowej i moździerzy. Z uwagi na brak wsparcia artylerii niemożliwe było dalsze kontynuowanie natarcia. Niemiecki kontratak siłami niemieckiego 17 pp z 31 DP na Brwinów i pododdziałów 6 bsap. na zalegające I i II bataliony 36 pp LA zmusił do wycofania się do Brwinowa. Do godzin wieczornych pozostałości 28 DP broniły się w rejonie Brwinowa, a następnie podjęły marsz przez Błonie do Puszczy Kampinoskiej^[27]. Jednocześnie pozostający w osłonie tyłów 28 DP batalion II/15 pp mjr. Waleriana Wieleżyńskiego nocą 12/13 września podjął bez kontaktu z macierzystą 28 DP przedzieranie się do Warszawy, którą osiągnął 15 września. Wraz z oddziałem mjr. Wieleżyńskiego przedarł się pluton z 8 baterii haubic. Pluton ten w obronie Warszawy wszedł w skład baterii haubic por. Stefana Błońskiego i wspierał do 28 września walki batalionu stołecznego mjr. Józefa Spychalskiego na Odcinku Warszawa-Zachód. Siły główne pozostałości 28 DP nocą 12/13 września przeszły do Puszczy Kampinoskiej, gdzie osiągnęły rejon Zaborówka ok. godz. 9:00 13 września. Przez 13 września żołnierze odpoczywali i dołączali rozbitkowie. Wieczorem przegrupowano się do Bielan, gdzie odpoczywano. Następnie podjęto marsz do Modlina, który 28 DP wraz z pozostałościami 28 pal osiągnęła o świcie 14 września^[28].

W obronie Modlina

W Modlinie 28 pal w tym czasie posiadał 8 armat i 4 haubice. W obronie Twierdzy Modlin, 28 DP, wraz z zreorganizowanym 28 pal przegrupowano na odcinek „Pomiechówek”. W I rzucie dywizji bronił się 36 pp LA. Jako artyleria bezpośredniego wsparcia działały baterie 28 pal. 2 bateria armat kpt. Antoniego Baranowskiego i 1 bateria armat por. rez. Fryderyka Zolla wspierały batalion I/36 pp LA; 3 bateria haubic kpt. Władysława Szymanowskiego wspierała batalion III/36 pp LA^[29]. Artylerię ogólnego działania stanowiły pozostałości 28 dac z 2 armatami 105 mm i 1 haubicą 155 mm. 14 września uzupełniono amunicję z magazynów twierdzy. 18 września o godz. 9:00 baterie 28 pułku wraz z piechotą z 36 pułku odparły natarcie części niemieckiego 400 pp z 228 DP. Ponownie po południu na stanowiska batalionu III/36 pp LA i 3 baterii haubic uderzył niemiecki 400 pp; to natarcie również odparto^[30]. 22 września o świcie niemiecka piechota po sforsowaniu Wkry opanowała część Pomiechówka. W godzinach południowych kontratak pododdziałów 36 pp LA i kompanii 15 pp przy wsparciu baterii 28 pal wyrzucił niemiecką piechotę z Pomiechówka za Wkrę^[31]. 28 września ok. godz. 7:00 oddziały niemieckiej 32 DP wykonały natarcie na stanowiska 36 pp LA w fortach nr II i nr III; ogień dział 28 pal i piechoty przyhamował niemieckie natarcie. Natarcie niemieckie wstrzymano ok. godz. 8:00 z uwagi na podjęcie rozmów kapitulacyjnych^[32]. 28 pal zakończył działania bojowe 29 września, po kapitulacji twierdzy^[33].