Bunt
Ułomność ludzkiego wymiaru sprawiedliwości
Kary wymierzane przez ludzi skłaniają do refleksji o ułomności ludzkiego wymiaru sprawiedliwości. Jego parodią, urągającą człowieczeństwu, są na ogół sądy wojenne, sądy stalinowskie czy absurdalne zbiorowe wyroki wydane przez Hitlera na Żydów czy Romów. Odwrotnym problemem jest nieadekwatność wyroków (wydawanych na zbrodniarzy hitlerowskich czy stalinowskich) wobec ich win. W Dekalogu V Krzysztofa Kieślowskiego wykonanie wyroku śmierci pokazane zostaje jako kolejna zbrodnia, akt zemsty,...
Miasta rewolucyjne, powstańcze
Miasto w chwili rewolucji, powstania, zrywu, buntu przedstawiają też np. utwory romantyków. W Kordianie Juliusza Słowackiego odnajdziemy obraz konspirującej Warszawy. Z jednej strony stolica oddaje cześć carowi koronowanemu właśnie na króla, z drugiej zaś spiskowcy spotykają się w podziemiach warszawskiej katedry. Klimat buntu odnajdziemy też w Kwiatach polskich Juliana Tuwima, przedstawiających rewolucyjną robotniczą Łódź. Miasta rewolucyjne przedstawiają także filmy – arcydzieła...
Fascynacja rewolucją
Fascynację rewolucją utrwala w swych dziełach filmowych Siergiej Eisenstein. Jego Pancernik Potiomkin , przedstawiający bunt na pokładzie statku i przewrót rewolucyjny w Odessie 1905 roku, nie tylko jest dynamicznym, przejmującym obrazem pokazującym potęgę dzieła rewolucyjnego, ale także jednym z najwybitniejszych filmów w historii kina, w którym zastosowano nowoczesny montaż. Do historii filmu przeszły na zawsze niektóre sceny z Pancernika Potiomkina , np. scena masakry na słynnych...
Chłopi – niewykorzystana i nieuświadomiona siła w walce z zaborcą
Żeromski sugeruje, że chłopi są niewykorzystaną potężną siłą w walce z zaborcą. Ich opór i wymierzone przeciwko powstańcom działania opisuje we wspomnianych już utworach. Gdyby Odrowąż z Wiernej rzeki nie uciekł, zostałby wydany przez chłopów w ręce zaborców – czyli na pewną śmierć. Jednak pojawia się też w Wiernej rzece postać chłopa zaangażowanego w sprawę narodową – pielęgnuje on rannego powstańca pana Brynickiego, a po jego śmierci przynosi wiadomość o zgonie córce Salomei. O tym, iż...
Zdrajca – najgorszy wróg
Jako najgorsi wrogowie ukazywani są jednak zdrajcy ojczyzny. W Panu Tadeuszu z wielką niechęcią, w odróżnieniu od Rosjanina Rykowa, został przedstawiony major Płut, zruszczony Polak, bardzo gorliwy w tępieniu wszelkich buntów, surowy łapownik, zepsuty cham... Zdrajca Kuklinowski, który przeszedł na stronę szwedzką ( Potop Henryka Sienkiewicza), potraktowany zostaje z należną pogardą. Jest okrutnikiem: znęca się nad Kmicicem, przypieka go żywym ogniem. To mały człowiek, który dla własnej...
Buntownicy
Pierwszy mitologiczny lekarz Asklepios, podobnie jak Prometeusz, okazał się buntownikiem, ponieważ pomagając ludziom, osłabiał władzę bogów. Ocalał ludzi od gnębiących ich chorób i śmierci. Został zresztą za to srodze ukarany, bo bogowie nie mogli pozwolić na to, by śmiertelnicy nie umierali. Lekarze przedstawiani w literaturze często noszą rysy buntowników. Za buntownika można uznać Tomasza Judyma – głównego bohatera Ludzi bezdomnych Stefana Żeromskiego, który przeciwstawił się...
Buntownicy cisi i pokorni
Za swoistych buntowników przeciw światu i jego bogactwom można uznać ascetów wyrzekających się wszelkich dóbr i tradycyjnie rozumianego szczęścia –np. św. Aleksy porzuca dobrobyt, rodzinę, świeżo poślubioną żonę. Jeszcze silniej bunt przeciwko możnym tego świata przejawia się w postawie św. Franciszka z Asyżu– ten złoty młodzieniec również wyrzeka się wszystkich bogactw, które mógłby odziedziczyć ( Kwiatki św. Franciszka ). Ślady jego postawy odnajdziemy też później, np. w twórczości Edwarda...
Bunt obyczajowy
Pojęcie buntu nie zawsze wiąże się ze sprzeciwem wobec układów polityczny chlub społecznych. Dotyczy także szeroko pojętej sfery obyczajowej. Poeci modernistyczni buntowali się przeciw filisterskiemu społeczeństwu, szydzili z wad mieszczucha („Niechaj pasie brzuchy,/nędzny filistrów naród!”). Podobną postawę przyjęła np. Gabriela Zapolska – w jej sztukach takich jak np. Żabusia czy Moralność pani Dulskiej zaznacza się pogarda dla podwójnej moralności i rzekomej surowości obyczajów,...
Bunt kobiety
Istotny aspekt buntu stanowi też działalność kobiet, upominających się o swe prawa i walczących z patriarchatem w rodzinie i społeczeństwie. Pozytywistyczni pisarze przyznają kobietom prawo do pracy i samostanowienia o swoim losie ( Lalka , Nad Niemnem , Emancypantki ). Kuncewiczowa, Boy, Krzywicka, Nałkowska idą dalej i mówią otwarcie, że kobieta ma prawo decydować o urodzeniu dziecka bądź przerwaniu ciąży. Ze stereotypami dotyczącymi kobiet i kobiecości walczy w swej prozie Manuela...
Wyzyskiwacz
Jako kapitalista wyzyskiwacz ukazany zostaje każdy z wielkich łódzkich fabrykantów w Ziemi obiecanej , ale także Adler, bohater noweli Prusa Powracająca fala . Oszczędza on na wydatkach na bezpieczeństwo w fabryce, nie zatrudnia nawet lekarza, byle finansować syna utracjusza, Ferdynanda. Podobną postawę reprezentuje dawny szlachcic, który jest jedynie pełnomocnikiem i nadzorcą robót w cegielni – pan Dominik Cedzyna z opowiadania Żeromskiego Doktor Piotr . Wyzyskuje on robotników i żyje...
Szkoła – miejsce buntu
Represje budzą oczywiście reakcję zwrotną – dlatego szkoła jest też miejscem kontestacji, buntu. W Marcowych migdałach i Yesterday słucha się zachodniej muzyki, w Ostatnim dzwonku śpie wa się wywrotowe piosenki i wystawia niepokorne spektakle. W Syzyfowych pracach do konspiracyjnego samokształcenia skłania uczniów Bernard Zygier, karnie przeniesiony do Klerykowa z warszawskiego gimnazjum (za swą niepokorną działalność). Podobną rolę siewcy fermentu, buntownika odgrywa główny bohater...
Bunt
I będę się chełpliwie przechadzał w zaświecie, Właśnie tam i z powrotem po obłoków grzbiecie, I raz jeszcze – i nieraz – do trzeciego razu, Nie szczędząc oczom Boga moich stóp pokazu! A jeśli Bóg, cudaczną urażony pychą, Wzgardzi mną, jak nicością, obutą zbyt licho, Ja – gniewny, nim się duch mój z prochem utożsami, Będę tupał na Niego tymi trupięgami! (Bolesław Leśmian, Trupięgi ) Przypomnij sobie, cośmy widzieli, jedyna, W ten letni, tak piękny poranek: U zakrętu leżała plugawa...
Powstańcy i żołnierze
Za buntowników uznawał car i inni zaborcy polskich powstańców i opozycjonistów, ukazanych w licznych utworach romantyków, pozytywistów, twórców młodopolskich. Losy tych buntowników poznajemy między innymi w III części Dziadów Mickiewicza (młodzież wileńska zbuntowana przeciw carskiemu terrorowi), Kordianie Słowackiego (zamach na cara), Nocy listopadowej i Warszawiance Wyspiańskiego (powstanie listopadowe), w Nad Niemnem i Glorii victis Elizy Orzeszkowej, Echach leśnych czy...
Załamanie wiary czy wiara mimo wszystko? – dylemat Kochanowskiego
Jan z Czarnolasu – zbolały ojciec, autor Trenów , po śmierci ukochanego dziecka stanął przed dylematem: wierzyć nadal w Boga czy zbuntować się? Po długiej wewnętrznej walce, którą oddają (bądź symulują) Treny, powrócił do postawy ufności wobec Boga i zgodził się z wolą Bożą. Przypominał tą postawą Hioba. Podobne dylematy: załamać się, targnąć na własne życie czy nadal chwalić Pana miał Hiob współczesny – trędowaty Lebbroso, bohater Wieży Gustawa Herlinga-Grudzińskiego. Choć zachorował na...
Przeciw tradycji w sztuce
Kolejną ważną odmianą buntu jest bunt przeciw tradycji w sztuce. Zwłaszcza poezja dwudziestolecia międzywojennego: Awangardy Krakowskiej i futurystów szokuje grafiką, słownictwem, tematyką (głównym tematem– miasto, masa, maszyna; nowoczesność; prowokacja obyczajowa). Prowokacji twórczej towarzyszą też swoiste happeningi, szalone wieczory autorskie, manifestacja nagości (o takich wygłupach wspomina między innymi Aleksander Wat w pamiętniku mówionym Mój wiek ). Bunt dwudziestolecia nie jest...
Bunt przeciw wyścigowi szczurów
W kinie współczesnym, zwłaszcza autorskim, pojawiają się obrazy promujące inny styl życia niż pogoń za karierą. Bohaterowie kina niezależnego, np. Clerks ( Sprzedawcy ) Kevina Smitha czy Idiotów Larsa von Triera, ignorują możliwość robienia kariery i dokonują innych wyborów, pozwalających im odizolować się od konsumpcyjnego, zajętego wyścigiem szczurów społeczeństwa. Ich postaci rezygnują z kariery i... nie zawsze znajdują jednak alternatywną drogę, często pogrążają się w nijakości lub...
Czas buntu
Warto skojarzyć, że rok 1968 stanowi przełomową datę nie tylko w Polsce. W tym samym roku w Czechosłowacji rozegrały się dramatyczne wydarzenia zwane praską wiosną,zakończone wkroczeniem wojsk Układu Warszawskiego, w tym radzieckich i polskich, na teren Czech, o czym traktuje m.in. powieść Milana Kundery Nieznośna lekkość bytu (przeniesiona również na ekran przez Philipa Kaufmana). Lata 60. to także czas działania ruchów hippisowskich w Stanach Zjednoczonych i Europie Zachodniej, protesty...
Wbrew tradycji czy nie?
Innym istotnym pytaniem zadawanym często przez poetów jest pytanie o tradycję. Negują ją futuryści czy poeci Awangardy Krakowskiej, postulującej całkowite odświeżenie języka poetyckiego. Zresztą i romantycy odświeżyli język w stosunku do klasyków, mimo buntu romantyków przeciw klasykom żywili oni jednak szacunek dla literatury poprzednich wieków. Z kolei ewidentny zwrot ku tradycji proponowali poeci renesansowi, tacy jak Kochanowski, pojmujący swą twórczość jako rywalizację z przodkami i...
Bohaterka dramatu Sofoklesa – starożytna buntowniczka
Antygona z tragedii Sofoklesa buntuje się przeciwko wszechwładzy króla Teb– Kreona, a zarazem swego stryja – surowego despoty. Kreon zakazuje grzebania zwłok jednego z braci Antygony – Polinika, uznaje bowiem zmarłego w bratobójczej walce Polinejkesa za zdrajcę niegodnego pogrzebu. Drugi z braci, Eteokles, ma zostać pochowany z wszelkimi honorami. Ich siostra nie zgadza się z decyzją króla, uważając, że prawo ludzkie nie może przeciwstawiać się boskiemu nakazowi grzebania zwłok. Sama,...
Piłat w innych utworach
Postać Piłata pojawia się także w innych utworach. Według tradycji chrześcijańskiej Piłat nie mógł pogodzić się z wydanym wyrokiem i być może popełnił samobójstwo. W utworze Anatola France’a Procurator Judei mamy jednak do czynienia z reinterpretacją tej legendy. Pytany po latach o dawnego skazańca, Piłat nie może przypomnieć sobie Jezusa Chrystusa... Do motywu tego nawiązał rosyjski pisarz Warłam Szałamow, autor wstrząsających Opowiadań kołymskich . W opowiadaniu Procurator Judei...
Symbol erotyki
T aniec od wieków bywał symbolem erotyki. Według biblijnej tradycji córka żony Heroda, Herodiady – Salome zatańczyła przed władcą i w ten sposób zyskała jego przychylność i władzę nad nim. Mogąc prosić o dowolny dar, poprosiła o głowę proroka Jana Chrzciciela, wroga swej matki... Nazbyt erotyczny taniec naśladuje ucząca się zupełnie innych tańców na lekcjach Hesia Dulska z Moralności pani Dulskiej Gabrieli Zapolskiej, angażująca do swych tanecznych wyczynów lumpującego się brata Zbyszka,...
Kreon – tyran antyczny
Pierwszy pełny portret władcy tyrana daje chyba tragedia antyczna Antygona Sofoklesa. Ukazuje ona konflikt między słabą, przestrzegającą praw boskich Antygoną, a jej wujem – władcą Teb Kreonem. W tym konflikcie Kreon reprezentuje władzę, prawa ustanowione przez ludzi, a Antygona prawa religijne stanowione przez bogów. Po bratobójczej wojnie władca Teb zarządził, że jeden z braci Antygony – Eteokles – ma być pochowany z wszelkimi honorami, a ciało drugiego, Polinejkesa (Polinika), którego...
Mitologiczni buntownicy
Mitologia grecka przedstawia buntowników – herosów jako dobroczyńców ludzkości. Lekarz Asklepios walczy ze śmiercią i dlatego potępiany jest przez bogów. Prometeusz wykrada bogom ogień, uczy ludzi rzemiosła i poucza ich, jak korzystniej składać ofiary. Zostaje za to straszliwie ukarany, ale jego celem jest uszczęśliwienie ludzi. Z postępem i uszczęśliwieniem siebie wiąże się więc często przeciwstawienie woli bożej. Inni buntujący się przeciwko prawom bożym próbują osiągnąć swoje cele za...
„Zemsta ręki śmiertelnej”
Z nieco większym dystansem podchodzi do ocalającej roli poezji noblistka Wisława Szymborska. W wierszu Radość pisania nazywa ona działalność poetycką „możnością utrwalania”, „zemstą ręki śmiertelnej”. To zemsta na czasie, na przemijaniu. A jednak... poetka zdaje sobie sprawę z ograniczeń poezji, kreowany w niej świat rządzi się osobnymi prawami i nie ma nic wspólnego z rzeczywistością („inne, czarno na białym panują tu prawa”). Poeta ma nieograniczoną moc kreacyjną w wierszu – a jednak...
Antygona
A nie mniemałam, by ukaz twój ostry Tyle miał wagi i siły w człowieku, Aby mógł łamać święte prawa boże, Które są wieczne i trwają od wieku, Że ich początku nikt zbadać nie może. Ja więc nie chciałam ulęknąć się człeka I za złamanie praw tych kiedyś bogom Zdawać tam sprawę. Bom śmierci ja pewna Nawet bez twego ukazu; a jeśli Wcześniej śmierć przyjdzie, za zysk to poczytam. (Sofokles, Antygona ; tłum. Kazimierz Morawski) Ale ten płacz Antygony, Co szuka swojego brata, To...
Bunt w rodzinie
Kolejnym aspektem buntu jest bunt w rodzinie, np. syna przeciw ojcu. Z problemem tym spotykamy się np. w Nad Niemnem Elizy Orzeszkowej (Witold i Benedykt), Chłopach Władysława Reymonta (Antek i Maciej), Nocach i dniach Marii Dąbrowskiej (Tomaszek i rodzice), Moralności pani Dulskiej (Zbyszko i matka).
Biblijni buntownicy
Pierwszymi nieświadomymi swej roli buntownikami są Adam i Ewa, którzy sprzeciwiają się boskiemu zakazowi. Symboliczne zerwanie jabłka przez Ewę zwabioną przez węża i podanie owocu Adamowi jest odwiecznym znakiem grzechu, nieposłuszeństwa Bożym prawom, wykroczenia. Zrywają owoc z drzewa wiadomości dobra i zła. Co to oznacza? Grzeszą? Ale może ich postawę można też interpretować jako pragnienie wolności, życia bez zakazów albo... poznania dobra i zła. Pierwsi rodzice za bunt ponoszą srogą karę...
Przeciw Bogu
Bardzo ważne zagadnienie z obszaru buntu to sprzeciw wobec Boga. Nie tylko starożytni wiedli spór ze swymi bogami. Bóg chrześcijański również stał się adresatem skarg, wyzwań, a nawet pogróżek. Wiódł z nim spór Gustaw-Konrad z III części Dziadów , wadził się z nim Kasprowicz w Hymnach . Konrad buntownik zarzucał Bogu obojętność na losy ojczyzny, poety i całej ludzkości. Sugerował, że sam lepiej rządziłby światem i uszczęśliwiał ludzi. Podmiot liryczny Hymnów Kasprowicza wypowiada śmiałe...
Syn zbuntowany przeciw ojcu
Chyba najczęstszą kreacją syna w tekstach kultury jest kreacja syna zbuntowanego. Już w mitologii znajdujemy motyw buntu bogów przeciw ojcu – Kronos, za namową matki Gai, kastruje ojca Uranosa i odbiera mu władzę. Z kolei Kronos zostaje pokonany przez syna Zeusa i jego rodzeństwo, połykane przez ojca obawiającego się o utrzymanie władzy (Zeus nie zostanie połknięty; gdy dorośnie, wywoła u ojca okrutnika wymioty i... wyplucie rodzeństwa). Także w utworach nowożytnych wiele miejsca poświęcono...
Antygona – pierwsza przeciw władzy
Pierwszą opisaną w literaturze buntowniczką przeciw władzy ziemskiej jest Antygona. Śmiertelnie poważnie traktująca prawo boskie, gotowa jest oddać młode życie w obronie nakazów boskich. Choć jej wuj, Kreon, zabrania grzebania zwłok jej brata – zdrajcy, Antygona, mimo napomnień siostry Ismeny, postanawia go pochować. Skazana na śmierć głodową, odbierze sobie życie w skalnej grocie. Gorzko zapłaci za nieposłuszeństwo, wysoką cenę zapłaci też jej narzeczony, syn Kreona, który nie pogodzi się...
Starożytność : Najważniejsze motywy i tematy
Bunt (np. Antygony przeciwko zasadom, które chce na niej wymóc Kreon; bunt ludzi wobec bogów). Konflikt tragiczny – konieczność wyboru między dwiema równoważnymi wartościami. Przykładem klasycznego konfliktu tragicznego są losy Antygony, która musi wybrać między posłuszeństwem wobec Kreona, czyli władcy, a kierowaniem się regułami ustalonymi przez bogów. Motywy z mitologii (Ariadna, Ikar i Dedal, wojna trojańska, Prometeusz, Herkules). Starożytny rycerz (np. Hektor) – staje...
Cechy i idee literatury romantycznej
Baśniowość. Dążenie do wolności; pochwała buntu i walk narodowowyzwoleńczych. Kult młodości. Ludowość Metafizyka Obecność bohatera romantycznego Odrzucenie racjonalizmu - zamiast niego wiara w przeczucia Orientalizm Przekonanie, że jednostka jest ważniejsza niż zbiorowość Synkretyzm