Szaleństwo
Szaleństwo kochanków ojczyzny
Za swoiste szaleństwo można uznać też zachowanie Konrada Wallenroda w czasie uczty, kiedy to śpiewa on przy pucharze swoje mroczne pieśni. Szalonymi można też nazwać pieśni Gustawa-Konrada z III części Dziadów , który w Improwizacji bluźni przeciw Bogu, a także śpiewa pieśń, interpretowaną przez Marię Janion jako wampiryczna: I Pieśń mówi: ja pójdę wieczorem, Naprzód braci rodaków gryźć muszę, Komu tylko zapuszczę kły w duszę, Ten jak ja musi zostać upiorem. (...) Potem pójdziem, krew...
O szaleństwie współcześnie
W młodej polskiej literaturze współczesnej spotykamy obrazy szaleńców, np. w powieściach Olgi Tokarczuk (Kłoska, Florentynka w Prawieku i innych czasach ) czy Pawła Huellego (postać „proroka” Żółtoskrzydłego w Weiserze Dawidku ). Motyw szaleństwa pojawia się też między innymi w filmie Witolda Leszczyńskiego Siekierezada , nakręconym na podstawie powieści Edwarda Stachury pod tym samym tytułem,w ekranizacji Bożej podszewki (upośledzona Wandzia i psychicznie niezrównoważona Maryśka), w...
Żona szalona
Zazdrość przyprawia Żonę o chorobę psychiczną. Pragnie, podobnie jak Mąż, stać się artystką, godną miłości poety. W dniu chrztu życzy synowi Orciowi, by miał talent i jako poeta nie został odrzucony przez ojca. Ostatecznie Żona trafia do domu dla obłąkanych, gdzie wyobraża sobie, że jest poetką zasługującą na szacunek i miłość hrabiego Henryka. Umiera podczas jego odwiedzin na wylew krwi do mózgu. Taka jest cena miłości do artysty, który nie potrafi odnaleźć się pośród prozy życia.
Babunia
Babki, dbające o wychowanie i byt wnuka, to np. ukazane w Dolinie Issy Czesława Miłosza Michalina Surkontowa (babcia Misia) – kobieta energiczna, oschła, na pozór egoistyczna indywidualistka, bardzo kochająca jednak wnuka, oraz jej przeciwieństwo, stara Dilbinowa, delikatna, elegancka, słabowita, również czuła dla Tomaszka... Postać babci, wspomnianą już, spotkamy też w Nocach i dniach Marii Dąbrowskiej czy Bożej podszewce Teresy Lubkiewicz-Urbanowicz. Ciepłe obrazy starości odnajdziemy...
Obłęd przed zbrodnią i po zbrodni
Obłędowi po zbrodni ulega Lady Makbet, zmywająca ciągle z dłoni nieistniejącą krew, a także nękany przez wyrzuty sumienia jej mąż, widzący wszędzie postaci zamordowanych ( Makbet Williama Szekspira). Cechy obłędu przejawia też pani, która zabiła pana, z ballady Mickiewicza Lilije , wszędzie widząca i słysząca zmarłego męża. Bohaterowie o wrażliwych sumieniach mogą doznać obłędu i przed zbrodnią. Taką postacią jest bohater Słowackiego Kordian, mdlejący w progu sypialni carskiej przed próbą...
Taniec szaleństwa
Taniec bywał też jednak symbolem szaleństwa. Tańczyli podczas szalonych, często urozmaicanych orgiami obrzędów mitologiczni czciciele boga wina, Dionizosa, członkowie jego orszaku, np. szalone kobiety – bachantki. Niekiedy w tańcu tym rozrywały one na strzępy napotkanych ludzi. Tańczyły niepociągające, szalone kobiety. Tak jest w piosence Agnieszki Osieckiej Wariatka tańczy . Skacze też po wodzie i tańczy w czasie wojny bohaterka Bożej podszewki Teresy Lubkiewicz-Urbanowicz, sfilmowanej...
Szaleństwo religijne
Opętanie przez diabła świetnie odgrywa nadmiernie ambitna przeorysza pewnego klasztoru, matka Joanna od Aniołów, tytułowa bohaterka opowiadania Jarosława Iwaszkiewicza. Wraz z nią szaleją inne siostry, co przejawia się np. w rzucaniu całym ciałem, wypowiadaniu bluźnierstw. Prawdopodobnie chora psychika siostry, która marzy o zostaniu świętą, podsuwa jej coraz to nowe pomysły na zwrócenie na siebie uwagi. Wreszcie dzięki teatralnym pokazom sióstr zostaje do nich sprowadzony egzorcysta,...
Szaleństwo na piedestale – we współczesnych tekstach
Odrębne zagadnienie stanowi przedstawianie we współczesnych tekstach kultury wykształconych, nadwrażliwych, chorych psychicznie kobiet. Codzienne życie, pracę i dylematy chorej psychicznie pisarki Virginii Woolf portretuje film Godziny . Na ekranie widzimy, jak tworzy ona wspaniałą powieść Pani Dalloway i jednocześnie coraz bardziej osuwa się w mrok swej choroby... Wspierana przez męża, próbująca uczestniczyć w życiu rodzinnym siostry i jej dzieci, coraz bardziej dramatycznie traci...
Artystka niespełniona
Szaleje z miłości także bohaterka Nie-Boskiej komedii Zygmunta Krasińskiego– małżonka hrabiego Henryka, Poety. Opuszczona przez męża dla tajemniczej Dziewicy – trupiej zjawy, symbolizującej poezję, kobieta nie może pogodzić się z tym, że Henryk odszedł, zostawiając ją samą z dzieckiem. Przyczyn tragedii upatruje Żona w tym, iż sama nie jest artystką. Marzy o tym i w chwili chrztu życzy synkowi Orciowi, by był poetą i nie został odrzucony przez ojca.Jej życzenie okazuje się przekleństwem,...
Szalona inna
Za niezbyt rozgarniętą uchodzi córka Jurewiczów, Marianna, bohaterka Bożej podszewki Teresy Lubkiewicz-Urbanowicz. Fakt, iż urodziła się przedwcześnie, skłania rodzinę do obaw o to, czy dziewczyna jest normalna. Niestety, te obawy przekształcają się w dyskryminację Marianny w rodzinie: słabsza od innych dzieci i mająca opinię dziwnej wciąż czuje się pokrzywdzona i niekochana przez rodziców. Rodzeństwo również nie traktuje jej dobrze. Jeden z braci powoduje wypadek, którego dziewczyna omal...
Miłość – szaleństwo zmysłów
Przeciwieństwem takiej miłości usankcjonowanej i na dodatek uświęconej ideologią jest namiętność, szaleństwo zmysłów. Biologiczną siłą jest miłość w Chłopach Reymonta. Przyciąga ona ku sobie Jagnę i jej kolejnych kochanków. Niekiedy zresztą miłość bywa jeszcze czymś innym – jednorazowym wybuchem zmysłów (taki jeden pospieszny akt miłosny opisuje np. Olga Tokarczuk w Prawieku i innych czasach ).
Szaleństwo zemsty
Szaleństwo Konrada można chyba nazwać szaleństwem zemsty. Podobnemu ulega Medea mordująca dzieci, Judyta – bohaterka Księdza Marka Juliusza Słowackiego, podpalająca szpitale, czy Herod nakazujący rzeź niewiniątek (mordowanie zagrażających mu niemowląt, ma być wśród nich Mesjasz), a także podpalający Rzym i mszczący się okrutnie na chrześcijanach niezrównoważony Neron – bohater Quo vadis Henryka Sienkiewicza.
Szaleństwo w mitologii
W mitologii często spotykamy się z postaciami kobiet szalonych: będących w religijnym szale, wieszczym transie czy popadających w obłęd z bólu i rozpaczy. Szalone bachantki (menady) – kobiety ogarnięte tzw. szałem dionizyjskim towarzyszyły orszakowi boga wina, śpiewając, tańcząc i łamiąc wszelkie konwencje społeczne. Biegały po górach i żywiły się surowym mięsem. Przypominały zwierzęta. To one według jednej z wersji mitu rozerwały ciało trackiego śpiewaka Orfeusza, który wyszedł z Hadesu,...
Szał zemsty
Rysy szaleństwa nosi bohaterka dramatu Juliusza Słowackiego Ksiądz Marek, Żydówka, córka rabina, Judyta, która przyjmuje na potajemnym chrzcie imię Salomei. Zawiedziona przez chrześcijan, brutalnie uwodzona przez Klemensa Kosakowskiego, który morduje też jej ojca, mści się na Polakach – konfederatach barskich, zdradzając Rosjanom, gdzie jest podziemne przejście do miasta. Gdy dociera do niej, co zrobiła i spotyka się z pojmanym przez wrogów księdzem Markiem, który wybacza jej winę, w akcie...
Szaleństwa spełnionej artystki
Talent artystyczny nie gwarantuje jednak szczęścia i spełnienia, za wariatkę uważana jest zdolna studentka akademii sztuk pięknych, bohaterka W sieci Augusta Kisielewskiego – Julia Chomińska, zwana „szaloną Julką”. Jej zachwyty nad Szałem uniesień Podkowińskiego i śmiałe rysunki dokładnie odtwarzające narządy płciowe mężczyzny powodują protest matki, która nie chce, by Julka kompromitowała rodzinę. Matka stara się nakłonić córkę do małżeństwa z „filistrem” Rolewskim. Młoda artystka...
Samobójczynie i umierające z miłości
Miłość Karusi była silniejsza niż strach przed śmiercią i kontaktem z duchem.Rysy szaleństwa noszą też inne kobiety zakochane i umierające z miłości.Cechy takiego obłędu ma miłość Teresy Kociełłowej – bohaterki Nocy i dni Marii Dąbrowskiej – do Tadeusza Krępskiego. Kociełłowa nawiązuje z nim romans, a frustrację przypłaca zdrowiem, jej organizm nie ma sił, by zwyciężyć śmiertelną chorobę, a może i wola życia osłabła w nieszczęśliwej żonie i kochance? W chwili szalonej rozpaczy odbierają...
Obłęd bohaterów antycznych, biblijnych, średniowiecznych
W ataku obłędu morduje żonę i własne dzieci heros Herakles. Potem ciężko pokutuje za swe winy. Za swoisty rodzaj szaleństwa czy raczej transu uchodzą doświadczenia Pytii delfickiej czy innych wieszczek i doświadczenia uczestników orszaku Dionizosa, poprzez picie wina i orgie, szalone tańce, oddających cześć bogu. W Biblii obłęd łączy się często z obecnością szatana, a uleczenie z tego stanu utożsamia się z wypędzeniem z człowieka złych duchów – o ich wypędzaniu przez Jezusa czytamy w...
Kobieta szalona
Ludziom wydaje się, że przyczyną szaleństwa jest wielkie i dramatyczne wydarzenie, jakieś cierpienie, którego nie da się znieść. Wydaje im się, że wariuje się z jakichś powodów – z powodu porzucenia przez kochanka, śmierci najbliższej osoby, utraty majątku, spojrzenia w twarz Bogu. Ludzie myślą też, że wariuje się nagle, od razu, w niezwykłych okolicznościach, a szaleństwo spada na człowieka jak siatka-pułapka, pęta rozum, mąci uczucia. Tymczasem Florentynka zwariowała zupełnie...
- Szaleństwo religijne
- Szaleństwo na piedestale – we współczesnych tekstach
- Artystka niespełniona
- Szalona inna
- Szaleństwo w mitologii
- Szał zemsty
- Szaleństwa spełnionej artystki
- Samobójczynie i umierające z miłości
- Odrażające szaleństwo
- Szaleństwo powodowane strachem i wyrzutami sumienia
- Zgwałcona
- „Stara wariatka”
- Karusia – szalone spotkanie z duchem kochanka
- Szalona Ofelia
Szaleństwo kochanków romantycznych
Miłość romantyczna także w wielu aspektach przypomina szaleństwo. Szalona wydaje się Karusia, dziewczyna, która rozmawia z duchem zmarłego kochanka w balladzie Adama Mickiewicza Romantyczność . Podobnemu szaleństwu ulega Gustaw – Pustelnik, bohater IV części Dziadów . Wygląda jak szalona zjawa: jest zaniedbany, ma na sobie poszarpane ubranie, przeraża dzieci. Jego słowa też często wydają się bezsensowne. Kochanek Maryli nazywa np. gałąź przyjacielem – dzikim, bo wychowanym w lesie; wydaje...
Odrażające szaleństwo
Literatura rejestruje też postaci odrażających szalonych kobiet, żyjących na marginesie społeczeństwa. Taką kobietą jest bohaterka powieści Teresy Lubkiewicz-Urbanowicz Boża podszewka – „durna Zośka”, czy Florentynka oraz Kłoska z powieści Prawiek i inne czasy Olgi Tokarczuk. Zośka jest upośledzoną umysłowo kobietą, błąkającą się po wsi. Zawsze nosi ze sobą dużo węzełków, ma siwe, skołtunione włosy, brudną chustkę. Wciąż powtarza (czy raczej bełkocze) „ja powiem... ja powiem”. Bardzo...
Rewolucje groteskowe w "Szewcach" i "Operetce"
Katastroficzne przeczucie rewolucji odnajdujemy w utworach Stanisława Ignacego Witkiewicza. W dramacie Szewcy dał on obraz groteskowej rewolucji, która składa się z kilku etapów i kończy przewrotem dokonanym przez szewców, ukaranych przymusową bezczynnością. Ich przywódcą jest Sajetan Tempe, około sześćdziesięcioletni blondyn wygłaszający bełkotliwe monologi wyrażające niepokój istnienia (język groteski). Tragikomiczny język szewców odczuwających egzystencjalne dylematy, ale nieumiejących...
Poniechanie zemsty
Bardzo trudne, jeśli nie niemożliwe wydaje się poniechanie zemsty. A jednak przebaczają sobie przyjaciele – Ketling i Wołodyjowski zakochani w jednej kobiecie. Pan Michał wspaniałomyślnie rezygnuje z praw do miłości Krzysi i życzy z bólem serca szczęścia ukochanej i przyjacielowi. Trudno poniechać zemsty Jurandowi, ale miłość, troska i strach o dziecko doprowadza go w pokutnym stroju przed oblicze zakonnych braci. Kiedy już po śmierci córki zostanie doprowadzony przed oblicze Juranda Zygfryd...
Szaleństwo
KORDIAN Z przerażeniem Słyszę – dzwony – IMAGINACJA Błysk w szybach sali... Po trumnach wszedł trup i stoi cicho w oknie, Gromnicą szyby pali. Wiatr zrywa mu płaszcz – a robak w każdym włoknie Jak nić biała... Gdzie oczu blask, tam świeci kość spróchniała, To trupów kat... wykona, co uchwalą... Patrz, okno bije... rozbija... KORDIAN Jezus! Maryja! IMAGINACJA Zniknął... trumny się walą Jak grom. STRACH Wracaj, tu czarta dom... KORDIAN Pójdę mimo diabłów głosy, Abym się we krwi...
Zbrodnia wynikająca z pychy
Zdarza się też, że ktoś popełnia zbrodnię, bo wydaje mu się, że sam może,jako wybitna jednostka, stanowić prawa i wymierzyć sprawiedliwość. Tak jest np. w przypadku bohatera Zbrodni i kary Fiodora Dostojewskiego. Raskolnikow sądzi, że może sam wydać i wykonać wyrok na starej lichwiarce– pieniądze zabrane starej umożliwiłyby bowiem przetrwanie rodzinie Rodiona, a także niesienie pomocy innym cierpiącym. Rodi on samodzielnie, także opierając się na sądach innych, ocenia lichwiarkę jako...
Bunt przeciw wyścigowi szczurów
W kinie współczesnym, zwłaszcza autorskim, pojawiają się obrazy promujące inny styl życia niż pogoń za karierą. Bohaterowie kina niezależnego, np. Clerks ( Sprzedawcy ) Kevina Smitha czy Idiotów Larsa von Triera, ignorują możliwość robienia kariery i dokonują innych wyborów, pozwalających im odizolować się od konsumpcyjnego, zajętego wyścigiem szczurów społeczeństwa. Ich postaci rezygnują z kariery i... nie zawsze znajdują jednak alternatywną drogę, często pogrążają się w nijakości lub...
Szpital psychiatryczny – miejscem izolacji i ostoją normalności
W domu obłąkanych znajdzie się też inna romantyczna bohaterka – żona hrabiego Henryka z Nie-Boskiej komedii Zygmunta Krasińskiego, śniąca o tym, że jest poetą... W Mistrzu i Małgorzacie Bułhakowa opisane zostaje zamykanie zdrowych, ale niepokornych mieszkańców Moskwy w szpitalach psychiatrycznych jako normalna praktyka państwa totalitarnego. W tym sensie szpitale psychiatryczne stają się oazą normalności, miejscem przebywania ludzi niezależnych, myślących, zbuntowanych,niepokornych. Do...
Szaleństwo powodowane strachem i wyrzutami sumienia
Inna Szekspirowska bohaterka, Lady Makbet, popada w obłęd pod wpływem zbrodni dokonanej wspólnie z mężem. To ona była inicjatorką zabójstwa króla Dunkana. Wydawała się silniejsza psychicznie od męża, bardziej zdecydowana i wytrwale dążyła do celu. A jednak po dokonaniu zbrodni załamała się. Objawem jej szaleństwa było między innymi ciągłe mycie rąk po dokonanej zbrodni i mówienie o niej. Na rękach wciąż widziała nieistniejące plamy krwi... Obłęd doprowadził ją do śmierci. Mąż, zafascynowany...
Stare szalone
Nie brakuje też w literaturze obrazów szalonych starych kobiet. Jedną z nich jest Florentynka z powieści Olgi Tokarczuk Prawiek i inne czasy . Ciężko doświadczona przez los, po utracie męża i niemal wszystkich dzieci, stopniowo osuwa się w szaleństwo. Ludzie znają ją jako starą kobietę, urągającą księżycowi i niedającą w nocy spać innym, wiecznie otoczoną psami, które traktuje jak ludzi.
Zgwałcona
Inna bohaterka Bożej podszewki , siostra Marianny Anusia, ulubienica całej rodziny, najgrzeczniejsza i najdelikatniejsza z córek, uważana za świętą, dziwnie się zachowuje po wypadku, jaki spotyka ją podczas wojny, kiedy gwałci ją kozacki żołnierz. Skromna dotąd i wręcz do przesady wstydliwa, być może w gorączce opowiada siostrze o swych erotycznych doświadczeniach. Jest w szoku, przerażona i podniecona zarazem: odkrywa bowiem nową sferę życia. Niedługo się nią jednak nacieszy, umiera...
„Stara wariatka”
Równie obrzydliwe wydaje się w społecznym odbiorze szaleństwo starej kobiety. Jednakże wybitna polska poetka Anna Świrszczyńska widzi w starych kobietach swe starsze siostry, godne sympatii, ciepłych słów, uwagi i zainteresowania: Mam przyjaciółki na plantach, Stare żebraczki, wariatki. W ich oczach są pierścionki, Z których wypłynęły drogie kamienie. Opowiadamy sobie swoje życia Od dołu, od człowieczego dna. (Anna Świrszczyńska, Siostry z dna ) W wierszu Największa miłość...
Karusia – szalone spotkanie z duchem kochanka
Niewątpliwe rysy szaleństwa ma Karusia – bohaterka Mickiewiczowskiej ballady Romantyczność . Widuje się ona z duchem zmarłego kochanka – Jasia. Jej tęsknota za ukochanym, miłość do niego miesza się ze strachem przed zmarłym, który ma zimne dłonie i jest trupio blady– „biały jak chusta”, zjawia się, jak to upiór, nocą i o świcie znika. Karusia ma wśród wiejskiej gromady opinię dziwnej, szalonej, bo widzi co innego niż przeciętny człowiek: Źle mnie w złych ludzi tłumie, Płaczę, a oni...
Konfederacja barska
Wiadomo, że w konfederacji barskiej brał udział bohater Pana Tadeusza , chluba zaścianka Dobrzyńskiego, Maciek nad Maćkami. Konfederatem barskim był też Cześnik Raptusiewicz, bohater Zemsty Aleksandra Fredry, i Ksawery Horsztyński – tytułowy (choć nie główny) bohater nieukończonego dramatu Juliusza Słowackiego ( Horsztyński ). O dniach konfederacji barskiej mówi też inny dramat Słowackiego– Ksiądz Marek . Córka rabina z Baru, Żydówka, karczmarka Judyta przyjmuje od księdza Marka...
Marzenie o miłości romantycznej
Marzyli o miłości – wzniosłej i idealnej, niekiedy niedostępnej, bohaterowie romantyczni. Płacili za to strasznie – samobójstwami, szaleństwem. Gustaw z IV części Dziadów Adama Mickiewicza (w zależności od interpretacji albo upiór, albo żywy człowiek) zabił się lub oszalał. Marzenia tego bohatera o idealnej miłości w dużej mierze pochodziły z książek. I owe „książki zbójeckie” Gustaw przeklął, nie mogąc odnaleźć się w niespełniającej jego oczekiwań rzeczywistości. Zresztą i Kordian...
Szalona Ofelia
Najbardziej chyba znaną szaloną kobietą literatury jest bohaterka Hamleta Williama Szekspira – Ofelia, postać, której postępowanie i miejsce w tragedii wymyka się jednoznacznym interpretacjom. Obłęd córki Poloniusza i ukochanej Hamleta zaczyna się, gdy książę zmienia nagle do niej swój stosunek, jakby prowadził dziwną grę z Ofelią. Hamlet zachowuje się dziwnie: lekceważy, a nawet obraża i prowokuje ubóstwianą dotąd pannę. Być może poświęca swą miłość do dziewczyny na ołtarzu miłości do...
Udawanie obłędu
Odrębną kwestią jest udawanie obłędu. Czyni to Hamlet – tytułowy bohater tragedii Williama Szekspira, który chce uśpić czujność króla – stryja Klaudiusza oraz ukryć swe prawdziwe zamiary i uczucia przed matką, Poloniuszem i podstępnymi rzekomymi przyjaciółmi. Być może chce odwrócić uwagę tych ludzi od swoich prawdziwych czynów, zmierzających do ustalenia, czy Klaudiusz naprawdę jest zabójcą jego ojca – starego Hamleta, i od ewentualnych planów dokonania zemsty... Szaleństwo Hamleta przejawia...