Geneza utworu
Bohdan Zaleski, na prośbę syna Adama Mickiewicza, wspominał, że poeta
wydumał Pana Tadeusza na wsi w Poznańskiem, tam obmyślił pierwszy plan poematu i zaczął go od opisu dworu szlacheckiego w Polsce.
Zatem Mickiewicz podjął zamiar napisania kolejnego dzieła literackiego w czasie pobytu w Wielkopolsce. Będąc powszechnie szanowanym poetą, doświadczał tam staropolskiej gościnności, obcował z narodową tradycją i przeżywał perypetie miłosne. Z wielkim zainteresowaniem śledził przebieg powstania listopadowego, które już wówczas chyliło się ku upadkowi. Klęska walk narodowowyzwoleńczych spowodowała falę emigracji. W 1832 twórca przybył do Paryża. Był bardzo rozczarowany brakiem jednomyślności wśród rodaków, którzy utworzyli dwa walczące ze sobą obozy polityczne. Wspomniane informacje są ważne, ponieważ te właśnie wydarzenia z życia Mickiewicza miały mieć bezpośredni wpływ na powstanie i kształt dzieła. Wiemy, na podstawie korespondencji poety, że jego pierwotnym zamiarem było napisanie powieści, która byłaby wzorowana na sielance Goethego Herman i Dorotea. Zatem nie było wówczas aspiracją wieszcza stworzenie epopei o narodowym znaczeniu, lecz napisanie – jak to określił w liście do Juliana U. Niemcewicza z końca maja 1833 roku – poematu wiejskiego. Należy więc pamiętać, że
Pan Tadeusz czym innym miał być w pierwszych początkach, a czym innym stał się w toku tworzenia
(zagadnienie to bada prof. Stanisław Pigoń, por. A. Mickiewicz Pan Tadeusz BN, s. XXI). Mickiewicz, który jeszcze nie tak dawno „oddychał Polską” w Poznańskiem, teraz żył w uprzemysłowionym Paryżu, gdzie ciągłe swary, panujące wśród emigrantów, realnie oddalały nadzieję na odzyskanie niepodległości ojczyzny. Tęsknota za spokojem, litewską przyrodą i „krajem lat dziecinnych” przyczyniła się do powstania Pana Tadeusza w takim kształcie, jaki obecnie podziwiamy. Dzieło powstawało w latach 1832-1834. Wskazówką interpretacyjną, która przybliża genezę utworu jest Epilog. Autor zawarł tam krytykę działań skłóconych emigrantów oraz wyraził chęć ucieczki od „Za późnych żalów, potępieńczych swarów!” do czasów szczęśliwego dzieciństwa. Pan Tadeusz stał się tekstem, który ową ucieczkę umożliwił. Warto jednak pamiętać, że Epilog, chociaż napisany przez Mickiewicza po zakończeniu utworu, został opublikowana dopiero po śmierci wieszcza.
