Pan Tadeusz jest epopeją. Gatunek ten wywodzi się ze starożytności. Epos homerycki charakteryzował się dużymi rozmiarami, wielowątkowością, był napisany wierszem, prezentował losy wybitnej jednostki na tle ważnych, przełomowych dziejów. Ponadto występował bohater zbiorowy, wszechwiedzący narrator ujawniał się w inwokacji oraz w częstych bezpośrednich wypowiedziach kierowanych do odbiorców, dominujący, obok opowiadania, opis był bardzo realistyczny i szczegółowy, utwór napisany był stylem podniosłym, współistniały i przenikały się dwa światy – ludzi i bogów, często występowały stałe epitety oraz rozbudowane porównania (tzw. homeryckie). Stosowano także retardację (fragmenty tekstu, które zatrzymywały akcję).
Dzieło Mickiewicza realizuje ważniejsze wyznaczniki epopei:
- Pan Tadeusz charakteryzuje się dużymi rozmiarami (12 ksiąg).
- Zgodnie z wymogami gatunkowymi, wyodrębnione części dzieła powinny stanowić samodzielną całość fabularną. Ten warunek nie został spełniony, bowiem utwór ma kompozycję powieści (tzn. wprowadzenie – Ks. I, II; punkt kulminacyjny – koniec Ks. V; szczęśliwe zakończenie – Ks. XI, XII). Akcja omawianego tekstu opiera się na trzech wątkach (historycznym, romansowym, sporu).
- Utwór został napisany wierszem sylabotonicznym, trzynastozgłoskowym.
- Obfituje w przenośnie i porównania homeryckie (np. porównanie zachowania Gerwazego – 3 wersy opisu; do reakcji wilka – 12 wierszy).
- Rozpoczyna się inwokacją, z tą jednak różnicą, że zamiast do muzy, Mickiewicz zwraca się do ojczyzny i Panny Świętej.
- Wydarzeniem przełomowym jest kampania napoleońska, wraz z którą rodziły się nadzieje na odzyskanie niepodległości.
- Bohaterem zbiorowym w utworze jest szlachta.
- Jacek Soplica, jako główna postać, budził wiele kontrowersji. Mężczyzna nie jest wybitną jednostką, lecz wpisuje się w konwencję epoki (nieszczęśliwa miłość, przemiana, osamotnienie, walka narodowowyzwoleńcza, przyjęcie nowego imienia, tajemniczość).
- Występują bardzo szczegółowe i realistyczne opisy np. przedmiotów codziennego użytku (por. opis porcelany, przepis na bigos). Opisy te pełnią funkcję retardacyjną.
- Ponadto świat potężnej przyrody, niczym świat bogów w eposie homeryckim, przeplata się ze światem bohaterów.
- Obok wszechwiedzącego narratora, występuje narrator gawędowy. Był on uczestnikiem wydarzeń, które teraz relacjonuje („I ja tam z gośćmi byłem, miód i wino piłem, / A com widział i słyszał, w księgi umieściłem”).Przyznaje się do swojej niewiedzy.
Powyższe przykłady świadczą o tym, że dzieło Mickiewicza jest epopeją. Pamiętać jednak należy, że pewne jej wyznaczniki zostały przez poetę zmodyfikowane. Zgodnie z, typowym dla epoki romantyzmu, synkretyzmem rodzajowym, odnaleźć możemy w tekście fragmenty o charakterze gawędy szlacheckiej (opowieść Gerwazego o zamku) czy liryczne opisy pięknej przyrody przypominające poemat opisowy. Pan Tadeusz spełniła wymogi formalne gatunku. Ze względu na doniosłe znaczenie utworu, który przez wieki niezmiennie rozbudzał miłość do ojczyzny, epopeja ta została określona mianem narodowej.
