Władcy europejscy wobec reformacji

Reformacja to ruch religijny i społeczny w XVI w. , którego celem była odnowa chrześcijaństwa, które w XVI w. przeżywało kryzys wywołany nepotyzmem i symonią oraz rozwiązłym stylem życia duchowieństwa. Za początek reformacji uznaje się wystąpienie Marcina Lutra i przybicie 95 tez do kościoła w Wittenberdze 31 października 1517r.. Luter po nieakceptowaniu jego pomysłów przez papieża, który nałożył na niego ekskomunikę postanowił stworzyć odrębne wyznanie, zwane później ewangelicko-augsburskim. Radykalniejsze poglądy przedstawiał Jan Kalwin, który jest twórcą doktryny religijnej kalwinizmu, na której opierają się kościoły ewangelicko-reformowane. Trzecim najważniejszym wyznaniem jest Kościół narodowy w Anglii, który powstał na mocy Aktu Supremacji z 1534 r. wydanego przez króla Henryka VIII. W swojej pracy będę omawiał stosunek władców najważniejszych państw europejskich wobec reformacji w XVI w.

Stosunek papieża jako głowy Kościoła Katolickiego nie mógł być inny niż całkowite potępienie wystąpienia Lutra i wszelkich innych reformatorów. Leon X w 1520 r. wysłał list do Lutra z żądaniem odwołania swoich poglądów, powołując się na obowiązującą go jako zakonnika zasadę posłuszeństwa. Luter spalił publicznie bullę papieską, przez co Leon X ukarał go nakładając na niego ekskomunikę. Klemens VII wraz z cesarzem Karolem V utworzyli siły zbrojne, które miały walczyć ze zwolennikami poglądów Lutra na terenie księstw niemieckich. Jednak papiestwo w ogóle nie widziało problemu prowadzenia się duchowieństwa, gdyż papieże obawiali się ograniczenia ich władzy. Dopiero Paweł III zwołał sobór w Trydencie 1545 r. (trwał do 1563 r.), na którym całkowicie potępiono nowe wyznania, powołano również Trybunał Świętej Inkwizycji, sporządzono również pierwszy indeks ksiąg zakazanych. Sobór ustalił również zasady wiary i liturgii katolickiej, zakazując dobrowolnego interpretowania Pisma Świętego. Paweł III zaakceptował również działalność Ignacego Loyoli, który w 1534 r. założył Towarzystwo Jezusowe, które Paweł III zaakceptował w 1540 r. Stosunek papiestwa wobec reformacji pokazał, że papiestwu zależy na jedności chrześcijaństwa, jednak za późno rozpoczęto reformy przez co porozumienie z protestantami było już niemożliwe, stąd papiestwo straciło dużą część swoich wpływów.

Karol V, cesarz niemiecki, wystąpił zdecydowanie przeciwko reformacji w Niderlandach nadając m.in. biskupom katolickim uprawnienia inkwizytorów. Dążył do likwidacji ruchów reformatorskich w Rzeszy. W 1521 r. wydał edykt wormacki, w którym skazywał na banicję M. Lutra i jego zwolenników. Jego edykty wydawane przeciw luteranom doprowadziły do formalnej wojny pomiędzy Związkiem Szmalkaldzkim (protestanci) a siłami cesarsko-papieskimi, zakończonej zwycięsko dla cesarza w bitwie pod Mhlbergiem w 1547 r.
W 1540 r. całe północne i środkowe Niemcy przeszły na protestantyzm. Próba wykorzystania odniesionego zwycięstwa dla wzmocnienia władzy cesarskiej spotkała się z ostrym sprzeciwem ze strony wszystkich książąt niemieckich. Pokój Augsburski z 1555 r. (do którego doprowadził brat Ferdynand I abdykacji Karola V) wprowadzający zasadę tolerancji religijnej, sprzyjał dalszemu rozbiciu politycznemu Niemiec i osłabieniu władzy cesarskiej. Karol V przekazując władzę w Hiszpanii, Niderlandach i w koloniach Filipowi II, przekazał mu również problem reformacji. Filip II-zagorzały katolik starał się zapobiec rozprzestrzenianiu się protestantyzmu. Stąd krwawe rozprawienie się z protestantami w Hiszpanii. Jednak niepokój u Filipa II wzbudzał rozwijający się protestantyzm w Niderlandach i tworząca się tam opozycja religijno-narodowa na czele z Wilhelmem Orańskim. Powstanie przeciwko narastających represjach na protestantów z północy Niderlandów (południe było w dużej większości katolickie) wybuchło w 1572 r.. Walki trwały ze zmiennym szczęściem dla obu kilkanaście lat. 26 lipca 1581 r. Stany Generalne w Hadze zdetronizowały Filipa II jako suwerena w Niderlandach i ogłosiły niepodległość. Wojska Filipa II walczyły nadal czego skutkiem było odzyskanie Flandrii oraz zdobycie Brukseli i Antwerpii (miasto zostało dotkliwie zniszczone i upadło jego znaczenie). Południowa część Niderlandów została wierna Filipowi II i religią panującą pozostał tam katolicyzm.

Henryk VIII Tudor początkowo był przeciwko reformacji i w swoim kraju krwawo represjonował wyznawców protestanckich, jednak brak syna z żoną Katarzyną Aragońską skłonił go do unieważnienia małżeństwa z Katarzyną. Stolica Apostolska nie wyraziła na to zgody, co spowodowało, że Henryk VIII w 1531r. zmusił biskupów angielskich do uznania go za głowę Kościoła w Anglii, a następnie ożenił się z damą dworu Anną Boleyn. Papież potępił Henryka VIII, Annę i prymasa Anglii. Henryk VIII w 1534r. nakłonił parlament do ogłoszenia Aktu Supremacji, który ustanawiał władcę głową Kościoła anglikańskiego. Należy zauważyć, że powstanie nowego kościoła nie miało przyczyn reformowania życia duchownego, tylko względy polityczne. Dopiero późniejsi królowie podejmowali reformy życia duchowieństwa i samego Kościoła. Reformy podjął Edward VI, który wprowadził komunię pod dwoma postaciami, możliwość małżeństwa księży oraz liturgię w języku angielskim. Próbę powrotu katolicyzmu podjęła Maria Tudor, córka Henryka VIII. Metody były bardzo krwawe jednak szybka śmierć "Krwawej Mary" nie pozwoliła na powrót katolicyzmu. Po niej przejęła władzę Elżbieta I Tudor, która zyskała przydomek Wielkiej. Za jej panowania uchwalono dokument "Trzydzieści dziewięć artykułów", w którym zawarto niektóre dogmaty w rozumieniu kalwińskim, m.in. o predestynacji, ale utrzymano hierarchię duchowieństwa taką jak w Kościele katolickim oraz ustalono luterańską zasadę podporządkowania Kościoła państwu.

Zerwanie unie kalmarskiej z Danią i Norwegią i wybór na król Gustawa I Waza w 1523 roku spowodowały konieczność budowy od podstaw nowej monarchii. Gustaw I Waza zetknął się przy tym z silną opozycją wyższego duchowieństwa, związanego ściśle z Danią, zyskał natomiast poparcie wśród drobnych grup luterańskich, które istniały w miastach nad Bałtykiem i prowadziły propagandę nowej wiary w Szwecji. W 1527 roku król ogłosił luteranizm religią państwową, sekwestrując jednocześnie na rzecz skarbu państwa dobra kościelne, niezbędne jako podstawowa dalszej walki wyzwoleńczej z Danią i organizacji skarbowości szwedzkiej. W 1529 roku przystąpiono systematycznie do organizowania Kościoła luterańskiego w Szwecji, choć pozostawiono przy tym instytucji prymasa, powierzając tę funkcję arcybiskupowi Uppasali. Mimo niechęci ludności do luteranizmu, w latach 1530 - 1540 nastąpiło stopniowe uznanie pełni władzy królewskiej w dziedzinie świeckiej i kościelnej i nowa wiara znalazła przyjęcie w społeczeństwie.

Do Danii reformacja luterańska przyszła inną drogą. Na luteranizm stopniowo poczęli przechodzić przedstawiciel arystokracji, a w otoczeniu króla Fryderyka I Olsztyńskiego pojawili się duchowni z Wittenbergii. W 1527 roku zgromadzenie w Odense przyznało luteranom wolność wyznania, zrywając przy tym zależność od Rzymu i uznając przewagę państwa nad Kościołem. W 1530 roku sejm w Kopenhadze uznał doktrynę i liturgię luterańską za panującą. Zakończył dzieło luteranizacji Danii Chrystian III, który ustanowił państwowy Kościół luterański z utrzymaniem episkopalizmu (władza kościelna należy do ogółu biskupów), mszy i pewnej wystawności liturgii. Za przykładem Danii poszła w 1537 roku złączona z nią unią Norwegia.

Polityka Franciszka I wobec reformacji francuskiej miała podwójne oblicze. Z jednej strony zdawał się jej sprzyjać przez wzgląd na swych sprzymierzeńców protestanckich w Niemczech, z którymi wspólnie zwalczał cesarza Karola V Habsburga, z drugiej zaś - w polityce wewnętrznej - był jej przeciwnikiem. Jednak w ostatnich latach panowania zaczęły się mnożyć okrutne prześladowania heretyków. W kwietniu 1545 roku dokonano krwawej masakry skalwinizowanych waldensów. Syn Franciszka I- Henryk II również walczył z rozwijającym się protestantyzmem, kontynuował politykę ojca. Należy zauważyć, że we Francji konflikt religijny miał również silny konflikt polityczny. Protestanci dążyli do przejęcia władzy i obalenie katolickiego rodu Walezjuszy. Na czele tej polityki stał ród Burbonów. Konflikt ten dał podłoże do długotrwałych wojen religijnych (1562-1598). Krótki pokój w 1570 r. między stronami został złamany w nocy z 23 na 24 sierpnia 1572 r., kiedy odbywało się wesele Henryka Burbona z Nawarry i siostry króla Karola IX Małgorzaty de Valois. Zwolennicy króla (katolicyzmu) wymordowali około 3000 protestantów, którzy przybyli na ślub przywódcy Hugenotów-Henryka z Nawarry. Koniec trwających wojen dało dopiero objęcie tronu przez Henryka z Nawarry, który musiał przejść na katolicyzm, aby uzyskać tron. Podejmując tę decyzję wypowiedział znane słowa: "Paryż wart jest mszy". Henryk IV Burbon zapewnił pokój wewnętrzny we Francji wydając edykt w 1598 r. w Nantes, który zapewniał równouprawnienie protestantów i katolików. Tylko w Paryżu zabronione były wszelkie ruchy protestanckie i miało pozostać miastem wyłącznie katolickim.

. Również do Polski dotarły nurty reformacyjne za panowania Zygmunta Starego, który już w 1520 r. wydał edykt zabraniający szerzenia poglądów Marcina Lutra i wyjazdów do krajów objętych przez zwolenników Lutra. Podobne edykty Zygmunt Stary wydawał przez całe swoje panowanie, jednak nie wyciągano z ich łamania dużych konsekwencji. Jednak rewolta protestancka w Gdańsku w 1525 r. została krwawo stłumiona przez wojsko królewskie, gdyż zagrażała porządkowi w kraju. Zygmunt Stary również zaakceptował powstanie nowego luterańskiego państwa- Prus Książęcych jako polskie lenno po traktacie krakowskim w 1525 r., co ukazało chęć polskiego króla panowania nad terytoriami, nieważne jaką religię wyznają ich mieszkańcy. Po śmierci Zygmunta Starego władzę objął Zygmunt August, który był bardziej tolerancyjny w przeciwieństwie do swojego ojca.
Zygmunt August pozwolił na przejście na luteranizm w sekularyzowanym księstwie Kurlandii w 1561 r. W 1570 r. z inicjatywy Zygmunta Augusta została uchwalona Zgoda Sandomierska, która stawiała protestantów w lepszej sytuacji do katolików. Jednak uchwalona w 1573 r. Konfederacja warszawska zakończyła rozkwit ruchów reformacyjnych, gwarantując wolność wyznania na terenie całej Rzeczpospolitej i wieczysty pokój między wyznaniami. Rzeczpospolita jest przykładem kraju, gdzie nie było żadnych konfliktów zbrojnych na tle religijnym. Zygmunt August gwarantując wolność wyznania na terenie Rzeczpospolitej, Polska zyskała miano "kraju bez stosów".

Ruchy reformacyjne w większości Europy wywołały wojny religijne, gdyż poglądy reformatorów były atrakcyjne dla uboższych warstw społecznych, m.in. wojna chłopska w Niemczech w latach 1524-25 r. Jednak Rzeczpospolitej udało się uniknąć krwawych wojen religijnych, czego głównymi przyczynami było zróżnicowanie społeczne (Żydzi, prawosławni, Kozacy) oraz głęboka wiara szlachty. Do skutków reformacji należy również zaliczyć spadek autorytetu i zakresu władzy cesarza na rzecz książąt niemieckich, którzy zaczęli sami prowadzić politykę zagraniczną. Cesarstwo stało się luźną konfederacją pod reprezentacyjną władzą cesarza. Władcy europejscy różnie odnosili się do reformacji. W Anglii utworzono narodowy kościół ze stojącym na jego czele królem. Powstało kilka państw, gdzie religią panującą był luteranizm, np. Szwecja, Norwegia czy Prusy Książęce. Należy również zauważyć, że kruchy pokój między religiami był główną przyczyną wojny trzydziestoletniej wywołanej łamania praw protestantów.