Władcy europejscy wobec reformacji w XVI wieku

Reformacja to ruch społeczno – religijno - polityczny w Europie, zapoczątkowany w 1517 roku w Wittenberdze przez Marcina Lutra, który ogłosił 95 tez dotyczących konieczności zreformowania Kościoła katolickiego. Była to reakcja na zjawiska wynaturzeń i odejścia od głoszonych zasad w Kościele. Jedną z głównych przyczyn niechęci do Kościoła był posiadany przez niego majątek oraz liczne przywileje, zezwalające na wywieranie znaczących wpływów na politykę państwa. Wśród kleru zaczęły występować coraz częściej przekupstwa, sprzedawano odpusty oraz urzędy duchowne, nie zachowywano celibatu, dbano o interesy własne, a nie wspólnoty kościelnej. Nic dziwnego wiec, że reformatorzy skupiali wokół siebie wielu zwolenników. Byli również tacy, którzy sprzeciwiali się założeniom reformacji. Wśród nich byli również władcy państw europejskich, którzy mięli różny stosunek do reformacji.

Początek reformacji w Polsce zbiega się z panowaniem króla Zygmunta I Starego (1506 – 1548). Jako człowiek głębokiej wiary prowadził ostrą politykę antyreformacyjną. W 1520 roku wydał edykt zabraniający głoszenia nauk Lutra. Edykt obejmował również zakaz wyjazdów do krajów, w których dużą rolę polityczną odgrywali jego zwolennicy. Stłumił on również w 1525 roku rewolty protestanckie w Gdańsku, ale mimo jego niechęci do reformacji, polityka zagraniczna króla nie uległa pogorszeniu. Po śmierci Zygmunta Starego rządy w Polsce objął jego syn Zygmunt II August. W przeciwieństwie do ojca, był on otwarty na nowości religijne. Największe wpływy w Rzeczpospolitej zdobył kalwinizm, który znalazła wielu zwolenników wśród szlachty i to właśnie ona w 1552 roku wystąpiła z projektem utworzenia podporządkowanego państwu Kościoła Narodowego. Polska zaprzestała płacenia Świętopietrza po tym, jak Stolica Apostolska odrzuciła pomysł powołania soboru narodowego, który został poparty nawet przez króla i biskupów polskich. Na podstawie Ugody Sandomierskiej z 1570 roku została wzmocniona pozycja protestantów wobec katolików. Koniec rozkwitu polskiej reformacji nastąpił w 1573 roku na mocy Konfederacji Warszawskiej, gwarantującej m.in. pokój wieczysty między wyznawcami różnej wiary. Skutkami takiej polityki była tolerancja oraz brak wojen religijnych. Polska była państwem „bez stosów”.

Niemcy były kolebką ruchów reformatorskich, które pokrzyżowały plany Karola V. Marzył on o odbudowaniu uniwersalistycznego cesarstwa. Karol jest przeciwnikiem ruchów reformacyjnych. Nadaje biskupom niderlandzkim uprawnienia inkwizytorów. Skazuje również Lutra i jego zwolenników na banicję na mocy Edyktu Wormackiego z 1521 roku. Zwolennikami reformacji są m.in. księstwa i miasta Rzeszy Niemieckiej, które w 1529 roku na sejmie w Spirze protestują przeciwko poglądom katolickiej większości. Pozycję cesarstwa osłabia również Pokój Augsburski (1555 rok), który wprowadza zasadę tolerancji religijnej. Pokój Augsburski zapobiega dalszemu jednoczeniu się Niemiec, któremu sprzeciwiają się książęta niemieccy. Są niezadowoleni z zasady „czyj kraj, tego religia” (Cuius regio eius religio). Kontynuatorem walki z reformacją po abdykacji Karola V był Ferdynand I, brat cesarza, syn Filipa I Pięknego. Doprowadził do rozejmu w Passawie w 1552 roku i dał podstawy do pokoju w Augsburgu, przez co zapewnił wolność wyznania królestwom i miastom Rzeszy. Skutkiem polityki władców niemieckich były liczne wojny religijne, osłabienie władzy cesarza, kryzys w procesie jednoczenia Niemiec, a także wzmocnienie pozycji książąt niemieckich.

Syn Karola V - Filip II, który z ramienia ojca został regentem Hiszpanii tak jak on próbował walczyć z reformacją. Jako fanatyczny katolik wykorzystał wojska hiszpańskie do walki z protestantyzmem w kraju i zagranicą. Tępił opozycję przeciw kościołowi i swojej władzy przy pomocy inkwizycji. Dążył do połączenia Hiszpanii z Niderlandami czemu sprzeciwiała się szlachta. Po małżeństwie z Marią I Tudor przybył do Anglii wpływając na tamtejszą politykę. Interweniował również we Francji w wojnie miedzy katolikami a protestantami miedzy 1592 a 1598 rokiem. Niestety zakończyła się ona niepowodzeniem. Dzięki polityce Filipa II Hiszpania stała się krajem nietolerancyjnym. W kraju panowały wojny religijne a szalejąca inkwizycja walczyła z protestantami.

Francja również nie była krajem tolerancyjnym. Zwolennikiem walk z reformacją był m.in. Franciszek I, który prowadził długotrwałe wojny religijne, w wyniku których protestanci dążyli do obalenia dynastii Walezjuszy. Kontynuatorem polityki Franciszka I był jego syn Henryk II. Również prowadził zaciętą walkę z ruchami reformatorskimi. Wydał również edykt, który groził śmiercią Hugenotom. Po śmierci Henryka II władzę we Francji przejął jego syn Karol IX. Doprowadził on do wojen religijnych między Hugenotami a katolikami. To właśnie za jego panowania miała miejsce „Noc świętego Bartłomieja” (1572 rok). W wyniku tego spisku zginęło 3000 hugenockiej magnaterii i szlachty. Przybyli oni na ślub przywódcy Hugenotów Henryka Nawarkiego z Małgorzatą de Valois. Zmusił on Henryka do nawrócenia się na katolicyzm dzięki czemu otworzył sobie drogę do tronu („Paryż wart jest mszy”). Pokój przywrócony został dopiero po objęciu władzy przez Henryka z Nawarry, który zapisał się w historii jako zwolennik równowagi religijnej i tolerancji. W 1598 roku wydał edykt nantejski, który zakończył wojny religijne we Francji oraz przyznał liczne prawa Hugenotom. Polityka władców Francuskich była skutkiem licznych wojen religijnych między rokiem 1562 a 1598. Walki te doszczętnie spustoszyły Francje. Ostateczne pojednanie nastąpiło dopiero po przejęciu tronu przez Henryka IV Nawarskiego.

W okresie początków reformacji na tronie Anglii zasiadał Henryk VIII. W młodości był on sojusznikiem papieża. W 1513 roku wstąpił do założonej przez papieża Juliusza II Ligi Świętej, a w 1521 roku otrzymał tytuł „obrońcy wiary” za zwalczanie poglądów Lutra. Jego stanowisko wobec kościoła katolickiego zmieniło się po tym, jak papież nie udzielił mu zgody za rozwód z Katarzyną Aragońską. W 1534 roku w akcie separacji ogłasza się głową kościoła anglikańskiego i udziela sobie rozwodu z Katarzyna. Natomiast jego córka Maria I Tudor, która obejmuje rządy po jego śmierci jest gorliwą katoliczką. Próbuje nawiązać stosunki z Rzymem zerwane przez ojca. Otrzymuje przydomek „krwawa Mary” po tym jak tłumi bunty protestantów. 1554 roku wychodzi za mąż za króla Anglii Filipa II, który znacząco wpływa na jej rządy w Anglii. Kiedy Maria umiera jedyną kandydatką do tronu była uznana za bękarta Elżbieta I – przyrodnia siostra Marii. Kontynuuje politykę Henryka VIII. Reaktywuje kościół anglikański, a doprowadza do upadku kościół katolicki w Anglii. Niekonsekwentna polityka dynastii Tudorów doprowadziła do krwawych konfliktów między katolikami, a zwolennikami kościoła anglikańskiego. Anglia uzależniła się całkowicie od Rzymu w wyniku czego utworzony został kościół narodowy w Anglii.

Na podstawie wymienionych wyżej faktów nie można jasno określić, jakie były powody walki z reformacją lub jej poparcia. Władcy, mimo że z tej samej dynastii mieli różne poglądy i zacięcie próbowali bronić swoich racji, bez względu na konsekwencje lub zdanie opinii publicznej.