Władcy europejscy wobec reformacji w XVI w.

Reformacja to ruch religijny, kulturalny i społeczny, zapoczątkowany ogłoszeniem w Wittenberdze przez Marcina Lutra w 1517 roku 95 tez dotyczących konieczności zreformowania Kościoła katolickiego. Z Niemiec ruch reformacyjny rozszerzył się m.in. na: Skandynawię, Francję, Czechy, Węgry, Polskę, Anglię i Niderlandy.

Jednak stosunek władców ówczesnej Europy do nowinek religijnych był różny, czego postaram się dowieść na niniejszych przykładach.

Reformacja w Polsce. Podłoże, na którym rozwinął się ruch reformacyjny w Polsce było podobne jak w innych krajach europejskich. Jedną z głównych przyczyn niechęci do Kościoła katolickiego był posiadany przez niego majątek oraz liczne przywileje zezwalające na wywieranie znacznych wpływów na politykę państwową, stąd ruch reformacyjny miał w dużej mierze charakter walki społeczno-ekonomicznej.

Początek reformacji w Polsce zbiega się z panowaniem króla Zygmunta I Starego (1506-1548).

Zygmunt I był człowiekiem „głębokiej wiary”. Do reformacji odniósł się negatywnie. Już w 1520 roku wydał edykt zabraniający głoszenia nauki Lutra i wyjazdów za granicę państwa do krajów objętych przez jego zwolenników. Podobne edykty wydawano do 1543 roku choć praktycznie nie wyciągano poważniejszych konsekwencji z ich łamania. Natomiast rewolta protestancka, która wybuchła w Gdańsku w 1525 r. została surowo stłumiona przez króla, ponieważ zagrażała dotychczasowemu porządkowi. Należy podkreślić że względy wyznaniowe króla nie wpłynęły na politykę zagraniczną.

Drugim władcom żyjącym w dobie reformacji jest syn króla Zygmunta I - Zygmunt II August.
Zygmunt II był bardziej tolerancyjny wobec nowinek religijnych zachodu. W prawdzie w 1550 r. ukazał się edykt królewski nakazujący szlachcie pod groźbą surowych kar porzucenie wszelkich herezji, jednak do jego wykonania już nie doszło.

Zygmunt II August umożliwił ugruntowanie się luteranizmu w sekularyzowanym w 1561 r. księstwie Kurlandii. W tym czasie największe wpływy w Rzeczpospolitej zdobył kalwinizm, który znajdował zwolenników głównie wśród szlachty. W 1552 r. zwolennicy kalwinizmu wystąpili z projektem utworzenia podporządkowanego państwu Kościoła Narodowego, wzorowanego na angielskim, mającego zjednoczyć wszystkie wyznania chrześcijańskie łącznie z prawosławiem. Propozycja zwołania soboru narodowego podniesiona na sejmie w 1555 r., została zaakceptowana zarówno przez króla jak i biskupów katolickich, odrzucona natomiast przez Stolicę Apostolską (co doprowadziło do osłabienia zależności kościoła polskiego od papiestwa, m.in. zaprzestanie płacenia Świętopietrza). W kilka lat później z inicjatywy króla w 1570 r. została uchwalona Ugoda Sandomierska, która wzmacniała pozycję protestantów wobec katolików. Konfederacja Warszawska uchwalona w 1573 r. zakończyła okres rozkwitu reformacji, gwarantując m.in. „wieczny pokój różniącym się w wierze.”

Jak wynika z powyższych faktów, stosunek władców polskich do reformacji był różny. Począwszy od Zygmunta I Starego, który był ostrym przeciwnikiem reformacji do Zygmunta II Augusta, który był władcą tolerancyjnym i otwartym na nowości religijne zwłaszcza zachodu. Rzeczą godną podkreślenia jest to, że w czasie szerzenia się reformacji w Polsce ani raz nie doszło do wojny religijnej.

Reformacja w Niemczech. Wystąpienie Marcina Lutra w Rzeszy Niemieckiej zbiega się z panowaniem Karola V z rodu Habsburgów. Przedstawiciel owej dynastii skupił w swoich rękach rządy nad rozległymi terytoriami Europy Zachodniej jak również terytoriami zamorskimi w Ameryce. Karol V dążył do odbudowy uniwersalistycznego cesarstwa. Plany te pogrzebał sprzeciw Francji oraz ruchy religijne, szczególnie silne w państwach niemieckich i niderlandzkich. Karol V wystąpił zdecydowanie przeciwko reformacji w Niderlandach nadając m.in. biskupom katolickim uprawnienia inkwizytorów. Dążył do likwidacji ruchów reformatorskich w Rzeszy. W 1521 r. wydał edykt wormacki, w którym skazywał na banicję M. Lutra i jego zwolenników. W wyniku tego doszło do formalnej wojny pomiędzy Związkiem Szmalkaldzkim (protestanci) a siłami cesarsko-papieskimi, zakończonej zwycięsko dla cesarza w bitwie pod Mhlbergiem w 1547 r.

Próba wykorzystania odniesionego zwycięstwa dla wzmocnienia władzy cesarskiej spotkała się z ostrym sprzeciwem ze strony wszystkich książąt niemieckich. Pokój Augsburski z 1555 r. wprowadzający zasadę tolerancji religijnej, sprzyjał dalszemu rozbiciu politycznemu Niemiec i osłabieniu władzy cesarskiej.

Jak widzimy władca Niemiec Karol V był ostrym i zawziętym przeciwnikiem reformacji. Jego edykty wydawane przeciw luteranom, wojny religijne, nie przynosiły jednak zamierzonych skutków. W 1540 r. całe północne i środkowe Niemcy przeszły na protestantyzm.

Następny władca imperium Habsburgów to brat Karola V Ferdynand I i syn Karola V Filip II, który władał Hiszpanią i posiadłościami zamorskimi.
Ferdynand to kontynuator walki z reformacją. Jago zasługę stanowi doprowadzenie do rozejmu w Passawie w 1552 roku, który przerwał wojnę religijną w Niemczech i dał podstawy do przygotowania pokoju w Augsburgu w 1555 roku.

Ferdynand I jako jeden ze spadkobierców korony cesarskiej był również przeciwny ruchom heretyckim. Dążył do zakończenia wojen religijnych.

Władca Hiszpanii wobec reformacji. Filip II władający Hiszpanią, Niderlandami i terytoriami zamorskimi był fanatycznym katolikiem. W okresie 1554-1555, po małżeństwie z Marią I Tudor przebywał w Anglii, wpływając bezpośrednio na politykę królowej i przyczyniając się do uznania przez parlament zwierzchności papieża nad kościołem w Anglii. Filip II podobnie jak Karol V chciał stworzyć monarchię uniwersalną. Używał hiszpańskich sił zbrojnych do walki z protestantyzmem w kraju i zagranicą, przewodząc kontrreformacji w Europie Zachodniej. Przy pomocy inkwizycji tępił każdą opozycję przeciw sobie i kościołowi, zarówno w Hiszpanii jak i w Portugalii, którą zmusił do przyznania sobie korony w 1580r. Absolutyzm Filipa II, jego dążenie do ścisłego połączenia Niderlandów z Hiszpanią oraz nietolerancja wobec szerzącego się kalwinizmu wywołało sprzysiężenie szlachty i ruchy zbrojne w Niderlandach. Interwencja Filipa II we Francji w latach 1592-1598, w wojnie między francuskimi katolikami i protestantami zakończyła się niepowodzeniem. Na mocy traktatu w Vervin w 1598 r. Filip II zrzeka się niektórych zdobyczy terytorialnych w północnej Francji.

Fanatyczny katolik, król Filip II był chyba najbardziej zagorzałym władcą walczącym z reformacją. Walczył w Niderlandach, Francji i Anglii o zwycięstwo katolicyzmu nad ruchem reformacyjnym. Jego postępowanie świadczy o bardzo negatywnym stosunku do reformacji.

Reformacja we Francji i stosunek ówczesnych władców.
Francja będąc w bliskim sąsiedztwie Rzeszy Niemieckiej władana była przez Franciszka I de Valois od 1515 roku. Reformacja popierana w Niemczech jako element dywersji przeciwko Habsburgom, przeniknęła szybko do samej Francji, doprowadzając do długotrwałych wojen religijnych (1562-1598 r.). Przywódcy obu stronnictw katolickiego i protestanckiego (tzw. hugenoci), dążyli do złamania absolutyzmu monarszego katolickich Walezjuszy. Po śmierci Franciszka I tron obejmuje jego syn

Henryk II, który podobnie jak jego ojciec próbuje zwalczać szerzący się we Francji ruch reformatorski. Edykty wydawane przez Henryka II groziły hugenotom karą śmierci.

Następca Henryka II to Karol IX. Na czasy panowania tego władcy przypada wybuch wojen religijnych pomiędzy katolikami i hugenotami. W imieniu młodego króla rządziła jego matka Katarzyna Medycejska, która była współorganizatorkom tzw. „Nocy świętego Bartłomieja”, czyli rzezi hugenotów przybyłych na ślub królewskiej siostry Małgorzaty de Valois i dziedzica królestwa Nawarry Henryka de Burbon. Na uroczysty ślub została zaproszona magnateria hugenocka i rzesze szlachty. Wobec magnaterii i szlachty hugenockiej został uknuty spisek, który miał zgładzić przybyłych gości. Pogrom zaczął się rankiem 24 sierpnia 1572 roku i trwał do południa. Rozmiar pogromu był ogromny, zginęło około 3000 ludzi w samym Paryżu, w tym admirał Coligny, który był przywódcą hugenotów w domowej wojnie religijnej. Król ocalił Henryka Burbona jednak zmusił go do „nawrócenia się ”. Dopiero śmierć Henryka III i objęcie tronu przez Henryka z Nawarry położyło kres wojnie wewnętrznej. Henryk IV, aby uzyskać tron przyjął katolicyzm. Podejmując tą decyzję miał powiedzieć: „Paryż wart jest mszy”. Aby zapewnić pokój religijny we Francji Henryk IV Burbon wydał edykt w 1598r., na mocy którego hugenoci zyskali m.in. równouprawnienie polityczne.

Patrząc na powyższe przykłady władców Francuskich możemy stwierdzić, że byli oni wrogo nastawieni do reformacji. Wyjątek w tym stwierdzeniu stanowi Henryk IV, który dopiero w chwili zagrożenia swojego życia staje się znowu katolikiem. Jednak przykładem zwalczanie reformacji przez dynastię Wlezjuszy mogą być wojny religijne toczone w latach 1562-1598.

Anglia w dobie reformacji w XVI wieku. Henryk VIII władający Anglią od 1509 r., był spadkobiercom Henryka VII. W 1509 r. zaślubiony z Katarzyną Aragońską, córką króla Ferdynanda II. W młodości był sojusznikiem papieskim. W 1513 roku wstąpił do Ligi Świętej założonej przez papieża Juliusza II. W 1521 roku otrzymał od papieża zaszczytny tytuł „obrońcy wiary”, za zwalczanie poglądów Lutra. Wobec nie udzielenia przez papieża zgody na rozwód z Katarzyną Aragońską stał się przeciwnikiem papieża. Jako władca absolutny dążył do uwolnienia kościoła anglikańskiego spod władzy papieskiej. W 1534 r. w akcie supremacji ogłasza się głową kościoła i udziela sobie rozwodu z Katarzyną, podając jako powód brak męskiego potomka.

Jak widzimy stosunek władcy Henryka VIII był różny do reformacji. Począwszy od stanowczej walki („obrońca wiary”) do ogłoszenia się głową kościoła i zerwania wszelkich stosunków ze Stolicą Apostolską.

Kolejną znaczącą rolę dla kościoła anglikańskiego odegrała Maria I Tudor, następczyni jedynego męskiego potomka Henryka VIII Edwarda VI. Maria I w okresie swojego panowania (1553-1558) nawiązała ponownie stosunki z Rzymem zerwane przez swojego ojca. Przez cały okres swojego panowania próbowała stłumić opór protestantów. Swój przydomek czyli „Krwawa”, zyskała wskutek prześladowań innowierców. Maria I w 1554 roku poślubiła dziedzica tronu Hiszpańskiego Filipa II, który wpłyną na jej politykę w Anglii.
Maria I Tudor to królowa angielska walcząca z protestantyzmem. Nie kontynuowało polityki ojca, wręcz przeciwnie starała się ugruntować chrześcijaństwo.

Następnym władcom w Anglii została Elżbieta I (1558), ostatnia z dynastii Tudorów.

Poprzez prowadzoną politykę Elżbieta I przyczyniła się do znacznego rozwoju kulturowego i gospodarczego Anglii. Za panowania Elżbiety I Tudor doszło do reaktywowania i skonsolidowania kościoła anglikańskiego.

Elżbieta I była królową propagującą politykę ojca. Zniszczyła ostatecznie kościół katolicki w Anglii i ugruntowała reformację zapoczątkowaną przez swojego ojca Henryka VIII. Czasy jej rządów nazwane są erą elżbietańską.

Jak widać z wyżej wymienionych wniosków stosunek władców europejskich do reformacji był różny. Niezależnie od kraju, czy to jest Polska, Francja czy Rzesza Niemiecka, różni władcy różnie podchodzą do reformacji. Nie ma znaczenia czy pochodzili z tej samej dynastii lub nie, ich stosunki różniły się znacznie między sobą. Na przykład władcy angielscy: Henryk VIII i jego córka Maria I, która w czasie swoich rządów wystąpiła przeciwko polityce ojca. Jedni władcy byli zwolennikami portestancyzmu np. Henryk IV Burbon, inni starali się za wszelką cenę zniszczyć ruch reformacyjny np. Filip II. Władcy przeciwni reformacji próbowali siłą narzucić innym krajom własną religię. Jako przykład znowu może posłużyć panowanie Filipa II, który walczył zaciekle w Niderlandach, aby narzucić katolicyzm ludności zamieszkującej te tereny. Jednak reformacja rozprzestrzeniała się w różnych krajach, nie zawsze tam gdzie była wolność wyznania. Ówcześni ludzi przechodzili na protestantyzm ponieważ dawał im on pewną swobodę wyznaniową.