I. Zróżnicowanie religijne w XVI w. Europie
a. powstanie nowej renesansowej wizji świata:
- odejście od średniowiecznego teocentryzmu
- humanistyczne poszukiwanie nowej wizji Boga i Kościoła (badania teologiczne Erazma z Rotterdamu) XVI w. okresem i przełomu w europejskiej myśli filozoficznej i polityczno-prawnej
- doktryny reformacji:
KONSERWATYWNO-LIBERALNA:
luteranizm
kalwinizm
RADYKALNA:
doktryna Urlicha Zwingli
doktryna Tomasza Mnzera
bracia czescy
arianie
- kontrreformacja jako odpowiedź na zagrożenie katolickiego "corpus christianus" :
- zał. zakonu jezuitów (Ignacy Loyola)- 1540
- 1542 powołanie Centralnego Trybunału Inkwizycyjnego
- Indeks Ksiąg Zakazanych
- Sobór Trydencki 1545-1563 (system cenzury, rozbudowany aparat inkwizycyjny)
- filozoficzna koncepcja Francisco Suareza (szkoła w Salamance)
- procesy o czary, polowania na czarownice
II. Polityka poszczególnych władców europejskich wobec idei reformacji
1. Polscy władcy
a. Zygmunt I Stary - ostra polityka antyreformacyjna (człowiek "głębokiej wiary")
- 1520 edykt zabraniający głoszenia nauk Lutra i wyjazdów do krajów objętych przez jego zwolenników (podobne edykty wydawano do 1543)
- Stłumienie rewolty protestanckiej w 1525 r. w Gdańsku, zagrażająca dotychczasowemu porządkowi
- Względy religijne nie wpływają poważnie na politykę zagraniczną króla
b. Zygmunt II August - polityka liberalna, otwarcie na nowości religijne
- 1550 edykt królewski nakazujący szlachcie wyrzeczenie się wszelkich herezji (nie doszło do jego wykonania)
umożliwił ugruntowanie kalwinizmu w sekularyzowanym w 1561 księstwie Kurlandii
- 1552 zwolennicy kalwinizmu podnoszą projekt kościoła narodowego w Polsce mającego zjednoczyć wszystkie wyznania.
- 1555 propozycja powołania soboru narodowego poparta przez króla i biskupów polskich, odrzucona przez Stolice Apostolską (osłabienie zależności polskiego kościoła od papiestwa, zaprzestanie płacenia Świętopietrza)
- 1570 z inicjatywy króla została uchwalona Ugoda Sandomierska, wzmacniająca pozycję protestantów wobec katolików.
- 1573 Konfederacja Warszawska - zakończenie rozkwitu reformacji, gwarantuje m.in. "wieczny pokój różniącym się w wierze."
c. skutki polityki władców polskich:
- Tolerancja religijna
- Polska państwem "bez stosów"
- Brak wojen religijnych w kraju
2. Władcy Niemieccy
a. Karol V - przeciwnik ruchów reformacyjnych.
- nadanie biskupom niderlandzkim uprawnienia inkwizytorów
- 1521 Edykt Wormacki - skazanie Lutra i jego zwolenników na banicję
- W wyniku wojna pomiędzy Związkiem Szmalkaldzkim (protestanci) a siłami cesarsko-papieskimi, zakończonej zwycięsko dla cesarza w bitwie pod Mhlbergiem w 1547 r.
- 1555 Pokój Augsburski - wprowadza zasadę tolerancji religijnej, sprzyja osłabieniu pozycji cesarza i zapobiega dalszemu jednoczeniu się Niemiec (w wyniku ostrego sprzeciwu książąt niemieckich wobec polityki cesarza - czyj kraj, tego religia)
- 1540 całe północne Niemcy przechodzą na protestantyzm
b. Ferdynand I - kontynuator walki z reformacją
- doprowadził do rozejmu w Passawie w 1552 i dał podstawy do pokoju w Augsburgu.
- dążył do zakończenia wojen religijnych
c. skutki polityki władców niemieckich:
- wojny religijne
- osłabienie władzy cesarskiej
- kryzys w procesie jednoczenia się Niemiec
- wzmocnienie pozycji książąt niemieckich
3. Władcy Hiszpańscy
a. Filip II - syn Karola V, władca Hiszpanii i Niderlandów, fanatyczny katolik
- 1554-55 po małżeństwie z Marią I Tudor przebywał w Anglii wpływając na tamtejszą politykę
- wykorzystywanie wojsk hiszpańskich do walki z protestantyzmem w kraju i zagranicą
- tępienie opozycji przeciw kościołowi i swojej władzy przy pomocy inkwizycji
- dążenie do połączenia Hiszpanii z Niderlandami zakończone sprzysiężeniem się szlachty i ruchami zbrojnymi w Niderlandach
- interwencja we Francji w wojnie 1592- 98 w wojnie między katolikami i protestantami zakończona niepowodzeniem
b. skutki polityki władców hiszpańskich:
- Hiszpania krajem nietolerancji
- Wojny religijne
- Szalejąca inkwizycja
4. Władcy Francuscy
a. Franciszek I - zwolennik walki z reformacją
- długotrwałe wojny religijne
- protestanci dążą do obalenia dynastii Walezjuszy
b. Henryk II - kontynuator polityki ojca
- walka z ruchami reformatorskimi
- edykty wydawane przez Henryka grożące śmiercią Hugenotom
c. Karol IX
- wojny religijne między Hugonetami i Katolikami
- 1572 "Noc świętego Bartłomieja"- w wyniku spisku zginęło 3000 hugenockiej magnaterii i szlachty, król zmusza Henryka Burbona do "nawrócenia się"
-pokój wewnętrzny został przywrócony po śmierci Henryka III i objęciu tronu przez Henryka z Nawarry
d. Henryk IV - zwolennik równowagi religijnej i tolerancji
- aby uzyskać tron przeszedł na katolicyzm ("Paryż wart jest mszy")
- 1598 edykt nantejski - zakończenie wojen religijnych we Francji, przyznanie praw hugenotom
e. skutki polityki władców francuskich:
- wojny religijne 1562 - 1598
- spustoszenie w wyniku walki między protestanckimi Burbonami, a katolickimi Walezjuszami
- ostatecznie pojednanie (przejście na katolicyzm Henryka IV i edykt nantejski nadający prawa hugenotom)
5. Władcy Angielscy
a. Henryk VIII
- w młodości sojusznik papieża
- 1513 wstąpił do Ligi Świętej założonej przez papieża Juliusza II
- 1521 dostaje tytuł - obrońcy wiary za zwalczanie poglądów Lutra
- wobec nie udzielenie zgody na rozwód z Katarzyną Aragońską zostaje przeciwnikiem papieża
- 1534 w akcie supremacji ogłasza się głową kościoła anglikańskiego i udziela sobie rozwodu z Katarzyną Aragońską
b. Maria I Tudor - gorąca katoliczka
- nawiązała stosunki z Rzymem zerwane przez Henryka VIII
- tłumiła bunty protestantów (stąd jej przydomek "krwawa Mary")
- 1554 poślubiła Filipa II, który wpłynął na jej politykę w Anglii
c. Elżbieta I - kontynuatorka polityki Henryka VIII
- reaktywowała kościół anglikański
- zniszczyła ostatecznie kościół katolicki w Anglii
- skutki polityki władców angielskich:
- utworzenie kościoła narodowego w Anglii
-niekonsekwentna polityka dynastii Tudorów
- krwawe konflikty między katolikami, a zwolennikami kościoła angielskiego
- uniezależnienie się od Rzymu