Ramy czasowe: Za początek epoki przyjęto datę 1891 r. (wydanie pierwszego tomu poezji Kazimierza Przerwy-Tetmajera), której towarzyszyły nowe tendencje ideowo-artystyczne, a za koniec - 1918 r., czyli rok odzyskania przez Polskę niepodległości.
Geneza Młodej Polski: Już pod koniec lat osiemdziesiątych XIX w. wyraźnie narasta krytyka programu pozytywistycznego, którą podejmują nie tylko zwolennicy nowych przeobrażeń w literaturze i sztuce, ale i sami pozytywiści. Atakom podlega nie tylko program, który zawiódł oczekiwane nadzieje, ale i literatura, która go rozpowszechniała, i która poprzez swój realizm i tendencyjność ograniczała swobodę twórczą pisarzy.
Określenia epoki: "Młoda Polska", "neoromantyzm", "modernizm", "symbolizm".
Najczęściej stosowana nazwa epoki - Młoda Polska - pochodzi od tytułu programowych artykułów Artura Górskiego, opublikowanych w "Życiu" w 1898 r, będących manifestem ideowo-artystycznym młodego pokolenia. "Młodzi" pragnęli odrodzić Polskę poprzez kontynuację ideologii romantyzmu polskiego oraz stworzenie nowych norm i wartości etycznych i estetycznych.
W związku z tym przyjęto też inną nazwę epoki - neoromantyzm, która miała podkreślać związek romantyzmu z epoką przełomu wieków XIX i XX. Polegał on głównie na powrocie tendencji idealistycznych, podniesieniu roli indywidualizmu i subiektywizmu, a przede wszystkim na podjęciu wysiłków prowadzących do odzyskania niepodległości państwowej.
Obok tych dwóch nazw występuje termin modernizm, który podkreślał współczesność i nowoczesność epoki przeciwstawiającej się systemowi poglądów poprzedniego pokolenia.
Kolejna nazwa - symbolizm, stosowana jest rzadziej, gdyż odnosi się nie tyle do cech całego okresu, ile raczej do głównego nurtu w sztuce młodopolskiej.
Jedną z charakterystycznych cech poglądu ówczesnego człowieka na świat jest poczucie zagrożenia i niepewności. Gwałtowny rozwój przemysłu, odkrycia naukowe, rosnące napięcia społeczne, spowodowały przemiany, których skutki były trudne do przewidzenia. Strach przed życiem kształtuje specyficzną dla tych czasów postawę człowieka. Cechuje ją dekadentyzm, objawiający się poczuciem grożącej zewsząd katastrofy i bezsensem istnienia, niewiarą w wartość jakiejkolwiek idei, ogólną apatią i niechęcią do wszelkiego działania.
Kierunki artystyczne w okresie Młodej Polski
- modernizm - ogół kierunków awangardowych w literaturze i sztuce w okresie 1880 - 1910; jedno z określeń Młodej Polski lub jej pierwszego dziesięciolecia;
- dekadentyzm - kierunek w literaturze francuskiej lat osiemdziesiątych XIX w. zapowiadający symbolizm i oddziaływujący na literaturę europejskiego fin de siecle'u (końca wieku), w tym literaturę polską. Dekadentyzm przejawia tendencje schyłkowe w kulturze, chylenie się ku upadkowi. Ogólnie dekadencja występuje w mniejszym lub większym stopniu u schyłku każdej epoki;
- impresjonizm - kierunek w malarstwie ukształtowany we Francji w drugiej poł. XIX w, mający swoje odpowiedniki w literaturze, m.in. w poezji P. Verlaine'a. Przedstawiciele impresjonizmu pokazywali świat tak, jak jest on widziany w procesie poznawania go, oglądania; zadaniem sztuki jest przedstawienie przelotnych wrażeń, gdyż nie ma możliwości dotarcia do obiektywnej prawdy o rzeczywistości, a poznawanie świata ogranicza się do subiektywnych, przypadkowych odczuć napotkanych zjawisk;
- neoklasycyzm - zespół tendencji w poezji XIX i XX w najczęściej będący reakcją na tendencje nowatorskie (awangarda), głoszący zastąpienie form nieokreślonych i chaotycznych formami zdyscyplinowanymi, wywodzącymi się z tradycji, głównie tradycji klasycystycznej, ale również tradycji innych epok. Wyraża się w sztuce zintelektualizowanej, operującej mitami i złożoną symboliką, podejmowaniu tematów kultury śródziemnomorskiej i klasycznych gatunków. W XIX w. neoklasycyzm był przeciwstawieniem się nurtowi Młodej Polski.
- symbolizm - kierunek artystyczny ukształtowany we Francji i w Belgii w ostatnim piętnastoleciu XIX w. Wypracował program głoszący, że sztuka powinna wyrażać poprzez symbol to, co niewyrażalne i docierać tam, gdzie nie dociera racjonalne poznanie. Rzeczywistość, która nas otacza, ma dwoistą naturę - składa się z materii i ducha; zadaniem sztuki powinno być odzwierciedlenie owej głębszej, duchowej, metafizycznej sfery ludzkiej egzystencji; świata duchów nie można przedstawić przy pomocy środków stosowanych przez sztukę realistyczną, gdyż nie jest on jednoznaczny i sprecyzowany; to co nieuchwytne, niewyrażalne, bo rozgrywające się poza światem zmysłów, można próbować przedstawić przy pomocy języka symboli, który dopuszcza możliwość wielu interpretacji; symbol jako środek artystyczny posiada dwa znaczenia: pierwsze, to postrzegalny zmysłowo obraz przedmiotu, osoby lub sytuacji, drugie, to podtekst, ukryte znaczenie, nie wypowiedziana jednoznacznie treść;
- ekspresjonizm - kierunek w sztuce ukształtowany w Niemczech przed I wojną światową, żywy do końca lat dwudziestych XX w. Nurt ten podstawową kategorią uczynił ekspresję (wyraz), a także inne ostre środki wyrazu: symbol, hiperbolę, groteskę. Kwestionował dotychczasowe postacie gatunków literackich, łączył obrazy codzienności z wizjami kosmicznymi, zapisami halucynacji i wizji sennych, a język potoczny z wyrafinowaną mową poetycką. Ukazywał przeżycia duchowe jako swoistą formę uczuciowego ekshibicjonizmu płynącego z głębin podświadomości.
Główni przedstawiciele okresu Młodej Polski
Filozofia
1. Niemcy:
Friedrich Nietzsche
- twórca tzw. "filozofii życia XIX/XX w.";
- przedstawiciel immoralizmu;
- przeciwstawia się dekadentyzmowi;
- propaguje kult życia, wiarę w jego sens i skuteczność energicznego działania;
- podstawą wszelkich ocen powinny być jedynie własne kryteria moralne, nie zaś narzucone z zewnątrz;
- głosił, że jedynie słuszną zasadą jest działanie "poza dobrem i złem";
- w działaniu motorem jest wewnętrzna "wola mocy", która decyduje o pozycji człowieka w społeczeństwie;
- torował drogę ludziom silnym i twórczym, posiadającym własną moralność, dynamicznym ("samolubstwo dostojnych jest stanem świętym") i usprawiedliwiał ich działanie, jednocześnie głosząc pogardę dla wszelkiej słabości;
- głosił sens istnienia "nadludzi" - tych, którzy stali się nimi dzięki samodoskonaleniu i wewnętrznej sile, a nie (jak twierdzili naziści) dzięki przynależności do jakiejś nacji; tylko oni mogą uratować świat od szarzyzny i nijakości;
- moralność nadludzi przeciwstawiał moralności ludzi słabych, za jaką uznawał moralność chrześcijańską;
- wg Nietzschego chrześcijaństwo usprawiedliwia wszelką niemoc i bierność wobec życia, dlatego ten typ moralności wiązał z Apollinem (człowiek apolliński) - bogiem łagodnym i bezsilnym, natomiast wszelką żywotność i siłę twórczą reprezentuje w filozofii nietzscheańskiej Dionizos (człowiek dionizyjski - nadczłowiek);
- w czasach nazizmu w Niemczech filozofia Nietzschego została przeinaczona na użytek ideologii hitlerowskiej, dlatego do dziś niesłusznie kojarzy się tego filozofa z hitleryzmem.
Artur Schopenhauer
- kształtował poglądy na rolę sztuki i jej twórców w życiu jednostki i społeczeństwa;
- Schopenhauer uważał, że podstawowym narzędziem poznania świata jest wola, która jest w nas najbardziej pierwotna i to właśnie ona jest motorem całego świata;
- jednak człowiek jest niedoskonały i nie umie wykorzystać woli do poznania świata, ponieważ ludźmi rządzi popęd i to on uniemożliwia całkowicie wolne działanie;
- człowiek gnany bezrozumnym popędem, zniewolony nim, nigdy nie pozna praw rządzących światem i nigdy nie osiągnie szczęścia;
- jedynym ratunkiem jest ucieczka w świat sztuki, bądź przez kontemplację i przeżywanie jej dzieł, bądź przez ich tworzenie; dzięki temu można osiągnąć Nirwanę (pojęcie to Schopenhauer zaczerpnął z buddyzmu), któa jest najbardziej pożądanym stanem bezświadomości człowieka;
2. Francja:
Henryk Bergson
- antyracjonalistyczny, intuicjonistyczny pogląd na świat - intuicja może być narzędziem poznania świata, gdyż jest ona dynamiczna i pierwotna - jest częścią natury;
- nie można odnaleźć żadnych przyczyn, czy logicznych przesłanek w rozwoju świata; rozwój ten jest samorzutny i nieprzewidziany, a decyduje o nim "pęd życiowy" wszelkich organizmów żywych;
- cała natura znajduje się w ciągłym rozwoju, dlatego niemożliwe jest uchwycenie i oddanie np. w sztuce prawdziwego jej wizerunku, dlatego trzeba szukać form takich, które pozwoliłyby to zrobić (stąd np. u Leśmiana-bergsonisty ciągłe eksperymentowanie ze słowem - neologizmy świadczące o ciągłych przemianach tworzywa językowego);
- świata nie można poznać przy pomocy intelektu, lecz dzięki intuicji, nieuświadomionemu instynktowi, który pozwala uczyć się świata poprzez doznawane wrażenia i przeżycia;
- intuicja, ponieważ jest częścią przyrody, pozwala poznawać wszelkie zjawiska od wewnątrz, a nie od zewnątrz;
Poezja
1. Francja:
Artur Rimbaud
- autor poetyckich i nastrojowych wierszy, zadziwiających fantastycznymi wizjami i śmiałą wyobraźnią;
- "Statek pijany" poprzez obrazy niezwykłych krajobrazów, egzotycznych mórz, sugeruje tęsknotę poety za ciekawszym, pełnym niespodzianek życiem, a jednocześnie zawiera w sobie dekadencką niechęć do współczesnego świata, znajdującego się w ciągłej pogoni za bogactwem;
Stefan Mallarme
- "Wiatr morski" - występuje tu pragnienie ucieczki od świata, który poza rozczarowaniami i nudą nie daje niczego, co zaspokoiłoby wrażliwość człowieka;
Karol Baudelaire
- nazywany "ojcem symbolizmu";
- "Kwiaty zła" (1857) - tom poetycki wyrażający sprzeciw wobec rzeczywistości; jest to przede wszystkim protest natury moralnej; poeta podkreśla bezsens ludzkiej egzystencji i absurd życia, które zagraża człowiekowi wiecznym cierpieniem, niepewnością każdego dnia, nieuchronnym przemijaniem zbliżającym do ostatecznego końca, do śmierci duchowej poprzez "upodlenie serc" (stąd w jego poezji tyle nędzy ludzkiej, ukazanej celowo w sposób jaskrawy);
- "Zegar", "Padlina" - utwory najsłynniejsze, najbardziej wstrząsające, najpełniej oddające dramat egzystencji w czasach, w których przyszło żyć poecie;
- Baudelaire wsławił się zestawianiem w swojej poezji brzydoty i piękna, był wynalazcą efektów poetyckich polegających na ukazywaniu związków kolorów, dźwięków i woni, uderzających niezwykłością zestawień;
- był mistrzem w wydobywaniu ze słowa, z budowy wiersza efektów muzycznych, melodii współtowarzyszącej treści i nastrojowi;
2. Rosja:
Aleksander Błok
- symbolista, związki z katastrofizmem i dekadentyzmem;
- wizja świata, który jest wrogiem człowieka, niesie cierpienia i prowadzi do nieuchronnej śmierci (wpływy dekadentyzmu, katastrofizmu, nietzscheanizmu, sprzeciw wobec mieszczańskiego stylu życia) - cykl "Jamby";
- "Majak ruski" - rzeczywistość radziecka (wiersz powstał po rewolucji październikowej) ukazana tu została jak zły sen;
3. Polska:
Kazimierz Przerwa-Tetmajer
- kilkanaście powieści i 3 dramaty, opowiadania "Na skalnym Podhalu", powieść historyczna "Legenda Tatr";
- "Koniec wieku XIX" - nazywa się go manifestem pokolenia - wiersz pesymistyczny, rysuje sylwetkę dekadenta, dla którego życie jest udręką, wobec której jest bezsilny; jest przekonany o bezsensowności jakiegokolwiek czynu, jakiejkolwiek reakcji;
- "Hymn do Nirwany" - wyraz tęsknoty za unicestwieniem, modlitwa o stan bezczucia, który oderwie poetę od zła, miernoty, od konieczności myślenia i patrzenia na świat;
- "Evviva l'arte!" - krytyka pod adresem społeczeństwa (moralność mieszczańska), w którym pogoń za dobrobytem przesłania te ludzkie potrzeby, które wzbogacają duszę.
Jan Kasprowicz
- do 1891 radykalizm, zainteresowanie problematyką chłopską;
- wiersz "W chałupie", cykl 40 sonetów "Z chałupy";
- potem odchodzi od realizmu, porzuca postawę społeczną; staje się symbolistą i impresjonistą;
- "Krzak dzikiej róży" - krzak drży o swoje życie, stara limba dowodzi, jak szybko przemija czas, jak łatwo piękno i młodość mogą się zmienić w chorobę, brzydotę;
- "Hymny" - nawiązują do hymnów średniowiecznych; autor wykorzystuje ówczesne pojmowanie Boga, aby rozpatrzyć problem dobra i zła;
- pesymistyczna postawa życiowa oparta na przeświadczeniu o nieuchronności katastrofy;
- nurt franciszkański - "Hymn św. Franciszka z Asyżu" zmienia tonację wypowiedzi poetyckiej Kasprowicza, co oznacza pogodzenie się z wyrokami bożymi i losem człowieczym. Poeta prezentuje nowy styl życia - prostego, w zgodzie z naturą i sumieniem, czyli życia w stylu franciszkańskim.
Leopold Staff
- rozpoczynał jako modernista - utwór "Deszcz jesienny" - dominuje tu melancholia, smutek, pesymizm; świadomość bezsensu istnienia;
- Staff od początku próbuje przezwyciężyć dekadenckie nastroje - cykl "Sny o potędze";
- początkowo inspirowany nietzscheanizmem (ale schrystianizowanym) i romantyzmem;
- w poglądach nietzscheańskich przeważa przekonanie, że obowiązkiem człowieka jest praca nad samym sobą, wewnętrzne doskonalenie się, dążenie do duchowej potęgi (stąd tytuł zbioru poezji: "Sny o potędze");
- "Kowal" (sonet) - wiersz pochodzi właśnie z tego tomu - niechęć do słabości, do niemocy serca;
- tom "Gałąź kwitnąca" - wyżej od materialnych zdobyczy ceni dążenia do ideałów i marzenia, gdyż one kształtują człowieka i jego osobowość;
- tom "Uśmiechy godzin"; te dwa ostatnie tomy uczyniły z autora najwybitniejszego przedstawiciela klasycyzmu;
- "Przedśpiew" - głosił afirmację życia, stworzył model człowieka dobrego i pogodnego, który ze zrozumieniem i spokojem przyjmuje zarówno szczęście jak i cierpienie - przejście na ton franciszkański;
- wybitny tłumacz (m.in. "Kwiatki św. Franciszka z Asyżu", "Tako rzecze Zaratustra" Nietzschego);
Bolesław Leśmian
- początkowo symbolista związany z symbolizmem rosyjskim;
- już w pierwszym tomie poetyckim "Sad rozstajny" (1912) pojawia się wpływ filozofii bergsonowskiej - afirmacja panteistycznej, wiecznie żywej natury;
- pozostałe trzy tomy jego poezji zostały wydane w XX-leciu międzywojennym, ale tematyka pozostała niezmienna;
- najsłynniejszy tom poetycki: "Łąka" (1920);
Tadeusz Miciński
- świat widział w nieustannej walce dobra ze złem, a zwycięstwo dobra i prawdy w duchowym doskonaleniu się ludzkości;
- posługiwał się symbolem, alegorią i groteską;
- stawiał sobie za zadanie moralne odrodzenie społeczeństwa;
- dramaty "Bazylissa Teofanu", "Kniaź Patiomkin";
- zbiór poezji "W mroku gwiazd";
Tadeusz Boy-Żeleński
- tłumaczenia z francuskiego ("Pieśń o Rolandzie", komedie Moliera, "Komedia ludzka" Balzaca, Prousta, Gide'a i wiele innych);
- "Słówka" - wiersze kabaretowo-satyryczne (przed. "Zielony Balonik");
Proza
- rezygnacja z odautorskiego komentarza, ocen, moralistyki;
- poprzestaje na opisach, relacjach, działaniu bohaterów i ich monologach wewnętrznych;
- rezygnacja z funkcji poznawczej na korzyść ekspresji;
- ukazanie wewnętrznego życia człowieka, jego stanów psychicznych bez komentarzy;
1. Anglia:
Herbert Wells
- autor powieści fantastyczno-naukowych: "Wehikuł czasu", "Człowiek niewidzialny", "Pierwsi ludzie na Księżycu";
John Galsworthy
- "Saga rodu Forsytów" - cykl powieściowy;
Joseph Conrad
- pisarz angielski polskiego pochodzenia (przedtem Konrad Korzeniowski);
- powieści: "Lord Jim", "Korsarz", "Zwierciadła morza"; sławił piękno i grozę morskich przygód, interesował go "nieopanowany ocean życia ludzkiego";
2. Rosja:
Fiodor Dostojewski
- reprezentował nurt psychologiczny;
- poddawał swoich bohaterów głębokiej analizie moralnej;
- opisywał margines życia społecznego, patologie, nałogi i starał się poszukiwać ich źródeł;
- "Zbrodnia i kara", "Biesy", "Idiota", "Bracia Karamazow";
Lew Tołstoj
- "Wojna i pokój", "Anna Karenina", "Zmartwychwstanie";
- podejmował próby odnalezienia drogi ratunku dla świata zagrożonego skutkami cywilizacji;
- wszystko można przezwyciężyć drogą chrześcijańskiej miłości, wzajemnego zrozumienia, pokorą wobec losu;
- wszystko zależy od wewnętrznych wartości człowieka (nakaz doskonalenia się moralnego);
3. Polska:
Stefan Żeromski
- jeden z najbardziej płodnych pisarzy polskich przełomu XIX i XX wieku; tworzył w czasach Młodej Polski i dwudziestolecia międzywojennego; jego dorobek literacki i znaczenie dla literatury polskiej są ogromne;
- wylansował swój własny styl, zwany dziś żeromszczyzną, charakteryzujący się silnie nacechowanym emocjonalnie tokiem narracji (dobitne określenia, wykrzyknienia i in.) oraz długimi, wielokrotnie złożonymi zdaniami;
- chronologicznie: zbiór nowel "Opowiadania" ("Doktor Piotr", "Zmierzch", "Zapomnienie", "Siłaczka");
- powieści: "Promień" (pierwsza powieść); "Syzyfowe prace", "Ludzie bezdomni";
- powieść historyczna "Popioły"; "Duma o hetmanie";
- dramat "Róża"; "Ponad śnieg jaśniejszym się stanę", "Turoń", "Uciekła mi przepióreczka";
- tragedia "Sułkowski";
- powieści "Uroda", "Wierna rzeka";
- powieść "Przedwiośnie", poemat prozą "Puszcza jodłowa";
- dzięki doskonałemu wyczuciu tętna życia społeczeństwa i trapiących je chorób, moralistycznej pasji i wpływowi na postawy ludzi - zyskał miano "sumienia narodu";
- wszystkie środki i style stosowane przez Żeromskiego (np. liryzacja, technika naturalistyczna i impresjonistyczna) służą najczęściej ważkiej problematyce społecznej bądź narodowej, propagowaniu idei i wzorców osobowościowych;
- jego twórczość zdradzała skłonność do "rozdrapywania ran" narodu, demaskowała zło i przenikliwie badała jego źródła;
Władysław Stanisław Reymont
- laureat nagrody Nobla w 1924 r. za "Chłopów";
- przenikliwy obserwator życia codziennego, zarówno miejskiego ("Ziemia obiecana"), jak i wiejskiego ("Chłopi"); z reporterskim zacięciem opisywał te sfery życia, z którymi się spotykał jako krawiec, wędrowny aktor, kolejarz, nawet niedoszły mnich;
- pisywał powieści i opowiadania w stylu naturalistycznym i psychologicznym, ze skłonnościami do kreślenia dynamicznych panoram;
- "Pielgrzymka do Jasnej Góry", "Komediantka", "Fermenty", "Ziemia obiecana" (powieść o Łodzi);
- "Chłopi" (1902-09), trylogia "Rok 1794";
Dramat
Trzy tendencje:
1. dramat naturalistyczny z przewagą komedii społecznych; wyrastający z tradycji realistycznych (G. Zapolska, K. Kisielewski, T. Rittner);
2. dramat symboliczny (S. Wyspiański, S. Przybyszewski);
3. dramat ekspresjonistyczny, nowatorski; występują elementy ekspresjonizmu (wyrażenie treści głęboko ukrytych) - T. Miciński;
1. Belgia:
Maurycy Maeterlinck
- "Ślepcy" - ślepcy i sytuacja, w jakiej się znajdują, są symbolami egzystencji ludzi końca wieku;
2. Norwegia:
Henryk Ibsen
- "Nora", "Podpory społeczeństwa", "Upiory", "Wróg ludu", "Dzika kaczka";
- poruszają zagadnienie roli prawdy i kłamstwa w życiu ludzkim, problem moralnej odpowiedzialności za siebie i innych;
- reprezentuje dramat realistyczny, ukazujący najbardziej zawiłe konflikty ludzkiego życia;
3. Polska:
Stanisław Wyspiański
- widzi konieczność podjęcia walki z marazmem społeczeństwa polskiego, pragnie obudzić w nim pragnienie podjęcia czynu torującego drogę do niepodległości; początkowo chodzi oczyn zbrojny ("Wesele"), potem (w "Nocy listopadowej" i "Wyzwoleniu") - o przemianę duchową narodu, o jego ponowne narodzenie się; ta nowa interpretacja ludzkiej egzystencji sugeruje konieczność aktywnej i bohaterskiej postawy wobec przeciwieństw losu;
- "Wesele" 1901, dwa wątki: realistyczny i fantastyczno-symboliczny;
- "Wyzwolenie" 1903
- po tematykę swych dramatów sięgał do epoki romantyzmu: "Warszawianka", "Lelewel", "Noc listopadowa"; dokonywał rozrachunku z historią;
- odwoływał się także do czasów antycznej Grecji: "Akropolis", "Protestilas i Leodamia", "Meleanger", "Achilles", "Powrót Odysa";
- zainteresowania tradycją narodu polskiego: "Legenda", "Bolesław Śmiały", "Skałka";
- tragedie współczesne: "Klątwa", "Sędziowie";
Gabriela Zapolska
- rozpoczęła od kariery aktorskiej, potem zaczęła pisać sztuki teatralne i powieści;
- nowele, powieści: "Kaśka Kariatyda", "Przedpiekle", "Sezonowa miłość", "Córka Tuśki", tom nowel "Akwarele";
- dramaty: "Żabusia", "Moralność pani Dulskiej", "Skiz", "Ich czworo", "Panna Maliczewska";
- krytykuje środowisko mieszczańskie, demaskuje jego obłudę moralną, filisterstwo;
