Barok - ogólna charakterystyka epoki

Ramy czasowe:
Barok, w najszerszym tego pojęcia znaczeniu, to w historii kultury europejskiej epoka obejmująca zjawiska artystyczne końca XVI, XVII i pierwszej połowy XVIII wieku.

Pochodzenie terminu "barok":
Termin "barok" zapożyczono z historii sztuki, gdzie stosowany był dla określenia dziwactwa i nieregularności w sztuce - w języku portugalskim słowo "barocco" oznacza udziwnioną, nieregularną perłę. Przyjęcie go przez epokę literacką sugeruje, że będzie w niej mowa o twórczości niezwykłej i dziwnej.

Światopogląd barokowy:
Krytyce podlegają założenia humanizmu renesansowego. Pojawia się także zwątpienie w umiejętność godzenia ziemskich i wiecznych wartości (powraca średniowieczny dualizm), w rozsądek poszukiwania ziemskiego szczęścia i w sens tolerancji religijnej (patrz hasło: kontrreformacja). Epoka baroku szuka własnej oceny spraw wiecznych i nowych odpowiedzi na pytanie "czym jest człowiek"? Przykładowo M. Sęp-Szarzyński, uważany za poetę manierystycznego lub prebarokowego, proponował człowiekowi postawę aktywną w poszukiwaniu istotnych wartości, wierząc, iż można je odnaleźć drogą intelektualnego skupienia. Sebastian Grabowiecki natomiast, widząc w człowieku przede wszystkim jego bezradność i samotność, proponował mu ucieczkę od świata i bezgraniczne oddanie się Bogu. Równolegle z nastrojami religijno - mistycznymi barok upodobał sobie sferę materialną, sensualną. Przeświadczenie o znikomości i przemijalności życia doczesnego rodziło chęć chwilowego zanurzenia się w tej "marnej", ale jakże pociągającej rzeczywistości. Stąd owo paradoksalne zestawianie spraw doczesnych, cielesnych z nieprzemijającymi wartościami duchowymi, w wyniku czego te ostatnie wypadały jednak blado przy bujnym, niczym nie skrępowanym żywiole cielesności.
Z tego zestawienia wyłania się słynna barokowa opozycja miłości i śmierci.

Barok w Polsce:
W polskiej historii literatury termin "barok" ma co najmniej dwa znaczenia. Określa epokę literacką trwającą od schyłku lat osiemdziesiątych XVI wieku po lata trzydzieste wieku XVIII oraz jest pojęciem odnoszącym się do głównego w tym wieku prądu literackiego. Wyróżnia się trzy fazy baroku:

Faza pierwsza - wczesny barok - trwa od lat osiemdziesiątych XVI wieku po lata dwudzieste wieku XVII; dochodzi w niej do głosu między innymi twórczość mistyczno-metafizyczna (M. Sęp-Szarzyński) nawiązująca do średniowiecznej filozofii i starotestamentowych wizji Boga, świata, człowieka.

Faza druga - barok dojrzały - przypada na środkowe lata wieku XVII (do lat siedemdziesiątych). W dojrzałym baroku rozwija się twórczość między innymi J. A. Morsztyna - mistrza paradoksu i konceptu.

Faza trzecia (ostatnia) - późny barok, przypada na czas kryzysu kultury i piśmiennictwa. Najwybitniejsi twórcy późnego baroku (W. Potocki, W. Kochowski, J. Ch. Pasek) związani byli z ideologią sarmacką.

Kontrreformacja w Polsce:
W Polsce, objętej kontrreformacją, ponownie zaznacza się potęga Kościoła. Z tego też powodu niemałą rolę w kształtowaniu światopoglądu odegrał zakon jezuitów. Szeroko rozwinięta sieć szkół zakonnych spowodowała wprawdzie wzrost liczby osób wykształconych, ale jednocześnie obniżył się poziom tego wykształcenia. Wszelkie przejawy wolnej myśli, poglądy heretyckie i antykościelne podlegały surowej cenzurze. Niepożądane książki umieszczano na indeksie - pierwszy indeks w Polsce sporządzono w Krakowie na początku XVII wieku. Wynikiem polityki kontrreformacyjnej było ogólne obniżenie poziomu literatury, w której pojawiać się zaczęły płytkie utwory o charakterze dewocyjnym i panegiryki (utwory pochwalne, wysławiające z przesadą osobę lub wydarzenie), których autorzy liczyli na protekcję w zdobyciu stanowiska lub zaszczytów. Często były to utwory grafomanów, a więc osób nie posiadających talentu, a ulegających manii pisania utworów literackich.

Upadek języka polskiego w epoce baroku:
Dość częstym zjawiskiem było makaronizowanie języka literackiego (makaronizmy - obce wyrazy, zwroty, obce formy wplecione w tekst pisany w języku ojczystym). W końcu XVII wieku wychowanie w szkołach zakonnych nakazywało popisywanie się znajomością łaciny. Wtrącano więc wyrazy łacińskie do polskich zdań, nadawano im polskie końcówki, czy naginano polską budowę zdań do łacińskiej składni. Zwyrodnienie języka i stylu w literaturze polskiej było objawem obniżenia się poziomu kultury umysłowej i obyczajowej, której uległa szlachta, zapatrzona w swą rzekomą sarmacką wyższość nad innymi narodami.

Sarmatyzm:
Całą brać szlachecką jednoczyło poczucie narodowej potęgi, przekonanie o świetności polskiego ustroju - monarchii ograniczonej prawami stanu szlacheckiego - nadto świadomość tradycji rodowej i starodawności sarmackiej, co wiązało się z ideą pochodzenia Polaków jakoby od starożytnych Sarmatów. Duma z tego potężnego sarmackiego dziedzictwa była też nieodłączną cechą barokowej mentalności. Dopiero z czasem, w XVIII w. ukształtowało się ujemnie nacechowane określenie sarmatyzm oznaczające całokształt siedemnastowiecznych obyczajów i kultury szlacheckiej, zwykle utożsamianych z samowolą, zacofaniem, pogardą, niechęcią do cudzoziemców, dewocją i ciasnym tradycjonalizmem. Szlachcic - rycerz był obrońcą złotej wolności, systemu społeczno - państwowego, który gwarantował mu uprzywilejowane miejsce w Rzeczypospolitej. Już w wieku XVII w ideologii sarmackiej ujawniły się również hasła mesjanistyczne, wspomagane i rozwijane przez Kościół. Polska, a więc rycerska szlachta miała odegrać szczególną rolę w całej wschodniej Europie poprzez krzewienie idei chrześcijańskich. Szlachcic - obrońca wiary, obrońca Najświętszej Marii Panny stawał na straży suwerenności chrześcijańskiej Europy, strzegł przed niebezpieczeństwem pogaństwa i innowierstwa. Polska pełniła w ideologii sarmackiej "przedmurza chrześcijaństwa", najdalej na Wschód wysuniętego bastionu Rzymu. Pisarze późnego baroku (Potocki, Kochowski) podjęli zdecydowaną krytykę wielu przejawów życia szlacheckiego, akcentując zwłaszcza nierealizowanie przez nią podstawowych zasad ideologii sarmackiej. Krytyce podlegała nie sama ideologia, ale właśnie odstępstwa od niej.

Jeszcze w XVI wieku pojęcie sarmatyzmu obejmowało pozytywne cechy szlacheckie - patriotyzm, pracowitość, uczciwość, ale w XVII wieku miejsce dawnych cnót zajęły wady
- obojętność wobec losów ojczyzny, warcholstwo, pijaństwo, rozluźnienie obyczajów, wyzysk chłopa. Powyższe sprawy powodują, że szczególnie druga połowa XVII wieku jest dla Polski okresem wielkiego kryzysu. Sytuacja wewnętrzna i zewnętrzna Polski wikłała kraj w coraz to nowe wojny. Bunty chłopskie przeciwko uciskowi feudalnemu, potop szwedzki i anarchia szlachecka osłabiały jej pozycję polityczną. W 1652 roku nastąpiło pierwsze zerwanie sejmu przez liberum veto jednego tylko posła, za Augusta II zerwano 17 sejmów, a za Augusta II, prócz koronacyjnego nie doszedł do skutku ani jeden.

Cechy poezji barokowej:
kunsztowność poezji - Jan Andrzej Morsztyn inspirowany był przez nurt marinizmu; twierdzono, że poezja powinna przede wszystkim zadziwiać czytelnika, zaskakiwać go niezwykłością operacji językowych, metafor, szokujących paradoksów i zestawień antytetycznych (Cuda
miłości), oryginalnych epitetów i śmiałych porównań; wiersze Morsztyna pośrednio informują, że twórczość poetycka nie zawsze jest nastawiona na wierne odzwierciedlenie rzeczywistości, że poeta nie musi mówić prawdy, że celem i istotą jego poszukiwań jest właśnie poezja ograniczona do siebie samej.

konceptyzm - świetny, wyszukany pomysł literacki, tzw. koncept był głównym celem dla wielu poetów europejskich (gongoryzm od Ludwika Gongora); konceptyzm uwydatniał zarówno harmonijne, jak i sprzeczne związki między różnymi zjawiskami; "Czym piękno dla oczu, dla uszu harmonia, tym koncept dla umysłu"; poezja ta była intelektualna, a zarazem zmysłowa; zmysły człowieka traktowano jako "informatorów duszy"; intelektualny charakter wynikał z jej warsztatowego rygoru: wiersze miały pozór żywiołowych, napisanych "od niechcenia" dzięki świadomemu użyciu odpowiednich środków; poezja będąca najwyższym kunsztem słowa właśnie na nie chciała być nakierowana.

zagadka bytu ludzkiego - D. Naborowski reprezentował ten nurt; próba rozwiązania zagadki bytu ludzkiego, odnalezienia miejsca człowieka w świecie podlegającym przemijaniu, poszukiwał wartości, które nadają sens ludzkim wysiłkom.

Gatunki charakterystyczne dla epoki baroku:
sonet - utwór poetycki składający się z 14 wersów podzielonych na dwie strofy czterowierszowe oraz dwie trójwierszowe (tercyny), o ścisłym rozkładzie rymów, przy czym 8 pierwszych wersów zawiera na ogół część opisową lub narracyjną, natomiast 6 końcowych stanowi część refleksyjno-uogólniającą. Sonet zrodził się w XII w. we Włoszech (nazwa), rozwinięty został przez Dantego i F. Petrarkę. Ustalił się wtedy typ tzw. sonet włoski o rozkładzie rymów abba abba oraz cdc dcd (cde cde). Sonet rozpowszechnił się w ciągu XV i XVI w. w literaturze europejskiej, m.in. sonety W. Szekspira. Tak zwany sonet francuski miał zmodyfikowany układ rymów (w końcowych 6 wersach ccdeed lub cddcee). W Polsce sonet wprowadzili J. Kochanowski i M. Sęp-Szarzyński. W nowszych czasach ustaliła się włoska postać sonetu. Uprawiany w różnych okresach literatury uważany za formę szczególnie trudną, pojmowany był jako popis i sprawdzian kunsztu poetyckiego (romantyzm - A. Mickiewicz i J. Słowacki, pozytywizm - A. Asnyk, Młoda Polska - J. Kasprowicz, K. Tetmajer, L. Staff, współcześnie - J. Iwaszkiewicz, A. Słonimski, S. Grochowiak, S. Swen-Czachorowski).

epos rycerski - najstarszy gatunek epicki, wywodzący się z ludowych podań o legendarnych lub historycznych bohaterach z plemiennej przeszłości; są to dłuższe utwory, najczęściej wierszowane; źródłem eposów były mity, podania i baśnie; epos rycerski ukształtował się w średniowieczu.

pamiętnik - gatunek piśmiennictwa użytkowego oraz wzorowany na nim gatunek literatury pięknej - pisane w pierwszej osobie wspomnienia z życia prywatnego i/lub publicznego. W odróżnieniu od dziennika pamiętnik pisany jest z perspektywy późniejszej od całości przedstawionych wydarzeń i w sposób bardziej sumaryczny. Wiele pamiętników rzeczywistych ze względu na ich wartość literacką zalicza się obecnie do literatury pięknej ("Pamiętniki" J. Ch. Paska). Powieści pisane w formie pamiętnika pozwalały usunąć pośrednictwo narratora, zbliżyć czytelnikowi perspektywę postaci. Pojawiły się zwłaszcza w prozie o zainteresowaniach psychologicznych (np. w okresie Młodej Polski).

list - gatunek wywodzący się ze starożytności (Horacy), uprawiany głównie w okresie klasycyzmu, związany z kulturą dworską, wprowadzający rozważania ogólne, elementy dydaktyczne, niekiedy satyryczne. Ramą utworu była konwencja komunikacji listownej; list sięgał do epistolografii (sztuki pisania listów) użytkowej. Obowiązywała w nim "stosowność" stylu do treści oraz do rodzaju stosunków między dwiema stronami komunikacji (w liścia kierowanym do przyjaciela dopuszczane były tony bardziej osobiste). W liście możliwa była większa swoboda, obniżenie tonu, wprowadzenie formy swobodnej rozmowy. Nierzadko sięgano po formę listu z podróży. W liście okolicznościowym, częstym w okresie oświecenia, dopuszczalne były błahsze treści. Od ody list różnił się przed wszystkim powściągliwością tonu, refleksyjnością. List w Polsce był rozpowszechniony w okresie oświecenia (I. Krasicki, S. Trembecki), w okresie romantyzmu przybrał charakter mniej retoryczny, a bardziej intymny, np. u J. Słowackiego, C. Norwida ("Do obywatela Johna Brown").

Lektura dodatkowa:
- A. Sajkowski, "Barok"
- J. Pelc, "Barok - epoka przeciwieństw"
- Cz. Hernas, "Barok"