Ogólna charakterystyka Baroku.

Do niedawna barok traktowano jako negatywne zjawisko pozostające na granicy prawdziwej sztuki. W 1929 roku Benedetto Croce, włoski filozof i estetyk, napisał: “To, co jest naprawdę sztuką, nigdy nie jest barokowe, to zaś, co jest barokiem, nie jest sztuką. Barok to zły znak”. Dziś dostrzegamy jego wartość, cenimy oryginalność i efektowność stylu kierującego się zupełnie innymi założeniami niż tak hołubiony przez historyków renesans. Losy terminu “barok” były podobne do losów pojęć stylów takich, jak gotyk i manieryzm, powstałych z negatywnych określeń estetycznych. Słowo “barok” znane jest od XVI wieku. Początkowo oznaczało rzecz dziwną, niezwykłą i miało zabarwienie ujemne. Przypuszczalnie zostało ono zapożyczone od portugalskiego wyrazu barocco, oznaczającego perłę o nieregularnych kształtach. W okresie oświecenia negatywny przymiotnik “barokowy” przeniesiono na niektóre przejawy sztuki XVII i XVIII wieku. Dziewiętnastowieczni historycy sztuki mocno tkwili w klasycznych ideałach piękna. Nazywali oni barok “zdziwaczałym renesansem”. Uznawali go za końcową fazę odrodzenia. Dopiero od schyłku XIX wieku barok ze zdegenerowanego potomka renesansu stopniowo stał się odrębnym, pełnoprawnym stylem, rządzącym się własnymi kryteriami piękna. Sztuka okresu baroku obejmuje lata 1590 – 1770. Była bardzo zróżnicowana. Najpełniejszy i najbardziej typowy styl barokowy możemy zauważyć w krajach katolickich: we Włoszech, w południowych Niemczech, Austrii, Hiszpanii, Czechach i Polsce. We Francji, Anglii i Holandii wystąpił odrębny nurt zwany klasycyzmem barokowym.

Barok narodził się około 1590 roku w Rzymie, stolicy świata katolickiego. Jego wczesna faza silnie związana była z kontrreformacją. Na soborze trydenckim w połowie XVI wieku podjęto walkę z protestantyzmem, zeświecczeniem życia i upadkiem obyczajów. Próbowano ponownie przyciągnąć wiernych do katolicyzmu. W tej atmosferze zrodziła się sztuka barokowa. Wyróżniała się szczególnym sposobem oddziaływania na widza. O ile sztuka w okresie renesansu szukała doskonałości i piękna obiektywnego, o tyle w baroku rozumiana była jako artystyczna perswazja. Została podporządkowana zasadzie złudzenia i przekonania. Miała porywać duszę, poruszać uczucia i oczarować zmysły. Jej zadaniem było zwrócenie uwagi wiernych, rozpalenie na nowo żarliwości, oszałamianie potęgą efektownych wizji przenikniętych mistycyzmem. Wnętrza miały bogatą scenerię. Muzyka była bardzo wniosła. Odpowiednie odczucia zapachowe zapewniała woń kadzideł. Używano wielu barw i materiałów, co sprawiało wrażenie znajdowania się w niebiańskiej rzeczywistości, w której rozgrywało się cudowne widowisko tryumfu Boga i świętych. Kościoły barokowe były przeciwieństwem surowych zborów protestanckich. W XVII i XVIII wieku nastąpił rozwój absolutyzmu władzy świeckiej. Potrzebował on gloryfikacji monarchy oraz uświetnienia jego dworu. Styl barokowy doskonale służył celom propagandy i ceremonialnej prezentacyjności.

Renesansowemu umiarowi, statyczności i płaszczyznowości barok przeciwstawił dynamikę, napięcie i ruch. Poprzez monumentalizację dzieł, spotęgowanie ich wymiarów i spiętrzenie ich kompozycji stworzono sztukę przytłaczającą. W kompozycji nie stosowano zasady równowagi elementów, lecz podporządkowano całość jednej dominującej części lub kilku mocnym akcentom. Używano wybujałych i masywnych form oraz silnych efektów światłocieniowych.

Architektura
Architektura barokowa była od renesansowej znacznie bogatsza i bardziej skomplikowana. Czerpała wzory z antyku. Bryły budynków ożywiano i urozmaicano. Kolumny łączono w pary i spiralnie skręcano, pilastry zwielokrotniano, nakładając na siebie, a fronty kształtowano fantazyjnie. Charakterystycznym elementem były mocno wystające gzymsy, wielokrotnie załamywane i wyginane. Masywne ściany ozdabiano rzeźbami. W wystroju zewnętrznym kościołów najważniejsze i najefektowniejsze były fasady. Najczęściej nie posiadały wierz ( dwukondygnacyjne, zwieńczone frontonem ) lub miały dwie wierze rozsunięte na boki. Charakterystyczną cechą barokowych budowli sakralnych było dążenie do integracji przestrzeni wnętrz. W kościołach podłużnych stosowano bardzo szeroką nawę główną, redukując nawy boczne. Często wykorzystywano plan centralny. Zwykle wybierano elipsę, a nie koło jak w renesansie. Pozwalała ona dynamiczniej kształtować wnętrza oraz łączyła plan centralny z podłużnym ( bardziej funkcjonalnym ). Częstym elementem kościołów były kopuły. Wewnątrz budowli architektura, malarstwo i rzeźba stawały się pełną ruchu jednością. Tworzono niewiarygodne wizje, które za pomocą iluzyjnych, łudzących sztuczek nadawano wyraz prawdopodobieństwa. Wprowadzano widza w błąd, atakując go zaskakującymi rozwiązaniami. W tym celu domalowywano nieistniejące elementy architektoniczne ( kolumny, gzymsy, okna ). Pod sklepieniami umieszczano unoszące się w powietrzu postacie. Stosowano iluzjonistyczną perspektywę zbieżną. Dzięki temu wnętrza podwyższały się o kilkanaście metrów, a sklepienia otwierały, ukazując bezkresną przestrzeń nieba. Powstało zjawisko teatralizacji sztuki, w którym najważniejszy był efekt, a nie prawda obiektywna. Barwiony stiuk doskonale udawał szlachetny marmur, a do stworzenia wrażenia bogactwa wystarczało pozłacane drewno.

Rzeźba
Rzeźba barokowa odeszła od renesansowej harmonii. Dążyła do dynamicznego odtwarzania postaci w ruchu, uchwycenia przelotnej chwili oraz wywołania u widza silnego wrażenia. Często tworzono sceny dramatyczne. Niekiedy przedstawiały one wizje religijne i objawienia. Ukazywały one śmierć lub głosiły chwałę bohaterów. Treści te oddawano przez niespokojne formy. Postacie ujmowano w sposób patetyczny, podczas gwałtownych ruchów i teatralnych gestów. Ich mocno wygięte i skręcone ciała okryte były obszernymi szatami o obfitych, miotanych wiatrem fałdach. Rzeźbiarze starali się w jak najwyrazistszy sposób pokazywać stany duszy ludzkiej, oddawać uczucia i wewnętrzne napięcia.

Malarstwo
Na uformowanie się malarstwa barokowego na przełomie XVI i XVII wieku wywarło wpływ środowisko artystyczne. Były to nurty: naturalistyczny reprezentowany przez Caravaggia ( caravaggionizm ) i klasycystyczny ( wywodząca się z Bolonii rodzina Carraccicch, G. Reni, Domenichino ) oraz kolorystyczna szkoła wenecka. Prądy te przeplatały się z tendencjami mistyczno – symbolistycznymi i nurtem sztuki dworskiej ( zwłaszcza w krajach katolickich ). Były one głównymi kierunkami malarstwa barokowego. W malarstwie religijnym dominowała tematyka mistyczno – symboliczna i martyrologiczna, w malarstwie świeckim – sceny mitologiczne, alegoryczne, historyczne i portret, a także pejzaż, martwa natura, tematyka rodzajowa ( zwłaszcza w Holandii, Flandrii i Hiszpanii ). Kompozycja barokowa opierała się na układach diagonalnych i silnych efektach światłocieniowych. W malarstwie ściennym stosowano iluzjonizm ( Guercino, P. da Cortona, A. Pozzo ).

Bernini Giovanni Lorenzo (1598-1680)

Bernini Giovnni Lorenzo (1598-1680), czołowy artysta rzymskiego baroku, łączący doskonałe umiejętności rzeźbiarza, architekta oraz malarza. Jego prace odzwierciedlają znakomicie okazałość, dynamikę i patos oraz złożoną barokową symbolikę i alegoryzm (alegoria). Dążył do jednoczenia różnorodnych środków formalnych w celu uzyskania pełni wyrazu plastycznego.
Klasycyzująca architektura Berniniego odznaczała się doskonałością proporcji, mistrzowskim opanowaniem zasad perspektywy i swobodnym stosowaniem form klasycystycznych; wywarł decydujący wpływ na sztukę baroku.

Rembrandt (1606-1669)
Rembrandt, właściwie Rembrandt Harmensz van Rijn (1606-1669), holenderski malarz i grafik. Jeden z największych artystów w dziejach sztuki, o cechach geniuszu zgodnego z tendencjami charakteryzującymi sztukę holenderską XVII stulecia.
Rembrandta doceniono w pełni dopiero w poł. XX w., głównie dzięki wielkim wystawom. W długiej działalności artysty wyróżnia się cztery okresy: 1) młodość spędzona w Lejdzie (do 1631), 2) szczęśliwa epoka pobytu w Amsterdamie, na którą przypada małżeństwo z Saskią van Uylenburgh (1632-1643), 3) okres dojrzałości twórczej (do 1656), 4) najbardziej fascynująca twórczość późna (od 1657 do śmierci).
Rembrandt kształcił się u J. van Swanenburga w Lejdzie, a następnie u P. Lastmana w Amsterdamie (1620-1623). W okresie lejdejskim realizował głównie tematykę biblijną oraz portrety. Płótna te dowodzą przyswojenia przez Rembrandta światłocieniowego stylu Caravaggia.
Swą sławę wśród współczesnych zawdzięczał artysta Lekcji anatomii doktora Tulpa (1632), będącej znakomitym portretem zbiorowym o dużej sile wyrazu. W tym samym czasie, mieszkając już w Amsterdamie, Rembrandt tworzył liczne, nacechowane realizmem portrety indywidualne, a także podjął tematykę starotestamentową (Stary Testament).
Kolejny ważny nurt jego twórczości stanowią heroizowane pejzaże. Okres swoich największych sukcesów zamyka Rembrandt w 1642 słynnym płótnem Wymarsz strzelców, znanym też jako Straż nocna - w arcydziele tym malarz doprowadził do mistrzostwa barokowe (barok) poszukiwania efektu teatralnego, czemu towarzyszyła szeroka gama kolorów.
Późna twórczość Rembrandta oznacza jego triumf artystyczny: powstają najpiękniejsze obrazy, malowane szerokim i ciężkim pociągnięciem pędzla lub szpachli, brak już dekoracyjnej scenerii, postacie stają się monumentalne (monumentalizm), a gama barwna ogranicza się do intensywnej czerwieni i żółci na brunatnym tle.
Rembrandt był także wybitnym grafikiem i rysownikiem, pozostawił 280 akwafort, z których najpiękniejsze to: Trzy drzewa (1643), Chrystus uzdrawiający chorych (1645), Ecce Homo (1655), a także ok. 1400 rysunków.
Jego olbrzymia spuścizna malarska obejmuje ok. 630 obrazów znajdujących się m.in. w muzeach: Amsterdamu, Hagi, Nowego Jorku, Bostonu, Petersburga, Drezna, Londynu, Berlina, Kolonii, Wiednia, Monachium i Krakowa.
Najważniejsze wśród płócien Rembrandta to (oprócz wspomnianych już - Lekcji anatomii doktora Tulpa i Wymarszu strzelców): Flora (1634), Krajobraz z miłosiernym Samarytaninem (1638), Wieczerza w Emaus (1648), Jeździec polski, tzw. Lisowczyk (1655), Portret Tytusa (1656), Autoportret (1658), Saul i Dawid (1658), Przysięga Claudiusa Civilisa (1661), Portret członków cechu sukienników (1662), Żydowska narzeczona (1664), Powrót syna marnotrawnego (1669).
Rubens Peter Paul
(1577-1640), malarz flamandzki. Czołowy artysta okresu baroku, skupiający w swojej twórczości takie cechy epoki jak: wybujałość, żywiołowość, dynamika, niepokój i zmysłowość. Dzięki niezwykłej indywidualności narzucił swój styl całemu malarstwu flamandzkiemu na kilkadziesiąt lat.
Gruntownie wykształcony w Antwerpii u A. van Noorta, T. Verhaechta i O. van Veena, w 1598 uzyskał tytuł mistrzowski i wyruszył do Italii, gdzie w 1600 rozpoczął służbę na dworze książąt Gonzagów w Mantui. Poznał główne ośrodki artystyczne Włoch (oprócz Mantui - Wenecję, Florencję, Rzym, Genuę).
Po powrocie do ojczyzny objął w 1608 w Antwerpii funkcję malarza nadwornego arcyksięcia Alberta i infantki Izabeli. Rubens stopniowo zyskiwał sławę międzynarodową - odbył podróże dyplomatyczne na dwory Holandii, Anglii i Hiszpanii, a jego klientami zostali: Maria Medycejska, Ludwik XIII, Karol I. W Anglii otrzymał tytuł szlachecki. Jednocześnie pracował nad wielkimi płótnami dla kościołów Antwerpii, Alost, Malines i Madrytu.
Malarstwo religijne realizował interpretując ze spontaniczną pasją chrześcijańskie tematy cierpienia, chwały, cudów, ekstazy. Tworząc dzieła o tematyce mitologicznej dał wyraz kultowi zdrowego i silnego ciała człowieka - odznaczające się obfitością kształtów akty rubensowskie stały się jednym z synonimów malarstwa barokowego.
Rubens malował także portrety kobiece, męskie wizerunki reprezentacyjne, ponadto sceny z polowań oraz nastrojowe krajobrazy o bogatym kolorycie. Wykonywał też kartony do tkanin, liczne rysunki przeznaczone do rytowania, szkice dla architektów i dekoracje miejskie.
W zakresie stosowanych środków malarskich Rubens ewoluował od śmiałych kontrastów ciepłych i zimnych barw do palety bardziej umiarkowanej, z przewagą bieli, żółci kadmowej, cynobru i lakowej czerwieni. Przejrzyste warstwy farb tonował grą światła, którą skupiał na zgrubieniach warstwy malarskiej. Były to wartości nowatorskie, stawiające Rubensa wśród najwybitniejszych kolorystów w dziejach sztuki.
Wywarł olbrzymi wpływ m.in. na malarstwo angielskie i francuskie XVIII w., a także na romantyków. Jego najwybitniejszymi uczniami i współpracownikami byli: J. Jordaens, A. van Dyck, F. Snyders, J. Breughel.