Młoda Polska - bardzo dokładne opracowanie epoki

1. RAMY CZASOWE

Początek: 1890r.
Koniec: 1918r.

2. OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA MŁODEJ POLSKI

2.1 Sytuacja kraju

Po zrywie wolnościowym w epoce romantyzmu, zmęczony naród skierował się ku filozofii pozytywistycznej. Epoka spokoju i łagodności w dążeniu do niepodległości. Wiodącymi wartościami moralnymi była praca fizyczna i umysłowa. Popularne zawody to lekarz, nauczyciel itp. Główną warstwą społeczną była inteligencja. Była ona odpowiedzialna za doskonalenia w dążeniu do niepodległości. Z czasem zauważono wypaczenie poglądów. Mieszczaństwo opływało w dobrobycie. Wprowadzali uzależnienie od siebie. Byli zachłanni, a to szło w parze z zakłamaniem. Powiększyły się dysproporcje majątkowe. Zrezygnowano z dążeń niepodległościowych. Było tak głównie w Galicji - lojalizm polityczny. Miała ona bowiem autonomię. Niestety politycy nie wykorzystali tej sytuacji by przechować polskość, ale wręcz sprzyjali Austrii. Mieszczaństwo zrezygnowało z niepodległości dla majątku. Młode pokolenie odnosiło się więc z niechęcią do pokolenia pozytywistów.

Młodzież z Galicji widziała biedę kraju. Galicja nie posiadała bowiem rozwiniętego przemysłu, a rolnictwo znajdowało się w strukturze feudalnej. Byli zacofani gospodarczo. Jednak to Kraków był ośrodkiem kulturalnym i literackim. Miasto było ubogie. Rząd sprawował tam kler oraz klasa mieszczańska. Tu mieszkała buntowniczo nastawiona młodzież uniwersytecka.

Epoka ta obejmowała wszystkie dziedziny sztuki: literaturę, muzykę, plastykę oraz teatr. Miała pływ na życie, zwłaszcza artystów. Nazwa epoki podobna jest do nazw europejskich: Młode Czechy, Młode Niemcy, Młoda Francja. Młoda Polska to również tytuł artykułów Artura Górskiego, opracowanych na łamach czasopisma „Życie” (Kraków 1898).

Zawarł on tam charakterystykę nowej sztuki, która powinna:
* mieć charakter rodzimy, polski
* zawierać atrybuty młodości czyli spontaniczność i żarliwość
* Stąd nazwa: Młoda Polska.

2.2 Inne nazwy związane z epoką

2.2.1 Modernizm
Die modern - aktualny, modny, nowoczesny, synonim Młodej Polski nazwa pierwszej fazy rozwoju epoki (5-7 lat). Charakteryzował go skrajny indywidualizm, metafizyka, szokujący sposób bycia artystów. Chciano unowocześnić świat, zmienić go.

2.2.2 Neoromantyzm
Był to kierunek artystyczny XIX i XX wieku. W sposób jawny nawiązywał do romantyzmu i jego twórców - Mickiewicza, Słowackiego, Norwida. Posiadał wspólne cechy epoki.

2.2.3 Secesja
Termin dla określenia kierunku w sztukach plastycznych oraz architekturze, sztuce użytkowej i zdobnictwie. Jej cechami są: falista linia, wątki roślinne i kwiatowe, asymetria, pastelowe barwy.

2.2.4 Dekadentyzm
Schyłkowość. Był to ruch artystyczny oraz światopogląd, który był głęboko przekonany o upadku kultury i jej tradycji z powodu rozwoju cywilizacji. Totalna niechęć do istnienia, wyczerpanie ideologii. Rozwój tak jak przed upadkiem Cesarstwa Rzymskiego.

2.2.5 Fin de siecle
Koniec wieku. Styl bycia końca XIX wieku.

2.3 FILOZOFIE EPOKI

Racjonalizm i empiryzm wiązały się z kierunkiem artystycznym pozytywizmu - realizmem. Gdy w Polsce panował realizm to w innych krajach tworzyły się nowe tendencje, które po pewnym czasie dotarły do Polski. Przestał być modny realizm.

2.3.1 Fryderyk Nietzsche
Niemiec. Był czołowym filozofem okresu. Stworzył on filozofię zwaną nitzscheanizmem. Była to filozofia optymistyczna. Optymizm polegał na rzeczywistości w rękach człowieka. Zakładała ona: kult indywidualizmu, nadczłowieka

Jednostką słabą i pesymistyczną należy pogardzać, a wręcz niszczyć. Człowiek jest jednostką najwyższą i powinien głosić kult siły, tężyzny psychicznej i biologicznej. Nadczłowiek jest silny, powołany do władzy, ma wolę działania i należy do rasy panów:
- przewartościowanie wszelkich wartości
- sprzeciw przyjętym hierarchiom, niechęć do praw, przyjętych autorytetów i tradycji
- celem człowieka powinno być życie, urzeczywistnianie jego własnych zachcianek
- jest to postawa egoistyczna i egocentryczna
- pogarda dla przeciętnych ludzi
- odrzucenie litości, altruizmu i współczucia

2.3.2 Artur Schopenhauer
Był to niemiecki filozof. Stworzył on pesymistyczną ideologię zwaną schopenhaueryzmem:
- ludzkie życie to pasmo cierpień co powoduje dążenie do szczęścia, co jest nieosiągalne
- człowiek jest istotą biologiczną i rządzi nim chęć życia (popęd życia)
- skazany jest na istnienie bez szczęścia i dlatego cierpi
- rządzą nim biologiczne popędy
- jest zdeterminowany przez biologię i lęk przed śmiercią
- skazany na życie będące nieustanną męką
- cały czas dąży do istnienie wiedząc, że umrze
- cierpi ponieważ próby podtrzymania życia są bezskuteczne

Wyzwolić się od męki można tylko poprzez:
- odrzucenie pragnień i pożądań
- nirvana czyli stan niebytu, brak psychicznego kontaktu ze światem, była sposobem na życie bez męk, ucieczka od pragnień to jedyny sposób.
- kontemplacja sztuki

Stąd rola sztuki jako wartości najwyższej, możliwość ucieczki przed tragizmem istnienia

2.3.3 Henryk Bergson
Stworzył fiolozofię zwaną intuicjonizmem lub bergsonizmem.
- odrzucenie intelektu świata nie można poznać, tylko przeczuć poprzez intuicję
- odrzucenie racjonalizmu i empiryzmu na rzecz intuicji
- Koncepcja Elane Vitale, siła wewnętrzna każdego, która nim kieruje i zmusza do aktywności i działania, siła ta sprawia, że człowiek przekształca świat, który jest dynamiczny

2.3.4 Zygmunt Freud
Twórca psychoanalizy. W wyniku badań dostrzegł dwoistość życia psychicznego: (świadomość i nieświadomość). Dostrzegł on możliwość dotarcia do podświadomości człowieka. Rola snów i motywów erotycznych przez które można odnaleźć prawdę o człowieku. Główna myśl to poznanie prawdy o człowieku i świecie poprzez sferę psychiki, podświadomość człowieka. Centrum zainteresowania to to, co niepoznawalne.

2.3.5 Karol Marks
Stworzył marksizm. Wywarł on wpływ na proletariat. Nie skłaniał się ku jednostce. Zainteresowanie tłumem, zbiorowością i sytuacją społeczną, która się zmienia ze względu na wiodącą klasę społeczną. Odżegnanie od indywidualizmu.

Nastąpił kryzys w wartościach literackich:
- literatura realistyczna była bezwartościowa, wartość to uczucie subiektywne, wpływ liryki - liryzm
- odrzucenie prawideł poetyckich jako krępujących swobodę i spontaniczność
- odzwierciedlanie głównie pejzażu psychicznego twórcy i człowieka.

2.4 CZASOPIŚMIENNICTWO

To ono głównie się rozwijało mimo surowej cenzury. Zawierało ono materiały literackie oraz dyskusyjne polemiki o kształcie artystycznym. Były dokumentem życia literackiego.

„Życie”
Warszawa - Tygodnik wydawany w latach 1880 - 1890. Zenon Przesmycki („Miriam”) był redaktorem naczelnym. To on przyswoił twórczość Norwida. Walczył z tradycyjnością. Jawnie popierał i nawiązywał do romantyzmu.

„Świat”
Kraków - Dwutygodnik wydawany w latach 1880 - 1890. Dbał o warstwę estetyczną i ilustracje. Na jego łamach Zenon Przesmycki ogłosił studium o belgijskim dramaturgu Maurycym Maeterningu. Popierali i propagowali kulturę modernistyczną.

„Życie”
Kraków - Tygodnik ukazujący się w drugiej połowie lat 90 - tych. Redaktorem naczelnym był Artur Górski. Propagował on kontynuację haseł romantycznych. Jednym z redaktorów naczelnych był Stanisław Przybyszewski. Walczył o pełnię swobody artystycznej. Pismo buntu modernistycznego. Pisali w nim min. Stanisław Wyspiański czy Jan Kasprowicz.

„Chimera”
Ukazywał się u schyłku XIX wieku. Redaktorem Naczelnym był Zenon Przesmycki. Ogłoszono tu pisma Norwida oraz hasła sztuki elitarnej. Izolacja od rzeczywistości.

2.5 KIERUNKI ARTYSTYCZNE

Ukształtowały się one we Francji, ale oddziaływały na literaturę innych państw.

2.5.1 Naturalizm
Jego twórcą był Emil Zola. Utwory jego nawiązywały do komedii ludzkiej Balzaka. Zalecenia teoretyczne naturalizmu zawarł on w przedmowie do utworu pt. „Teresa Raquin”:

- biologizm
a) utożsamianie społeczeństwa z organizmem żywej istoty
b) pojmowanie człowieka jako cząstki natury, człowiek zdeterminowany jest przez prawa natury
c) pojmowanie życia jako wiecznej walki o byt

- postawa uczonego i badacza, który wiernie odzwierciedla życie odebrane zmysłami, wierność szczegółów
- maksymalny obiektywizm, bez własnych ocen odautorskich, autor rejestruje i pokazuje
- brak tematów tabu, zakazanych, wszystko powinno znajdować odzwierciedlenie w sztuce

Naturalizm ubezwłasnowolnia człowieka poprzez prawa natury. „Germinal” (narodziny świadomości społecznej).

2.5.2 Impresjonizm
Najpełniej wyrażony został w malarstwie. Nazwa francuska od tytułu obrazu Moneta „Wschód słońca. Impresja”. Inni przedstawiciele to Manet, Renoir, Cezanne. W Polsce byli to głównie Wyczółkowski, Fałat, Pankiewicz, Boznańska. Zerwał on z pierwszeństwem tematów historycznych. Centrum zainteresowania był pejzaż. Zmiany ze względu na światło - wrażenie. Malowano portrety i postacie na tle natury.

Cechy:
- szkicowość obrazu, rozmycie
- uwrażliwienie na barwę zmieniającą się z oświetleniem
- dbałość o ukazanie wpływu światła na obraz barw i przedmiotów
- gra świateł i cienia
- Specyficzna technika malowania - plamy barw.

W literaturze charakterystyczna kompozycja:
- zestawienie luźnych scen czy obrazów.
- zmieniający się pejzaż, dynamizm przyrody
- gar świateł w opisach
- uchwycenie niepowtarzalnych chwili, wrażeń towarzyszących

2.5.3 Symbolizm
Był wykorzystywany głównie w plastyce. Głoszono, że dzieło artystyczne ma ukazywać problemy duchowe człowieka. Te sfery ludzkich problemów nierozwiązywalnych drogą intelektualną. Nawiązanie do intuizmu. Tematem była abstrakcja, niepoznane, tajemnicze. Środek artystyczny to symbol (przedmiot, sytuacja, obraz, który poza naturalnym znaczeniem krył metaforyczny sens). Elementy w malarstwie np. Obraz Malczewskiego pt: ”Śmierć”. Był on zafascynowany śmiercią. Śmierć - personifikacja, animizacja, wieloznaczność, alegoria.

3. Poeci epoki modernizmu

3.1 Charles Baudelaire

Cechy jego utworów:
- wyższość artysty nad przeciętnymi ludźmi
- operowanie brzydotą i śmiercią
- czysty motyw szatana
- nastrój smutku, pesymizmu, przygnębienia

„Padlina”
Przejście od sielankowej przechadzki do odrażającego opisu padliny. Zwłoki określone są brutalnie i drastycznie. Budzą uczucie wstrętu i obrzydzenia. Padlina jest synonimem śmierci. Szczątki osoby nieżyjącej, pozostałości ciała. „...upodobnisz się do tego złota mój aniele”. Życie nie ma sensu bo zawsze prowadzi do śmierci i pozostawienia zgnilizny. Nie pozostawiamy po sobie niczego. Ludzie podlegają prawom natury i mają świadomość przemijania. Symbolem przemijania jest ludzkie ciało. Bez woli człowieka zostanie po nim padlina. Człowiek to nie tylko ciało (słabe i bezczynne wobec natury). Pozostaje uczucie. Część boska - dusza jest nieśmiertelna. Uczucia nie podlegają przemijaniu. Jest doskonałością i wrażliwości - sztuką.

Naturalizm objawia się:
- detale opisu
- biologizm (podleganie prawom natury).
- ubezwłasnowolnienie ciała wobec natury, pesymistyczność bez ograniczeń estetycznych, brutalność, odraza

„Albatros”
Jest to wiersz propagandowy. Albatros to symbol artysty. Charakterystyka sytuacji. Realny obraz: pochwycenie ptaka, który jest doskonały w locie, a nieudolny będąc w niewoli. Strata piękna wobec ludzi. Poeta, kiedy tworzy, przebywa wśród chmur własnej duszy, ma dar kreacyjny, ale gdy zniża się do poziomu śmiertelników to traci swą moc. Artysta jest indywidualnością, stworzony do wyższych celów. Nie może być porównywany z innymi śmiertelnikami. Reguły poetyckie ograniczają jego swobodę. Tylko człowiek wolny jest podobny księciu na obłoku. Poeta jest doskonałością poprzez naturę twórcy.

3.2 Artur Rimbaud

„Statek pijany”
Utwór zawiera elementy impresjonistyczne i symboliczne. Podmiotem lirycznym jest łódź. Może to być artysta utożsamiony ze statkiem. Początkowo dryfuje bez celu, unoszony bezwolnie, zagubiony w bezmiarze wód. Zachwyca się krajobrazami. Napawa się swobodą i pełną wolnością. Niezależność. Przeżywanie piękna świata. Urzeczony wspaniałością. Statek (człowiek) unoszony na falach życia. Odczuwa niezależność. Jest jednak moment gdy pojawia się tęsknota do domu, rodziny. Radość z wyzwolenia ustępuje nostalgią i powrotem do ostoi portu. Tęsknota do własnej rzeczywistości., codzienności. Do stabilizacji i umiaru. Chęć na nowo podporządkowania się regułom. Zmęczenie wolnością, samodzielnym decydowaniem o sobie, chęć zrzucenia części odpowiedzialności z siebie. Emocje biorą górę nad nim. Pijany wolnością, rozkoszowany niezależnością. Stan pijaństwa był mu potrzebny, aby zdecydować się na próbę uwolnienia. Wiersz złożony.

Impresjonizm wyraża się w:
- operowanie barwą
- opis pejzażu z grą świateł, zmiana odcieni ze względu na oświetlenie
- dynamika, uchwycenie przemian obrazu, przyroda w ruchu
- częsta zmiana tematów

4. HASŁA PROGRAMOWE

Na łamach czasopism trwał spór ideologiczny. Po artykule T. Komczyńskiego o G. d’Annuzio spór został zakończony. Nastąpiła reakcja Szczepanowskiego (konserwatysta). Rozpoczęto polemikę. Rozłam pomiędzy starymi i młodymi. Manifest (książka zbiorowa) - W. Nałkowski, M. Komornicka, C. Jellente - „Forpoczty”. Ideał człowieka intelektualisty, który nie bacząc na przeszkody brnie ku nowej prawdzie. A. Górski - „Młoda Polska”. Artykuły były odpowiedzią na zarzuty kosmopolityzmu Szczepańskiego do młodych. Stanisław Przybyszewski był przewodnikiem, który kształtował wizerunek młodego artysy. Przywódca świata sztuki. Miał szokujące poglądy. Był uwielbiany przez młodych ludzi. Przetłumaczono z niemieckiego „Z psychologii jednostki twórczej”. Dowodziło to nieuchronności konfliktu: artysta - zbiorowość. Różnice interesów i oczekiwań. Artysta to niepokorna indywidualność, a zatem nie może dochodzić od kompromisu pomiędzy nim, a przeciętnością.

4.1.1 „Walka ze sztuką” - Zenon Przesmycki
Postulat, że sztuka jest elitarna. Masowy odbiorca jest przeszkodą w rozwoju sztuki. Nie wszyscy są zdolni do kontaktu z nią. Jest przywilejem elitarnym. Do niej dotrzeć można tylko sferą ducha. Podkreślenie elitarności dostępu do sztuki, jako ludzi wybranych, mogących zrozumieć sztukę. (Norwid). Postulował autonomiczność literatury. Hasło: „Sztuka dla sztuki”

„Confiteor”

Sztuka i artysta:
- niezmienna, stała, nie podlega działaniu czasu, uniwersalna, nie zniszczalna, stoi ponad życiem
- odzwierciedlenie duszy poety, nie może spełniać usług propagandowych: Sztuka dla sztuki. Sztuka, to tylko wyraz estetyczny. Nie może być na usługach żadnej ideologii. Sztuka jest odzwierciedleniem nagiej duszy artysty.
- łącznik ze światem ponad zmysłowym
- wszystko co reprezentuje sobą artysta uzewnętrznia się jego osobą, nie kierują nim żadne zasady czy normy
- indywidualista, doskonalszy od zwykłych ludzi, rola przywódcy byłaby zbrukaniem jego wyższości
- funkcja duszy artysty, mierzenie jej miarą zmysłową byłoby pomniejszeniem jej mocy
- religia, artysta to kapłan, przeświadczenie o jego doskonałości, przewodnik pomiędzy doskonałością sztuki
- przeświadczenie o swojej wyższości, pogarda dla tych co nie rozumieją jego wielkości
- powolność nakazom lub normom ludzkim, nadaje tendencje lub ludzki cel, przestanie tworzyć sztukę

5. CYGANERIA MŁODOPOLSKA

Okres modernizmu charakteryzował się specyficzną atmosferą obyczajową i kulturową szczególnie w środowisku artystów. Prowadzili oni specyficzny i dziwny tryb życia. Wielbiono ich i naśladowano lub odrzucano i tępiono. Środowisko modernizmu to cyganeria artystyczna. Bohem (fr.boheme). Pierwszy raz to określenie pojawiło się w książce Murger’a gdzie charakteryzował środowisko artystów Montmart’u. W przenośni określenie to oznacza człowieka pędzącego życie włóczęgi, który nie troszczy się o jutro, żyje dniem dzisiejszym czerpiąc z niego radość, nie ma stałego miejsca zamieszkania bo wciąż pchany jest na przód. Nie ulega konwenansom, celowo szokuje innych. Lekceważy konwencje artystyczne. Cyganeria agresywnie odnosiła się do norm wartościowania i postępowania. Podkreślali swą inność (styl bycia, język, strój). Kwestionowali reguły społeczne.

W Polsce była to głównie młodzież krakowska. Konflikt z filistrami. Pisał o tym Jan August Kisielewski. Wtedy działał też Tadeusz Boy-Żeleński. Zafascynowany cyganerią. Wywodził się ze statycznej rodziny. Staranne wykształcenie i zawód lekarza. Łączył swą działalność lekarską z literacką. Traktował ją jako margines życia. Twórczość o charakterze satyrycznym. Twórca kabaretu „Zielony Balonik” w Jamie Michalikowej. Tłumacz literatury francuskiej - „Tristan i Izolda”. Napisał tom wspomnień: „Znaszli ten kraj” (ukazał sytuację obyczajowo-społeczną w Krakowie). Dużo poświęcił miejsca Przybyszewskiemu - „Kuźnia intelektu”. Życie towarzyskie w kawiarniach. Tematami całonocnych rozmów były wydarzenia artystyczne i polityczne. Panował w kawiarniach tych inny rytm życia i bycia. Życie bohemy zaczynało się o zmierzchu, a kończyło nad ranem. Nosili, często dziurawe, peleryny. Był to symbol dekadenta. Prowokacje wobec filistrów. Stylizacja na odmienność obyczajową. Za pobyt w kawiarni płacili malując ściany. Uważali się za osoby nieprzeciętne, wybitne, indywidualne, wielkich ponad wszystko.

5.1 STANISŁAW PRZYBYSZEWSKI

Prowadził ekscentryczny tryb życia. Lubował się w kształtowaniu samego życia. Nazywano go szatanem, księciem ciemności. Jego uczniowie byli potępieńcami. Posiadał wpływ osobisty i literacki. Ze swoją kochanką Martą miał pięcioro dzieci, byli biedni. Bardzo go kochała. Odwzajemniał to uczucie, ale jej pospolitość nudziła go. Poznał Dagnę Jael, muzę artystów, zakochał się ze wzajemnością. Marta Felder popełniła dlatego samobójstwo. Podejrzano go o morderstwo, ale został uniewinniony kilka lat później. Dagna została zabita przez kochanka. Stał się alkoholikiem by ukoić ból. Alkohol łączył z muzyką.

6. Poeci Młodej Polski

6.1 KAZIMIERZ PRZERWA - TETMAJER

Cechy twórczości:
- subiektywizm
- nastrojowość
- subtelność opisów przyrody
- wprowadzenie języka intymnych zwierzeń
veskapizm (ucieczka od rzeczywistości)

Rodzaje liryk dominujących w jego twórczości:
- dekadencka
- miłosna
- Tatrzańska

„Koniec wieku XIX”
Podmiot liryczny jest zbiorowy. Propozycja nadaniu sensu życia. Odpowiedzi są niechętne, negatywne. Nic nie nadaje się do realizacji. Wszystko już było, nic go nie interesuje. Człowiek końca wieku ma brak woli działania i życia. Jest zgubiony w świecie, bezradny. Bez celu życia, bierny i apetyczny. Zwieszenie głowy to znak rezygnacji, poddania się losowi, bierności. Brak idei dalszego działania. Kompromitacja wszystkich wartości. Rozważanie ich i odrzucenie. W obliczu kryzysu kultury, człowiek staje się bezbronny - tragizm. Pesymizm i wyobcowanie tego człowieka - Schopenhaueryzm.

Przyczyny tej postawy to:
- rozczarowanie do idei pozytywistycznej i wszelkich form aktywności życiowej
- bezcelowość wszelkich dociekań badawczych
- niewiara w możliwości przeciwdziałania panoszącemu się złu
- niemożność pełnego korzystania z radości życia
- poczucie niedorzeczności istnienia ludzkiego bytu

„Nie wierzę w nic...”
Postawa człowieka końca XIX wieku. Jego uczucia i podejście do życia. Brak mu wszelkich chęci, dążeń, celów. Ma tylko istnieć, do niczego nie dążyć. Świadoma rezygnacja z uczuć. Nirvana to jedyna droga życia. Podmiot nie wierzy w nic, niczego nie pragnie, ma wstręt do wszystkiego i wszystkich czynów, niszczy ideały i marzenia bo ich realizacja nic nie zmieni na świecie. Oczekuje nirwany. Chce uciec od „bólu istnienia” w niebyt śmierci, w nieistnienie.

„Wszystko umiera ze smutkiem i żałobą”
Wszystko to dusza i uczucia, które wraz ze śmiercią odchodzą. Wypalają się. Śmierć nie jest wybawieniem z cierpień ziemskich, gdyż wszystko umiera - śmierć duszy. Człowiek zostaje zniszczony. Po zmartwychwstaniu nie będzie taki sam.

„Hymn do Nirvany”
Wysławianie stanu niebytu. Charakterystyka ludzkiego życia: podłość, złość, nikczemność, cierpienie, zło, niesprawiedliwość społeczna. Podmiot liryczny czuje do tego wstręt. Świadomość konieczności bytu, który skazuje go na wieczne cierpienie. Kształt modlitwy. Nirvana to jedyne wyobcowanie z życia, cierpienia, ludzkich wad, które odbierają ludziom sens bytu. Nie wierzy w moc religii, odrzuca ją. Tęsknota za unicestwieniem.

„Na Anioł Pański”
Osmętnica to bohaterka utworu. Symbol ludzkiego losu i doznań. Los wędruje po łąkach, moczarach, trzęsawiskach, rozłogach, zapomnianych polach i drogach, lasach, górach, obłokach, cmentarzach. Są to miejsca ponure, przygnębiające swoim nastrojem. Samotne i opuszczone. Osmętnica sieje smutek. Kolory są zimne, tajemnicze, ciemne i straszne. Pejzaż cichej zagłady. Towarzyszą mu jęki, zawodzenia, smutek, rezygnacja, tęsknota, żal, beznadziejność. Pejzaż ten stanowi tło ludzkiego życia, które jest smutne. Motyw rzeki: życie, które zatapia się w końcu w bezkresnym morzu. Bezcelowość życia i przygnębienia. Osmętnica to artystka, która z wrażliwością patrzy na świat.

„Evviva l’arte”
Obraz życia: upodlenie, materializm, bieda, głód, nędza, beznadziejność życia. Podmiot liryczny określa siebie i sobie podobnych artystów królami bez ziemi (posiadają duszę bez wartości materialnych, władza duchowa, uczucia, wyrastają ponad przeciętność). Artyści posiadają zdolności kreacyjne, są powołani przez Boga, który im nadał te zdolności. Dumni i wyniośli są świadomi swojej wartości. Orły - porównanie do ptaka, który nie może wzlecieć. Dopiero w locie nabierają piękna. Artysta podnosi głowę. Jest to lekarstwo na kryzys. Sztuka, przywraca wartości. Daje im siłę tworzenia i przetrwania w beznadziejnym życiu.

Kazimierz Przerwa-Tetmajer uważał, że droga ucieczki to miłość o charakterze seksualnym. Erotyka. Ciało kobiety pojmowane jako dzieło sztuki, dające przyjemność i ucieczkę. Śmiała, szokująca prezentacja.

„Lubię kiedy kobieta”
Ucieczka polega na zapamiętaniu się w namiętności, uczuciu. Moment rozkoszy po której, niestety, powraca rzeczywistość. Chwila dająca ukojenie. Ucieczka poprzez kontakt z naturą, przyrodą - tworem Boga.

„Ja, kiedy usta ku twym ustom chylę”
Podmiot liryczny szuka zapomnienia, ucieczki od rzeczywistości. Największym marzeniem w chwili ekstazy miłosnej jest umrzeć, gdyż powrót do rzeczywistości przywraca cierpienie i ból. Każde nowe doświadczenie seksualne przynosi jedynie większe rozczarowanie. Po przeżytych chwilach szczęścia świat staje się bardzo brutalny. Tetmajer temat miłości opracował w swoich poetykach w sposób śmielszy niż poeci epoki pozytywizmu (Asnyk, Konopnicka). Daleka jest również ta namiętna miłość od obrazu wyidealizowanego uczucia, jaki stworzyli romantycy. Liryka miłosna Tetmajera była również wyrazem zniechęcenia wobec panujących obyczajów i filisterskiej moralności.

„Melodia mgieł nocnych”
Tatry to odzwierciedlenie duszy artysty, tajemniczość i wielkość. Tematem wiersza jest krajobraz tatrzański: mgła, woda, wiatr. Mgła dynamiczna, puszysta, lekka, delikatna. Uplastycznienie jej obrazu. Ruch dynamizuje wiersz: wzloty, oplatywanie, przerzucanie, lot. Barwy: blask, błękit, biel - różnorodne odcienie w świetle księżyca. Nastrój tkwi w pejzażu: melancholia, niezmącony spokój, wyciszenie, oderwanie od tępa życia codziennego. Bogactwo oddziałuje na zmysły odbiorcy (impresjonizm). Zespolenie słowa, muzyki, plastyki, które oddziałują nastrojem. Ukazane emocje autora.

„W lesie”
Impresjonizm objawia się tu różnorodnością barw, dynamizmem kolorów, ruchu w opisywanych obrazach, szkicowości pejzażu oraz grze świateł. Zaangażowanie zmysłów, stworzenie nastroju, zaduma, refleksja, melancholia

„Widok ze świnicy do doliny Wiercichej”
Jest to wiersz impresjonistyczny ponieważ barwa, światła są różne, dynamizm pejzażu pod wpływem światła, iskrzenie promieni słonecznych, precyzyjne tonacje barw, migotliwość obrazów, promienności, cienie, subtelność kolorystyki, szczegóły, uczulenie na światło. Przyroda daje doznania emocjonalne i estetyczne. Puenta wiersza to tęsknota zjednoczenia się z doskonałością przyrody, zapamiętanie się w widoku, chęć zapomnienia. Kontrast natura-cierpienie człowieka. Przepaść to symbol zła codzienności, rzucający cień na piękno przyrody, nie pozwalają całkowicie o świecie. Nie ma całkowitej ucieczki tylko chwila zapomnienia, zapamiętania.

„O Panu Jezusie i zbójnikach”
Pan Jezus szedł przez las ze świętym Piotrem, gdy wtem koło Luptowic napadli ich zbójcy, którzy kazali im iść z nimi. Jezus miał kłaść ogień i robić jedzenie, a Piotr nosić torby i rąbać drewno na opał. Mimo możliwości ucieczki, nie skorzystał z niej. Po drodze herszt nakarmił głodnego starca ostatnim kawałkiem chleba, oddali kożuchy zmarzniętemu dziecku i sami szli na mróz w koszulach, uratowali dzieci z płonącego domu. Aresztowano ich. W sądzie przyznali się do kradzieży, mordów i podpaleń, ale jednocześnie powiedzieli, że Jezus i święty Piotr nie należeli do bandy. Zbójców skazano na śmierć, a Jezusa i świętego Piotra puszczono wolno. Wtedy Pan Jezus zaczął pisać wyrok na sędziów, okazało się bowiem, że oni to kijami wygnali głodnych, pobili do krwi dziecko, matkę wygnał z domu. Gdy poświata widniała nad Jezusem to wtedy zbójcy go poznali. Pan zmienił ich w trzy jabłonie, a potem zniknął. Sędziów wygnano, a pod jabłoniami postawiono krzyż.

Kierunki artystyczne w twórczości Tetmajera:
- symbolizm - symbole zła otaczające człowieka. np. osmętnica polna
- dekadentyzm
- impresjonizm - opisy przyrody
- naturalizm - w opowiadaniach „Na skalnym podhalu” - związek człowieka z naturą

6.2 JAN KASPROWICZ

Pierwszy etap tzw młodzieńczy. Tematyka społeczna. Ujęty realizm i naturalizm. Napisał cykl sonetów „Z chałupy”. Nie są to typowe sonety. Brak w nich refleksji w ostatniej zwrotce. Mają charakter nowelek. Inni twórcy sonetów to: Petrarca (miłosne), Szarzyński (egzystencjalne), Mickiewicz (filozoficzne), Morszczyn (miłosne), Asnyk (filozoficzne). Tematem są wzniosłe uczucia. W sonetach Kasprowicza pojawiają się losy mieszkańców wsi. Celem było podkreślenie ważności życia codziennego, psychika ludzi nie odzwierciedla ich warunków materialnych. Ujawnione są uczucia autora do ludzi i miejsc.

I Sonet
Chaty, piaszczyste wzgórza, sad, stodoły, obory, stare płoty, chude bydło. Zniszczenie, starość, szarość, smutek, ubóstwo. Z tym smętnym krajobrazem kontrastuje ubiór i witalność ludzi. Barwy i zdrowie mieszkańców. Jest on pełen podziwu dla prostoty i kontaktu z naturą. Wieś, wspomnienia, jako miejsce ważne i niepospolite. Poeta związany jest emocjonalnie. Smutne wspomnienia ludzi tam żyjących. Są oni skazani na ubóstwo. Wtłoczeni do szarego życia. Podmiot liryczny zastanawia się nad przyszłością, manifestuje przywiązanie do wsi, tamtego życia, codziennych problemów. Czuje się członkiem wiejskiego społeczeństwa. Wyznanie postawy i ideologii autora. Pozostałe sonety to wierszowe nowelki. Mają charakter epicki. Ten sonet jako jedyny jest refleksyjno-opisowy.

XV Sonet
Życie kobiety, która po stracie męża sprzedaje ziemię. Utrzymuje się z pracy rąk, a kiedy jest stara to umiera.

XIX Sonet
Mężczyzna, który był zdrowy, silny, wzór pracy na wsi. Nagle zachorował. Baby go leczyły, ale to nie pomagało. Nie stać go na doktora.

XXXIX Sonet
Chłopiec, który się uczył pomimo szyderstw kolegów, kształcił się w mieście. Sam zarabiał, ale zmarł na suchoty.

„W chałupie”
Charakter opisowy, przedstawia nędzę, ubóstwo wiejskie, zniszczenie domostwa, biedę w chałupie. Pogoda (szaruga, deszcz), nastrój przygnębienia i smutku. Wnętrze ubogiej chałupy to obraz realistyczny i plastyczny. Brzydota, brud, starość, precyzja opisu. Mieszkańcami chałupy jest starsza kobieta (zniszczona, zmęczona, zmartwiona) i młodsza kobieta (marzy). Wprowadzają kolory do szarości życia. Młodość, świeżość i spontaniczność. Warunki życia jednak skażą ją jednak na nędzny żywot i ubóstwo.

Cechy naturalizmu:
- szczegóły, wierność drobiazgu
- tematem jest brzydota, nędza, szokowanie odbiorcy
- biologizm - brak własnej woli na dalszy los, przygnębiająca wizja, walka o byt, przetrwanie
- obiektywizm i bezstronność

W dalszej twórczości Kasprowicza nastąpił zwrot ku tendencji młodopolskich. Bunt - utwory modernistyczne.

„Krzak dzikej róży w Ciemnych Smreczynach”
Kasprowicz zrezygnował z opisu wsi i przeszedł do opisu górskiego. Prezentacja impresjonistyczna. Nagromadzenie się efektów dźwiękowych, kolorystycznych, dynamicznych. Gra świateł. Ukazano krajobraz w świetle słońca. Zmiana barw i odcieni. Cztery opisy jednego krajobrazu zmieniającego się pod wpływem czasu dnia.

Dźwięk: jęki, wzdychania, krzyk burzy, świst świstaka, echo

Zapach: zioła

Wzrok: barwa, kształt

Nastrój: zachwyt, zaduma nad wspaniałością natury, spokój, majestatyczność.

Elementy limby próchniejącej i krzaku dzikiej róży
Limba: zwalona przez burzę, była mocnym drzewem, a teraz jest próchniejąca, martwa
Róża: chowa się pomiędzy skałami, przeczekała burzę, nadal żyje i jest piękna, chroni się, jest delikatna, szuka wsparcia by przeżyć.

Różnice:
Limba Róża
* potężna wątła, subtela
* pruchniejąca piękna
* szpetna wspaniała
* wyniosła, dumna słaba, szuka wsparcia
* umierająca żywa

Kontrasty, zastosowanie autonomii (różne elementy natury by zasugerować ich symbolikę).

Limba to symbol przemijania, brzydoty, martwoty. Wielcy i pewni podczas burzy zostaną powaleni.

Róża to symbol witalności, życia, piękna. Delikatni i giętcy mogą łatwiej przetrwać burzę.

Róża obawia się burzy drży przed jej siłą, ale dąży do przetrwania. Widzi potężne drzewo, które nie podołało. Wszystko przemija, ale róża kurczowo trzyma się życia. Wiersz o niepokojach, obawach współczesnego człowieka w obliczu przemijania, zniszczenia, śmierci. Konieczność trwogi przed śmiercią.

Elementy symboliczne:
- precyzyjność
- animizajcja
- wieloznaczność symboli
- sytuacja ogólna

„Dies irae”
Opis dnia gniewu Bożego. Osądowi podlegają wszyscy: ludzie żywi, umarli, stworzenia świata - dzieła Boże. Gniew Boga karzącego za grzechy - rozpusta, zło, zawiść, zbrodnia czyli słabości ludzkie. Powodem tego jest Bóg i Szatan. Ewa to narzędzie grzechu. Bóg dopuścił do zaistnienia zła. Stworzył świat i przestał się nim interesować, oddał go szatanowi. W „Hymnach” Kasprowicza ukazana jest przerażająca wizja dnia przyszłego sądu. Konrad podobny jest do podmiotu lirycznego z hymnu. Oskarża Boga o przyczynę ludzkiego cierpienia. Czuł siłę boską i prowadzenie do szczęścia. Bunt przeciw Bogu, walka o dobro świata. Stara się wydrzeć jego władzę nad życiem. Bluźni, obarcza Go winą za cierpienie i grzechy świata. Bóg unicestwia swój własny twór. Konrad też twierdził, że Bóg nie kocha ludzi.

Katastrofizm: Postawa głosząca przekonanie, że cały świat dąży do katastrofy, kataklizmu. Rozpanoszenie grzechu - nie ma ratunku. Zagłada wszelkich wartości.

„Święty Boże”
Forma modlitwy. Podmiot liryczny to człowiek zmęczony życiem. Wołanie do Boga. Człowiek jest bezbronny wobec zła i niesprawiedliwości świata. Drwi z niego szatan i śmierć. Skazany jest na samotną wędrówkę by umrzeć także samemu. Jest to katastroficzna wizja. Całe życie zmierza do grobu. Bezsilność wobec klęski świata. Oskarżenie Boga. Świat jest padołem łez. Los człowieka podziela natura. Załamany człowiek zwraca się do szatana. Spór z Bogiem - zarzut egoizmu i obojętności. Bóg nie jest dobry i sprawiedliwy. Ostatnie słowa to bluźnierstwo.

W hymnach jest przeświadczenie o upadku wartości. Oskarżenie Boga. Pozwolenie na rządy szatana i cierpienie ludzi. Pozostawienie samemu sobie. W późniejszej twórczości poglądy się jego zmieniły.

„Hymn świętego Franciszka z Asyżu”
Franciszek to ideał miłości żywego stworzenia - przejawy boskości. Jest to hymn ku chwale miłości. Bezinteresowne oddanie bliźnim. Stosunek uległy do Boga. Przyjmowanie cierpienia jako pokuty. Z pokorą skazuje się na cierpienie, zgadza się z boskimi regułami.

Cierpienie to nieodłączny element życia. Świat boży to współ istnienie kontrastów. Tak chciał Bóg i trzeba się z tym pogodzić. Istnieje zło, ale nie pochodzi ono od Boga. Jest on konsekwencją ludzkich słabości i ułomności. Odszukanie źródeł zła i walka z nim. Człowiek powinien szukać w życiu dobra i szczęścia. Bóg objawia się w harmonijnym życiu człowieka z naturą. Nawiązanie do franciszkanizmu. Harmonia z przyrodą, postawa pokory i uwielbienia tego co naturalne. Zło to rezultat sprzeciwu wobec Boga. Cierpienie to konieczność do dostrzeżenia dobra. Istota świata to harmonia antymonii. Mądrość człowieka żyjącego z naturą.

W III etapie swej twórczości Kasprowicz napisał cykl utworów „Księga Ubogich”. Ukazanie harmonii świata. Człowiek może uzyskać wewnętrzny spokój poprzez kontakt z naturą i pogodzenie się z kształtem świata. Umiłowanie przyrody tatrzańskiej. Pogodzenie się z życiem. Zgoda z Bogiem uspokojenie.

„Przeprosiny Boga”

Nawiązanie do franciszkanizmu. Obcowanie i współistnienie Boga z ludźmi. Ich przyjaźń, zaufanie i zawierzenie. Szukanie Go, ale Bóg jest wszędzie, na co dzień, a nie tylko w kościele. Doszukiwanie się winy w samym sobie. Nie obwinianie Boga. Pogodzenie się z dobrem i złem tego świata.

Biblia pomperum to pokazanie ludziom nieprzemijających wartości (dobro i natura). Uspokojenie psychiki i zaznanie szczęścia.

Twórczość Kasprowicza wyraża miłość do człowieka, jego życia, natury i krajobrazu.

6.3 LEOPOLD STAFF

Nie miał on do końca typowych cech modernistycznych. Np. Egotyzm, introspoktywność (rozważania, analiza własnych przeżyć wewnętrznych). Pierwszy jego tomik pt.: „Sny o potędze”. Przeciwieństwo dekadentyzmu. Człowiek pragnie siły, mocy. O tym śni.

- nietzscheanizm - „Kowal” czy „Sny o potędze”, samodoskonalenie siebie
- dekadentyzm - „Deszcz Jesienny” - słabość i upadek człowieka, bezsilność i lęk przed życiem
- franciszkanizm - „Przedśpiew” - afirmacja świata, natury i całego stworzenia

„Kowal”
Postawa opozycyjna do dekadentyzmu. Forma tekstu i sposób obrazowania jest modernistyczny, ale treść odmienna. Opis podmiotu: osoba, czynna, aktywna. Chce ona kształtować swój charakter. Ma poczucie własnej wartości. Ma zasoby energii, ale nie ukierunkowanej. Teraz chce nadać im kierunek. Każdy ma drogocenny kruszec w piersi, ale nie wszyscy potrafią nadać im odpowiedni kierunek. Niektóre są słabe.

Potencjał noszony przez każdego jest zobowiązany do nadania kształtu swojemu sercu. Działaniem i czynem. Serce to ideały działania, siła, charakter, osobowość, uczucia (indywidualność człowieka), dusza, psychika. Ma być zdecydowany, mężny, dumny, silny, decydować o własnym życiu. Nieprzeciętna indywidualność. Każdy musi pracować nad sobą, ale jeżeli jest to nie doskonałe to lepiej zginąć niż być słabym i bezwolnym (Nizche). Postuluje aktywność, ciągłe doskonalenie osobowości. Kowal to symbol tęsknoty do mocy, siły uosobienia poety.

„O miłości wroga”
Opis walki pomiędzy dwojgiem ludzi. Ten co atakuje sam na tym traci, a krzywdzony jest dobry, modli się za duszę drugiego. Cieszy się życiem, cierpienie przyjmuje z pokorą, umie wybaczyć i być ponad krzywdzącym. Jeśli człowiek cierpi to łatwiej przyjmuje radość i szczęście. Człowiek, który umie cierpieć, zna je i przyjmuje je z godnością. Wierzy w szczęście. Jest mądry. Wie, że życie składa się z dobra i zła.

„Deszcz Jesienny”
Obrazy:
wizja powiewnych mar, mgieł unoszących się nad światem, nastrój smutku, przygnębienia, ponury, żałobny, melancholijny
tragedia człowieka, samotność, śmierć, odejście bliskiej osoby, nieszczęśliwa miłość, rozczarowanie, płacz, spotęgowanie nastroju poprzedniego obrazu szatan błąkający się po świecie, ogród-pustelnia, kwiaty pod popiołem, kamienie na trawie, szatan smutny śmiertelnie, przerażony okropnością swego dzieła, ogród to symbol świata na którym panuje szatan, nawet on jest przestraszony spustoszeniem dokonanym przez zło.

Nastrój smutku stworzony jest przez epitety i przenośnie. Efekty kolorystyczne: szarość, mgła, czerń. Monotonna rytmika wiersza. Refren to padający deszcz - onomatopeja (dźwięk szumu kropel) - monotonne uderzanie o szybę. Synteza sztuk: onomatopeja, kolory, słowo, rytm, nagromadzenie tych cech kształtuje nastrój (angażowanie myśli by wytworzyć nastrój).

„Przedśpiew”
Mowa o artyście (czciciel gwiazd i mądrości, wyznawca snów i piękna, entuzjazm dla sztuki i natury). Sztuka rodzi się z miłości. Twórca doświadcza wszystkich trosk ludzkich, ale sztuka wyraża tylko piękno świata. Sztuka boska, odmienna od życia. Treść to sens, mądrość, piękno. Nie będzie opisywać życia, ale afirmować go, wskazywać do doskonałości („Confiteor”). Staff czuje się wybrańcem boskiej sztuki. Mówi o swym życiu, jest doświadczony. Dominuje smutek, przygnębienie, tragedia. Pomimo tego podmiot liryczny mówi: „Nic co ludzkie nie jest mi obce”. Odwołuje się do renesansu. Afirmacja życia, odróżnienie od dekadentyzmu. Dopełnienie elementów klasycznych (jasna klarowna konstrukcja, dystans w mówieniu o emocjach i uczuciach) i modernistycznych.

6.4 TADEUSZ BOY-ŻELEŃSKI

Tadeusz Żeleński żył w gronie cyganerii. Kompan Przybyszewskiego. Był nimi zauroczony. W miarę czasu ten styl bycia tracił na spontaniczności. Wypaczenie idei modernizmu. Tadeusz chcąc zachować pamięć o pierwszych latach „Znaszli ten kraj” pod pseudonimem Boy. W 1905 roku był znanym autorem i satyrykiem. Był jednym z powołujących kabaret „Zielony Balonik”. Wyszydzał prowincjonalne, filisterskie społeczeństwo. Był on głównym dostawcą treści („Słówka”). Smagał drobnomieszczaństwo, obłudę, fałsz i snobizm.

„Nowa pieśń o Rydzu”
Cyganeria spotykała się w kawiarniach. Prowadzili gwarne życie, hałaśliwe. Szokujący wygląd zewnętrzny. Lubili zabawę i swawolę. Byli biedni, płacili sztuką, którą byli zauroczeni. Żyli chwilą. beztroscy. Jan Michalik był właścicielem kawiarni.

„O bardzo niegrzecznej literaturze polskiej i jej strapionej ciotce”
Modernista to człowiek, który robi wszystko odmiennie. Ciotka strapiona to konserwatystka, którą szokuje zachowanie młodzieńca. Ceni tradycje, dobre wychowanie, stara się przekazać dzieciom swoje poglądy. A Józio demoralizuje dzieci, prowokuje ciotkę, denerwuje ją, irytuje, daje mu zadowolenie. Ciotka to pozytywistka. Doktor Tarnowski to przeciwnik modernizmu. Konserwatysta. Józio to modernista, gardzi tradycją i ideologią pozytywistyczną. Jest nieposkromiony. Ciotka oskarża i obarcza winą Przybyszewskiego jako twórcę tej epoki.

„Pieśń inauguracyjna na otwarcie Zielonego Balonika”
Założenia działalności kabaretu:
- nauka narodu, dydaktryczno-wychowawcza
- stworzenie ludzi potrafiących krytycznie na siebie patrzeć.

Forma krótka, zwięzła budowa. Język zrozumiały, dosadny. Wiersz klasyczny - rymy. Przeciwieństwo do podniosłości pozytywizmu. Szyderstwo, obraźliwość, satyra. Biblioteka Boga - Tłumaczone utwory francuskie.

6.5 TADEUSZ MICIŃSKI

Był to młodszy modernista. Dramaturg i poeta. W Berlinie spotkał się z awangardową młodzieżą niemiecką. Interesował go dramat, poezja, malarstwo, metafizyka, inkwizycja. Mieszkał w Zakopanem co wpłynęło na jego początkową twórczość. Korespondent czasopisma „Świat”. Poezja jego jest inna bo wykroczył poza impresjonizm. Prekursor surrealizmu i symbolizmu. Rozwinięto je w XX wieku. Tworzył dramaty, prozy.

Nawiązywał do romantyzmu. Prekursor prozy fantastycznej. Miał inne poglądy, uważał, że nie należy rezygnować z walki. Świat jeszcze można zmienić, ale trzeba działać, walczyć. Różnorodna poezja. Nowatorstwo wykracza ponad konwencje modernistyczne. Korzystał z elementów modernizmu.

Cechy liryki modernistycznej:
- synteza sztuk
- impresjonizm
- nastrojowość
- liczne więzy między obrazami

Ekspresje stanów wewnętrznych. Miciński operuje wizjami plastycznymi, nie mówi wprost.

Operuje nastrojem poprzez:
- motywy senne - koncepcje Freuda
- mistyka, metafizyka, fascynacja literaturą romantyczną.

Erotyka, sadyzm, fantastyka, motyw walki dobra ze złem. Nawiązuje do Nietchego i Shopenchauera

„Jesienne lasy...”, „Na hali Miętusiej”
Wiersz z liryków tatrzańskich, impresjonistyczne. Ukazany poranek na hali Miętusiej. Nastrojowość, zaduma, zachwyt nad przyrodą. Przykład modernizmu.

„Lucifer”
Bohaterem wiersza i podmiotem lirycznym jest szatan.

Cechuje go:
- posiada władzę nad przyrodą i jej żywiołami
- ma wielką potęgę, ale jest bezsilny

Osoba cierpiąca nie może wszystkiego ziścić. Nudzi się on na świecie. Uosobienie śmierci i ohydy.

Występują tu symboliki biblijne:
- upadły anioł
- syn jutrzenki
- uosobienie zła

Pragnie on zniszczyć świat i raj. Podniosła forma utworu. Świadczą o tym, długie rozbudowane zdania, epitety i porównania. Zauważamy - ekspresjonizm i syntezę sztuk. Chce ukazać przez to słabość i nikłość władzy, smutek oraz tragizm Lucyfera. Zestawienie różnych obrazów. Surrealizm oraz symbol. Lucyfer to symbol zła, a Bóg dobra. Odnajdujemy tu elementy shopenhaueryzmu, dekadentyzm i nitcheanizm. Lucyferowi słońce nie okazuje czci. Uosobienie zła to poczucie człowieka w danym momencie dziejowym. O wpływ nad człowiekiem ciągle walczy Bóg i szatan. Człowiek to pionek.

„Ananke” i „Kain”
Bohaterem jest człowiek buntujący się przeciwko przyrodzie czyli uosobieniu Boga. Nawiązanie do Biblii, człowiek skazany jest na przeciwstawienia się przyrodzie. Za zuchwalstwo, błąd człowiek jest niewzruszony i hardy. Silny przez uczucia i własną wolę. Człowiek podlega przemijalności życia lecz wolę posiada większą niż przyroda. Przykład opozycji do dekadentyzmu. Ekspresja. Środki impresjonistyczne, które oddziałują na myśli. Np. dźwiękonaśladowcze wyrazy. Własna indywidualna wolność. Analogia do wiersza „Kowal”.

„Emir Rzywulski”
Nawiązanie do romantyzmu. Podmiot mówi o potrzebie odrodzenia poprzez zmiany (mesjanizm). Cechy to męczeństwo, pokuta, rozwój intelektualny. Należy się rozwijać by odzyskać niepodległość. Poeta wodzem narodu. Neoromantyzm.

6.6 BOLESŁAW LEŚMIAN

„Fala”
Fala to symbol duszy. W literaturze symbol to dwustopniowa konstrukcja językowa, słowo lub zespół słów oznaczające zjawisko, osobę, przedmiot, pojęcie abstrakcyjne. Opis tej fali odzwierciedla zjawisko przyrodnicze. Poeta traktuje falę jako osobę żywą (animizacja), wyposażoną we właściwości psychiczne. Narodziny - śmierć. Podlega takiemu samemu cyklowi jak osoba żywa.

Obrazy:
- konkretne przyrodnicze zjawisko
- metaforyczność animizacja, fala to istota żywa

Utożsamienie istoty żywej ze zjawiskiem przyrodniczym. Fala jest jedna z wielu, bez cech szczególnych. Ogólność i konkretność. Są to cechy symbolicznej techniki. Wierny i konkretny opis. Interpretacja jest ogólna i gramatyczna konstrukcja zdań. Zdania oznajmujące. Wiedza zawarta w zdaniu jest oczywista. Zdania dotyczące duszy są pytające bo wszystko co jej dotyczy jest niejednoznaczne. Można to interpretować na różne sposoby.

Fala może symbolizować życie człowieka, rozwój twórczości, epoki literackiej, emocje (gniew), pragnienia, marzenia dochodzące do jego zrealizowania. Symbol w literaturze nie daje się wyjaśnić jednoznacznie. Symbol to możliwości interpretacyjne określane przez charakter tekstu, kontekst pojawiania się w tekście. Elementy tej techniki to wieloznactwo, konkretność, ogólność, animizacja (nie zawsze).

7. ŻYCIE TEATRALNE I DRAMATYCZNE

U schyłu XIX wieku w polskim teatrze zachodzą zmiany. W Polsce i Europie proces tych zmian i przemian nazywany jest reformą teatru. Jerzy II von Miningen, książę Turyngii założył zespół MANINGENCZYCY.

Powstał nowy typ teatru, którego cechowało:
- zespołowość gry czyli odejście od kultu gwiazd, niewielkie role przypadały aktorom dużej miary.
- autentyzm historyczny, treścią miała być przeszłość, autentyczność dotyczyła realiów typowych dla epoki., rekwizyty autentyczne
- malarskość dekoracji, scena zbudowana zgodnie z prawdą
- perfekcyjność inscenizacji, zrezygnowanie z improwizacji

Ten typ teatru to naturalizm.

Ryszard Wagner był kompozytorem, autorem oper, inscenizator utworów, teoretyk teatru. Teatr to dziedzina sztuki synkretycznej. Połączenie dziedzin sztuk w całość daje teatr. Teatr to najwyższe uosobienie człowieka.

Gerhard Hauptman był dramaturgiem i teoretykiem teatru. Jako pierwszy wprowadził objawy symbolizmu. Teatr wewnętrzny odchodzący od autentyzmu, perfekcja realizmu. Wszystko uproszczone, namiastka rzeczywistości. Żądał prawdy psychologicznej.

Maurycy Maeterling wprowadził symbolizm do teatru i dramatu. Treść dramatu była symboliczna - gest, nastrój, wyraz twarzy to były symbole.

Edward Craig podtrzymywał teorie Wagnera o autentyczności, twierdził, że kreatorem i stwórcą jest reżyser, Bóg teatru.

Konstanty Staniławski był założycielem teatru artystycznego (MCHAT), własne kompozycje i wyobrażenia o sztuce aktorskiej. Poszedł do naturalizmu. Aktorzy przeżywają swoje role i utożsamiają się z postaciami granymi przez nich.

W Polsce też zachodziły zmiany. Dzięki Tadeuszowi Pablikowskiemu teatr był popularny. Związany był on z Galicją. W 1893 został on dyrektorem teatru miejskiego w Krakowie. Naczelny propagator w Europie. Ważnymi ośrodkami teatralnymi był Lwów i Warszawa. W 1913 roku powstał Teatr Polski podtrzymujący nowatorstwo w Polsce. Posiadła Pablikowski przygotowanie teatralne praktyczne i teoretyczne.

Współpracował z MEINGENCZYKAMI. Polsce chciał dać teatr symboliczny. Jego zasługą jest wprowadzenie na sceny polskie współczesnego światowego repertuaru. Nowym dyrektorem teatru miejskiego został Józef Kotarbiński. Wystawił on wielkie dramaty romantyczne. W 1901 „Dziady”, „Kordian”, „Nie-boska komedia”. Tu też odbyła się prapremiera „Wesela”. Kolejnym dyrektorem został aktor Ludwik Solski. Uwrażliwiony był na sztukę aktorską. Gdy on był dyrektorem odbyła się prapremiera „Moralności pani Dulskiej”.

Scenografia, zabudowanie przestrzeni scenicznej, dawniej tylko dekoracje. Tu prekursorem był Wyspiański. Aktywnym praktykantem był Karol Frycz. Intensywny rozwój dramaturgii w dwóch dziedzinach:
- utwory symboliczne: „Wesele”, „Wyzwolenie”
- utwory naturalistyczne: „Moralność pani Dulskiej”

Między nimi istniało wiele stadiów pośrednich. Stanisław Przybyszewski wywarł wpływ jako teoretyk dramatu i teatru. Wydał książkę „O dramacie i scenie”. Główny nacisk kładł na analizę psychologiczną: „Śnieg”, „Dla szczęścia”. Utwory te rzadko pojawiały się na scenie.

Jan August Kisielewski autor utworów ukazujących krytykę filistrstwa - „W sieci”, „Karykatury”. Dramaty Tadeusza Ryttnera to „Głupi Jakub”, „W małym domku”. Był tropicielem konfliktów moralnych, ujawnienie swobody dla włsnej duszy.

Tadeusz Miciński tworzył liryczne rozbudowane utwory. Nie wystawiano jego utworów ze względu na małe możliwości techniczne. „Termopile polskie”, „Kniaź Patiomkin”.

Włodzimierz Perzyński pisał komedie „Lekkomyśląca siostra”

Lucjan Rydel „Betlejem Polskie” nawiązywał do idei romantyzmu.

8. Proza epoki modernizmu

8.1 „Dzika Kaczka” - Ibsen

Ibsen był Norwegiem, który porzucił studia medyczne dla pisarstwa. Symbolizm, naturalizm, realizm to elementy wykorzystane przez „Dziką Kaczkę”. Inne utwory Ibsena to „Upiory”, „Wróg ludu”, „Nora czyli dom lalki”.

Związki między rodzinami:
- byli kiedyś przyjaciółmi
- nielegalny wyrąb lasu (jeden uniewinniony drugi skazany)

Odpowiedzialność skupiła się na starym Egdalu. Jego syn Hjalmar chciał przywrócić honor rodzinie. Człowiek przeciętny, mimo, że każdy widział w nim indywidualistę. Zachowywał się jak egoista oskarżając rodzinę o zdradę, nie umiał zachować się w towarzystwie. Nie panował nad sobą, nie przyznawał się do ojca. Otoczenie przypisywało mu cechy w które nie wierzył. Jako ojciec był kochający, chciał zapewnić córce przyszłość, córka odwzajemniała jego miłość (serdeczne powitania). Związek uczuciowy pomiędzy nimi był silny. Żył jednak w świecie ułudy, nieprawdziwym. Tak samo żyje Egdal poluje na strychu na króliki, myśląc, że poluje na niedźwiedzie, podtrzymuje marzenia, zamyka się w pokoju gdzie pije. Myśli, że nikt nie wie o jego nałogu. Ucieka przed rzeczywistością.

Gregers
Uważał za przeznaczenie głoszenie prawdy. Tylko przez prawdę i szczerość można żyć we właściwy sposób. Hjelmar opuszcza dom, czuje się oszukany, domyśla się, że Jadwiga nie jest jego dzieckiem. Polemika między Gregersem, a Relingiem. Uważa, że życie opiera ię na prawdzie i szczerości. Idealista. Absolutysta moralny, nie widzi kompromisu. Reling inaczej patrzy na te sprawy. Uważa, że należy czasem kłamać ponieważ człowiek wierzy w to co chce. Hjalmar wierzy, że jest wynalazcą. Pozwala mu to żyć we własnym świecie. Prawda nie jest człowiekowi niezbędna, ludziom potrzebne są złudzenia. Gregers jest winny zniszczeniu rodziny. Prawdę postrzega jako coś dobrego. Związek żony Hjalmara z ojcem Gregersa jest mało istotny. Należy dążyć do prawdy lecz nie za cenę ludzkiego cierpienia. Prawda jako siła niszcząca. Gregers to fanatyk prawdy, a jakikolwiek fanatyzm jest złem. Nie ogląda się na krzywdy. Ludzie są słabi psychicznie i potrzebują złudzeń, marzeń, które pozwalają cieszyć się życiem.

„Dzika Kaczka” to utwór realistyczny. Naturalizm i symbolizm. Realizm oparty na przeciętnej rodzinie, między nimi zachodzi związek przyczynowoskutkowy.

Naturalizm:
- szczegóły, didaskalia
- eksponowanie brzydoty i scen drastycznych
- biogizm, walka o byt, cechy dziedziczne, prawa rządzące światem.
- obiektywizm

Symbolizm:
Dzika Kaczka postrzelona wpada w wodorosty i gałęzie. Wyciągnął ją pies, a Egdalowie pomagają jej. Stwarzają „sztuczne” warunki życia. Egzystuje ona w koszu. Podobieństwo losów dzikiej kaczki i Hjalmara (postrzelony przez zło starego Werle, wpada w wodorosty kłamstwa, a na powierzchnię prawdy wyciąga go Gregers), podtrzymywanie życia bez szczęścia, życie kaczki to egzystencja tak samo Hjalmar.

Strych/wodorosty to symbole fałszu i kłamstwa, które oplatają i wciągają człowieka. Nie ma możliwości potem normalnego życia i całkowitego wyswobodzenia się.

Ślepota na którą cierpi Werle, uczynił wiele zła Choroba jako kara.

Wgłębianie się w ciemność, zło, które przesłania prawdę. Na chorobę cierpi też Jadwinia czyli im bardziej wchodzi w świat dorosłych traci szczerość i zagłębia się w świat fałszu i kłamstwa.

8.2 Relatywizm etyczny w „Zbrodni i Karze” Fiodora Dostojewskiego

Relatywizm etniczny to względność wartości moralnych.

Powieść ta powstała w latach 1865-66.
* autor miał długi (ciężka sytuacja finansowa)
* negacja tendencji (modernizm - nowe wartości w obliczu natury)

Tłem wydarzeń jest obraz Petersburga, który wytwarza i wpływa na nastrój ludzi żyjących w nim. Dba autor o szczegóły. Ukazane dwie części miasta:
* Biedna - mieszkają rzemieślnicy, studenci. Ulice są brudne i cuchnące. Domy zaniedbane, ludzie nędznie ubrani. Ludzie smutni, często popadają w alkoholizm. Brak perspektyw, klimat zniszczonego miasta, zniszczonych ludzi, nie mogą się wyrwać z upodlenia.
* Bogata jest pełna zieleni i piękna. Miasto zadbane, a ludzie schludni i szczęśliwi.

Raskolnikow
Urodził się w biednej rodzinie szlacheckiej. Studiował prawo, ale zmuszony jest je porzucić bo ma problemy finansowe. Jest nadzieją rodziny. Niezrównoważony psychicznie, wyobcowany, nie ma przyjaciół. Czuje się kimś lepszym. Hipochondryk. Jest ateistą mimo, że wychowano go religijnie. Nie wierzy w Boga bo nie ma sprawiedliwości. Wrażliwy na niedolę innych. Osobowość skomplikowana. Ma o sobie wielkie mniemanie, ale jest wrażliwy - paradoks.

8.2.1 Wizja społeczeństwa

Społeczeństwo dzieli się na ludzi zwykłych i niezwykłych. Ci ostatni mają prawo zbrodni, zmian prawa gdyż mają predyspozycje. Ludzie normalni muszą podporządkować. Niezwykli mogą przekraczać prawo bo sami je ustanowili, mogą popełniać zbrodnię, poświęcać jednostkę dla ludzi. Naruszają stare prawa. Tworzą nowy świat, więc mogą sobie na to pozwolić. Cel uświęca środki. Oni mogą być mniej lub bardziej wybitni. Im „lepsi” tym większe mają prawa.

Poglądy te zbiegły się z wypowiedzią na temat Alony Iwanowny. Ograbia ona najuboższych. Jest skąpa, okrutna dla siostry. „wesz”. Jej zabicie to pożytek dla biednych. Rodia czuł się człowiekiem niezwykłym dlatego ją zabił. Za jej bogactwo chce pomagać biednym. Intencje szlachetne i altruistyczne. Chce udowodnić, że jest nieprzeciętny. Porównuje się do Napoleona. Pragnie dowieść swego charakteru. Dla postępu ludzkości może zabijać. Oni decydują o losie innych ludzi - władcy przyszłości. Zwykli ludzie są materiałem społeczeństwa.

8.2.2 Powieść o psychice zbrodniarza i o złożonych motywach zbrodni

Motywy zbrodni
* udowodnienie sobie przynależności do rasy panów
* chce nieść dobro dla społeczeństwa. Za pieniądze lichwiarki chce uratować tysiące ludzi. Śmierć gnębicielki lichwiarki
* Sprawdzić chciał własną moc, odporność na gnębienie sumienia, wyższość ponad przeciętność. Udowodnienie swej nieprzeciętności.
* Próba własnych sił
* Pomoc rodzinie. Dunia nie musiałaby wychodzić za mąż dla pieniędzy
* Niesprawiedliwość. Był młody, a nie miał środków rozwoju. Starucha marnował tylko pieniądze.

Chciał być wyrachowany i zimny, dbać o szczegóły. Nie wytrzymał emocjonalnie tuż przed mordem. Zabił obie kobiety w szale i zdecydowaniu. Nie wszystko odbyło się tak jak planował. Komplikacje przy ucieczce. Śmierć Lizawiety tłumaczył jako przypadkową i konieczną (musiał móc uciec).

Cel mordu niespełniony
- nie wykorzystał pieniędzy
- słabe sumienie, emocje, zaburzenie równowagi psychicznej
- nie był istotą wyższą (myślał i rozpamiętywał).

Rola Soni
- wskazywała mu drogę na zadośćuczynienie i pokutę przyznania, które uspokoi jego napięcie.
- dodawała mu otuchy, rozumiała go, nie czuł się samotny
- wiara i uczucie, szansa przetrwania na Syberii

Uosobienie dobra. Jej zawód to forma ofiary. Kocha ludzi, uważa, że każdy jest potrzebny i nikogo nie należy wywyższać. Uświadomiła niedorzeczność idei Raskolnikowa. Wiedząc, że jest niezbędna dla Rodii idzie z nim na zesłanie. Udowodniła mu, że nie ma altruizmu gdy w grę wchodzi cierpienie innych. Jej wpływ skruszył opór Rodii. Pojechała za nim bo kierował nią miłość, dobro i szlachetność. Odpowiedzialna za nawrócenie grzesznika.

Syberia
Zachodzi w nim przemiana wewnętrzna. Zaczyna czuć potrzebę człowieka (Sonię). Czeka go całe życie, które spędzić chce z Sonią. Stał się bardziej pokorny wobec ludzi i boga - miał cel życia. Zło może zostać zniszczone przez dobro i szlachetność, a nie przez przemoc.

Początkowo Raskolnikow uważał, że wolność to prawo do czynienia wszystkiego. Po pewnym czasie zrozumiał, że nie ma wolności całkowitej bo trzeba brać pod uwagę ograniczenia moralne. Rodia powrócił do Boga. Zalety Soni przypisywał religii w którą ona bezgranicznie wierzyła. Jego pierwotna ideologia doprowadziła go do cierpienia, a on chciał być szczęśliwy. Widział jej wewnętrzną radość i też taki chciał być. Metamorfoza człowieka pogodzonego z naturą.

Jest to kryminał nietypowy bo ukazana jest psychika zbrodniarza i analiza zbrodni. Zbrodnia to pretekst do analizy postaw ludzkich wobec zła. Powieść psychologiczna. Proces myślowy i analiza postępowania.

Powieść polifoniczna jest prawie bez narratora. Charakterystyka poprzez dialogi.

Wnętrze bohatera prezentowane jest przez wprowadzenie lustrzanych postaci realizujących działanie.

- Swidrygajłow
Sprytny, przebiegły, zdemoralizowany, znudzony życiem. Nagina prawo. Wyrachowany, rozpustny, lubieżny. Dąży do celu.

- Łużyn
Egocentryk, poczucie wyższości, skąpy i wiecznie niedowartościowany. Lubił gdy ktoś był mu oddany, pokorny i posłuszny. Władczym, niegodziwiec, wyrachowany. Lubił manipulować innymi, rządny fortuny.

- W momencie podjęcia decyzji o morderstwie i wizyta u lichwiarki
Walka z wahaniem i jednoczesna pewność postanowienia. Lęk obawa ciała i emocji. Zabił w napadzie szału. Ogarnęła go panika wraz z roztargnieniem. Widok trupa napawa go grozą. Przestaje myśleć logicznie. Narastał w nim strach, że ktoś go nakryje. Emocje stworzyły urojenia. Zwraca uwagę na szczegóły w przebłysku świadomości. Obrzydzony czynem. Czuje roztargnienie po drugim morderstwie.

- Anatomia zbrodni i psychika zbrodniarza
Anatomia zbrodni ukazana jest przez szczegółowy opis mordu i psychiki mordercy. Wewnętrzny spór i reakcje po kilku dniach od morderstwa. Życie z piętnem zbrodni. Odcięcie od świata i rozpamiętywanie. Pragnie bez skutku zapomnieć. Zachowuje się jak opętany. Działa w zamroczeniu, a kierują nim emocje. Chce ukryć dowody, zmazać ślady mordu. Strach przed zdemaskowaniem. U innych w słowach i czynach szuka aluzji. Podejrzliwy, zamknął się w sobie. Osaczony. Posępny i ponury. Wolał być sam. Żył w ciągłe w niepewności, histerii, skrajności emocji. Świadomy tej sytuacji. Samotny.

- Porfiry i Rodia
Porfiry wprowadza Rodię w obłęd. Prowadzą ciągłą walkę intelektualną. Rodia zdominowany jest przez emocje i nie mógł racjonalnie rozpatrywać dyskusji. Porfidia był doświadczonym detektywem i znał reakcje mordercy na aluzję. Rodia gubił się we własnych słowach i tracił orientację. Był atakowany i musiał się bronić. Doprowadziło to do przyznania się do winy. Nie wytrzymałby dłużej. Zachował reszty dumy, nie wyrzeka się swej wyższości. Chce zakończyć ten rozdział życia. Po przyznaniu się do winy emocje odeszły. Opowiada o wszystkim ze szczegółami. Pozbywa się wiedzy o mordzie. Pozostaje pusty. Równowaga psychiczna powraca.

- Kara
Nietypowa skrucha. Nie potępia czynu, ale ma świadomość, że nie był do tego zdolny. Potem dopiero pod wpływem Soni jego pragnienie pokuty i kary powraca. Mówi o rzeczach w sądzie, które może zataić i nieobwiniać siebie. Mówi dokładną prawdę. Dzięki temu rehabilituje się we własnych oczach. Powraca spokój sumienia. Powieść ta jest analizą istoty kary.

8.3 „Lord Jim” - Joseph Conrad (Korzeniowski)

Korzeniowski młodo się usamodzielnił. W wieku 38 lat zadebiutował jako literat. W literaturze istnieje jako Józef Conrad. W świecie powieści jego siłą napędową jest zbiór wydarzeń. Śledzenie wewnętrznych filozofii człowieka, poznanie prawdy o nim. Trudne w odbiorze.

8.3.1

Syn proboszcza. Jeden z pięciu synów. Nauczył się sumienności i rzetelności. Czytał literaturę przygodową, był skłonny do marzycielstwa. Pociągało go morze był ogarnięty żądzą przeżycia przygód. Myśli, że morze czyni z człowieka silnego i odważnego mężczyznę. Kształcił się w kierunku marynarki. Po skończeniu szkoły został oficerem i praktykował na statku. Podczas praktyk wydarzył się wypadek, a on nie mógł brać udziału w akcji ratunkowej. Nie zdążył. Czuł się zawiedzony, pokrzywdzony, gorszy, stracił okazję na sprawdzenie się. Został oficerem i zaciągnął się na statek. Po wypadku przebywał w szpitalu. Został pierwszym oficerem na „Patnie”. Stary, zżarty rdzą parowiec. Załoga to ludzie nieodpowiedzialni i rozpijaczeni. Kapitanem Niemiec. Był on niemiły. Mechnik był szubrawcem. Byli bez honoru i zasad. Nie dbali o załogę. Niedbali w zawodzie.

Pewnego razu statek wypełnili pielgrzymi (Maleje). Był statek przeciążony (800 osób). Statek wpadł na coś. Utworzyła się dziura, przez którą dostała się woda. Podejrzewano, że był to wrak statku. Wszyscy byli pogrążeni we śnie. Załoga gdy zorientowała się w sytuacji postanowiła ratować siebie. Wpadli w panikę, a Jim przyglądał się temu. W ostatniej chwili wskoczył na łódź odpływając z nimi. Myśleli, że statek zatonął. Decyzja Jima była bezwolna i nieświadoma. Skoczył nie myśląc o tym, był przerażony pod wpływem emocji. Uległ panice, chwili, impuls, odruch, który zaciążył na jego dalszym losie. Brak usprawiedliwienia dla ucieczki załogi. Na szczęście nikt nie utonął, odratowano wszystkich. Wina pozostała. Statek odratowany był dowodem ich winy - sprzeniewierzenie się kodeksu marynarzy. Jedynie Jim poczuwał się do odpowiedzialności. Stawia się do sądu, odpowiada na pytania, przyjmuje swój los. Był honorowy, miał wyrzuty sumienia i zasady. Nie chciał być traktowany jak pozostała, załoga. Miał świadomość winy. Poddał się, poniżył. Stawił na sąd. Wyrok - pozbawienie dyplomu oficerskiego. Nie mógł pływać, wykonywać tego zawodu. Kara niewystarczająca. We własnym sumieniu chce rehabilitacji za nie moc opanowania własnego strachu.

Dalsze losy to rehabilitacja, pozyskanie zaufania innych ludzi. Tułaczka, wędrówka, zmiana pracy. Wszędzie jest prześladowany przez złą legendę. Jim chce zapomnieć, ale wszędzie spotyka kogoś kto przypomina mu o tej tragedii. Czuje się szykowany i pogardzany. Ucieka od przeszłości. Nie widzi zrozumienia u nikogo. Ucieka od wspomnień. Próby swe zaczyna ciągle od nowa. Zdobywa zaufanie jako nieznany człowiek, nie chce by go osądzano przez pryzmat wydarzeń na „Patnie”. Chce pokazać się takim jakim jest. Nie chce by cień z przeszłości przykrywał teraźniejszość. Szuka odkupienia win. Surowa ocena samego siebie. Marlow umożliwia wyjazd Jimowi do Patusanu. Wyspa dziewicza nie znana ludziom. Tam może się odnaleźć na nowo. Widzi dla siebie szansę. Zdobywa zaufanie, formuje społeczne rządy. Niszczy wyzysk. Stworzył państwo gdzie rządził sprawiedliwie, zdobył poważanie i szacunek podwładnych. Ludzie żyli szczęśliwie. Czuł się on tam znakomicie. Czuł się kochany i potrzebny. Od niego zależało życie ludzi. Pomagał i opiekował się nimi. Uważano go za mędrca, radzono się go. Bez Jima tubylcy stawali się bezradni. Darzono go zaufaniem i szacunkiem. Miał autorytet. Bezgranicznie mu wierzono. Brawn to przywódca korsarzy. Chciał ograbić Patusan. Jim nie pozwolił na atak. Zawierzono jego doświadczeniu. Brawn wykorzystał sytuację i ich zaatakował. Zabił Daina Warisa, przyjaciela Jima. Brawn wykorzystał zaufanie i dobroduszność Jima. Chciał on puścić pirata bo ten poznał prawdę. Dobre intencje Jima nie udały się.

Po śmierci przyjaciela, Jim wyrusza do Daromina, który go zabija. Wiedział Jim o takiej możliwości bo Daromin bardzo kochał syna. Czuł się on odpowiedzialny, przytłaczała go ponownie wina. Kolejna porażka. Sam wymierzył sobie karę. Decyzję tę podjął bo sumienie zawsze mu towarzyszyło. Nie uciekłby od wspomnień. Człowiek honoru, chciał udowodnić, że nie boi się odpowiedzialności. Ostatni akt odwagi. Nie pomyślał o ludziach, którzy go kochali (patusańczycy). Klejnot został sam, bezbronna postać tragiczna. Niezależnie od wyroku cierpiałby. Zmarnował nadzieje. Marlowa. Obawiał się wyrzutów i zmagań moralnych. Nie był na tyle silny by rozpoczynać na nowo swoje życie. Sytuacja bez wyjścia.

Powieść ta skłania do refleksji nad własną moralnością. Trudem wyboru. Zło i odkupienie win. Kompozycja luźna. Powieść Jima jest pretekstem do wyborów moralnych. Subiektywizm wniosków. Wiele narratorów, osobiste refleksje, różne spojrzenia. Dociekliwość i dokładność. Chęć dotarcia do prawdy. Zaburzenie chronologii (dygresje, epizody).

8.4 „Moralność pani Dulskiej” - Gabriela Zapolska

Gabriela Zapolska w swojej twórczości ukazywała portrety psychologiczne kobiet. Dostrzegała wszelkie wartości. Utwory jej to wierny dokument epoki. Portrety te poddawane były wnikliwej analizie sfery duchowej.

Aniela Dulska
W pierwszym wrażeniu uważana jest za brudną, niesympatyczną kobietę. Wciąż krzyczy lub mówi podniesionym głosem. Obraz antysympatyczny. W jednej chwili może zrobić wiele czynności. Dla gości przebiera się. Żądna władzy nad swoją rodziną. Skąpa, nic ją nie obchodzi. Zawsze ma być tak jak ona chce. Uznaje tylko swoje zasady. Nie zwraca uwagi na zdanie innych. Dostosowuje się do sytuacji. Powierzchowna i egoistka.

Obłudna, zakłamana, konieczność pozorów. Żyje w czterech ścianach, oszczędza. Nie chodzi do teatru, nikogo nie zaprasza, kontroluje finanse domowe, podwyższa czynsz domowy, trzyma magiel w sieni. Skąpa do ohydności, obłudna postawa, brudy pierze pod własnym dachem. W służących nie widzi ludzi. Interesują ją tylko pieniądze, oszczędza więc na wszystkim i wszystkich.

8.4.1 Kołtuństwo / Dulszczyzna

Jest to życie w obłudzie, fałszu i ograniczeniu. Jest to sposób bycia Anieli Dulskiej. Zakłamanie i niechęć do szczerości. Taką postawę zaczęto nazywać Dulszczyzną. Skrywanie prawdziwych myśli, odczuć, przekonań pod pozorami. Skąpstwo. Moralność pozorów bo dostosowuje zasady do ogółu/ Pozorna moralność - Dulska udaje wielką damę, a w domu jest inna. Moralność na pokaz, stwarza ona pozory, przedstawia siebie jako osobę estetyczną. Kryteria jej postępowania są cyniczne i wyrachowane.

Felicjan Dulski
Jest podporządkowany swojej żonie. Nie zgadza się z nią, ale jest obojętny. Ignoruje ją, ucieka w milczenie. Zwątpił w możliwości odmiany żony. „A niech was wszyscy diabli!!!”

Zbyszek
Ma inną postawę. Jest zbuntowany, zabawia się, celowo szokuje i jest zaczepny, wulgarny i prowokujący. Aniela zaplanowała jego życie. Juliasiewiczowa chciała pokazać mu prawdę, że będzie się on musiał troszczyć i kłopotać. Ukazała mu prawdziwe życie, widmo odpowiedzialności, nędzę. Jest kołtunem i jest tego świadom. Jest słaby, ale chce walczyć ze swoim kołtuństwem. Krytykuje matkę.

Mela
Też się nie zgadza. Też się poddaje by żyć przyjemnie. Nie buntuje się. Postać tragiczna bo jest naiwna i dobra i nie orientuje się w jakiej atmosferze moralnej żyje.

Hesia
Podobna do matki. Pogardza Hanką, bije ją i się z niej wyśmiewa. Ma już wypaczony charakter. Nikim się nie interesuje. Lubi tylko tańce, stroje i studentów.

Dulscy mieli być typową rodziną filistrów. Zapolska stworzyła i komedie i tragedie. Sztuka naturalistyczna. „Menażeria ludzka”. Odsłania ona temat drażliwy, postawa obiektywna, fotograficzna dbałość obyczajowa.

8.4.2 Dramat naturalistyczny

Są tu bohaterowie z niższych sfer (Hanka, Kucharka), szczegułowe didaskalia. Poruszyła tematy wstydliwe. Życie ich jest motywowane biologicznie (dulszczyzna dziedziczna). Tylko silni mogą przetrwać, a słabi przegrają.

9. „Wesele” Wyspiańskiego jako dramat symboliczny

9.1.1 Stanisław Wyspiański - charakterystyka

Stanisław Wyspiański reprezentuje dramat symboliczny. Debiut wiązał się z utworem „Warszawianka”. Był to tekst realistyczny bez elementów symbolicznych. Inne utwory to „Wesele”, „Wyzwolenie”. Dramaty ludowe o tematyce współczesnej to „Sędziowie”, „Klątwa”. Dramaty o temacie antycznym to „Achilles”, „Protesilos i Laodamia”. Nawiązanie do powstania listopadowego w „Nocy listopadowej” i „Lelewelu”. Miał wielostronne zainteresowania. Wszechstronnie działał i był pracowity. Dramat „Wyzwolenie” to utwór współczesny. Uważany jest za jego jeden z najlepszych utworów. Oryginalny kształt. Główny bohater Konrad jest reżyserem przedstawienia. W kręgu wydarzeń utworu pojawiają się sprawy Polski i polityki. Konrad podobny jest do Wyspiańskiego, który przybył by wyzwolić ludzi z mitów, legend od narzuconego pewnego sposobu myślenia. Jest autorem różnych luźnych wierszy o charakterze osobistym. Autor poematów i didaskaliów (np. w „Weselu”, pisane są wierszem i traktowane są jako oddzielny utwór liryczny). Oryginalny malarz. Malował portrety dzieci i cykl macierzyństwo. Uprawiał malarstwo sztalugowe czyli w pracowni. Używał farb pastelowych. Uprawiał rysunek piórkiem, kredką i węglem. Zajmował się też malarstwem ściennym - Polichromie. Projektował meble, witraże, tkaniny, elementy użytkowe. Wykonywał kilka płaskorzeźb i litografii (rzeźbienie rysunku w metalu, a później odbicie na papierze). Jego działa sztuki nie należy rozdzielać jest to bowiem wizja pewnej casłości - „Teatr mój widzę ogromny”. Wizje teatralne. Munumentalizm syntetycznych wizji.

„Skarby Sezamu” to jeden z obrazów Wyspiańskiego - największy. Łączy w nim dwa światy. Reprodukcje jedynie fragmentów obrazu. Oddziaływuje nastrojem, tajemniczością i grozą.

Do napisania tego utworu zainspirowało go wesele i ślub przyjaciela. W Krakowie, w pierwszym okresie impresjonizmu, młodzież zainteresowała się światłem. Malowali często za miastem wykorzystując elementy świetlne. Ludzie z pod Krakowskich wsi uchodzili za szczerych, uczciwych, malowano ich portrety. Moda na styl ludowy - „ludomania” czyli bratanie się z chłopami. Artyści skierowali się w stronę ludu, chcieli dotrzeć do ich szczerości i moralności. W 1920 roku Boy-Żeleński napisał „Plotkę o „Weselu”” by zachować dla potomności jak doszło do powstania tego dzieła.

W „Weselu” umieścił ludzi, których znał - ich odpowiedniki:
* Gospodarz - Włodzimierz Tetmajer, malarz
* Gospodyni - Anna Mikołajczykówna
* Pan Młody - Lucjan Rydel - gaduła
* Pani Młoda - Jadwiia Mikołajczykówna
* Radczyni - profesor Domańska
* Haneczka - Hanna Mikołajczykówna
* Nos - Noskowski
* Dziennikarz - Starzewski
* Poeta - Kazimierz Przerwa-Tetmajer
* Zosia i Maryna - córki lekarza - Poreńskie
* Klimina - swatka
* Czepiec - amant wiejski

Ślub ten był szokiem dla społeczeństwa krakowskiego. Mieszkali w Bronowicach, gdzie toczy się akcja utworu. Skandal. Wyspiański był na tym ślubie. Fascynowała go prostota, życie zamienił w poezję. Każda postać ma znane cechy. Prapremiera była skandalem bo sztuka była nietypowa (gwara ludowa), wystawiono ją w Teatrze Starym. Na afiszu chciał podać prawdziwe nazwiska. Wiele osób opuściło salę.

Akcja utworu dotyczy dwóch stanów. Inteligencji ze strony pana młodego oraz chłopstwa ze strony panny młodej. Brak przedstawicieli arystokracji czy proletariatu.

Wyróżnia się tu dwa rodzaje scen:
- realistyczne - osoby, bohaterowie tworzą nurt satyryczny
- symboliczno-irracjonalne - obok realistycznej rzeczywistości występuje metafizyka, osoby-duchy. Ukazane uczucia konkretnych osób.

Ze scen realistycznych wyczytać można stosunek Wyspiańskiego do zjawisk i uczuć.

9.1.2 Stosunek przedstawicieli inteligencji do chłopów

Zwracanie uwagi na piękno zewnętrzne. Pan Młody odnalazł tu żywą urodę, odnajduje tu życie, spontaniczność, chodzi mu głównie o wygląd. Stylizuje się zewnętrznie (chodzi boso, z gołą głową). Zwraca uwagę na ubiór panny młodej. Zafascynowany swym strojem, który i tak zrzuci. Fascynacja dźwiękami muzyki ludowej. Nie zna chłopskich obyczajów, np. Dziennikarz lekceważył chłopów. Nie zna życia na wsi. Inteligencja nie liczy się z prawami chłopskimi. Zapominają o niedawnej przeszłości, o powodach krwawego wystąpienia chłopów. Nie interesuje go, że chłopi są żądni władzy. Chce tylko odpoczywać. Idealizacja chłopów i ich życia wiejskiego. Myśli on, że życie to siedzenie wśród zieleni, odnajduje tu ucieczkę od codzienności. Mówi o pospolitości, o swym pokoleniu, że są przeklęci, ubezwłasnowolnieni, dekadenci. To co ludzie z miasta widzą na wsi to fantastyczne poszukiwanie celu i sensu życia. Odmiany od pospolitej części mieszczucha. Podoba im się wieś odświętna, kolorowa, bez ciężkiej pracy. Nie dociekają marzeń chłopskich. Nie interesuje ich to. Podoba im się powierzchowność. Chłopi to widzą i rozumieją. Czepiec widzi to nieszczere bratanie się z chłopami. Żyd też traktuje tę stylizację za zabawę, bałamuctwo w wielkim stylu. Jest to szopka, chwilowy kaprys, znudzeni są bowiem zwykłym życiem. Chłopi odczuwają, że nie są rozumiani, czują obcość. Chłopi nie są ufni.

Inteligencja
Niezdolni do czynu. Pomimo ataku chłopów na szlachtę, bawią się razem z nimi, chwilowo zapomnieli o tym wydarzeniu.

Przeklinają przeszłość, ale nic nie robią. Żałują tego co było lecz nic nie robią by to zmienić. Uważają, że poprzez przeszłość są niewolnikami.

Brak aktywności działania. Dziennikarz wspomina dzwon Zygmunta, stare stroje. Wszystko uśpione. Inteligencja czeka na coś lub na kogoś.
Pospolici, niedojrzali politycznie. Np. Gospodarz powierza róg Jaśkowi, a to przecież on miał na nim grać.

Pogarda dla współczesnych. Pokolenie skazane na degenerację, tylko sztuka, a ona też nie jest na czasie. Poezja nie o tym co żywotne - spokojna jest. Usypia, znieczula, nie pobudza emocji, które mają być domeną. Błahe sprawy są poruszane. Utwory są identyczne. Powierzchowna, bezideowa, słowa bez pokrycia. Nie zmieniają się w czyn. Opieszała poezja.

Chłopi
Gotowi do walki, ale potrzebują przywódcy. Podatni na walkę chętnie będą uczestniczyć w działaniu. Zawzięci, odwołują się do chlubnych kart historii. Zżyci ze sobą. Oczekują, że ktoś poprowadzi ich do walki. Chłop czuje potrzebę działania, decyzję o podjęcie działań pozostawia inteligencji. Chętni do walki, ale mierzi ich apatia.

Uważają, że ludzi z miasta trzeba trzymać krótko by nie przejęli kontroli nad chłopami. Widzą własną potęgę, ale nie są przygotowani bo wartości materialne stanowią dla nich większe znaczenie. Nie umieją dobrze gospodarować i zaciągają długi. Nie boją się zawstydzić panów, nieufni, krytycznie nastawieni do inteligencji. Otwarci, spontaniczni, szczerzy w reakcjach, garną się do wiedzy, znają swą potęgę i moc, wartość. Garną się do działania, ale nie dorośli do czynu. Zapalni jak słoma. Trzeźwo i realnie oceniają. Skorzy do bójek, porywczy, dążą do bogactwa, stają się próżni.

Podczas wesela spotykają się dwa różne światy. Ludzie ci nie potrafią się porozumieć. Prowadzi to do rozbieżności, do oceny przeszłości i różnego widzenia narodu. Chłopi skorzy do działania, konkretnej walki, ale to inteligencja ma przodować bo chłopi są za słabi. „Wesele” to satyra na współczesność. Nie zdolność do czynu całego pokolenia. Rzekomy solidaryzm. Stylizowanie się na poszczególną modę. Pod maską przyjaźni i braterstwa kryje się niechęć, urazy, nie zrozumienie.

9.1.3 Symbole w „Weselu”

Po koniec aktu I młoda para zaprasza na wesele chochoła, który przybywa. Jest on twórcą urojeń. W utworze tym występują trzy rodzaje symboli:
* rzeczy
* postaci
* sceny

Chochoł rzuca czar na zebranych, budzą się w nich ukryte uczucia. Uosobienia utajnionych pragnień.

Widmo
Narzeczony Marysi, który zmarł na suchoty. Malarz francuski. Jego duch przybył na wesele. Rozpamiętuje chwile gdy byli razem, gdy istniała między nimi jakaś więź. Jest to upostaciowanie wnętrza Marysi. Z jednej strony cieszy się ona z jego przybycia, a z drugiej obawia. Pogodziła się z jego śmiercią. Jest to symbol utraconej miłości. Marysia przypomina sobie te chwile i boi się stabilizacji z mężem. Nie wie czy ma zostać z Wojtkiem,. Wesele sprowokowało ją do tych rozważań. Raz się cieszy z przybycia ukochanego, a raz nie.

Stańczyk
Dziennikarz „Czasu” należy do organizacji „Stańczyków”. Stańczyk to symbol mądrości. Głos wewnętrzny dziennikarza. Wie on, że dziennikarz jako inteligent powinien przewodzić narodowi. Jest też symbolem postawy patriotycznej. Ukazanie niebezpieczeństwa zaniku walki. Zarzuca dziennikarzowi słowne deklaracje. Przyznaje się do bezczynności, obwinia za sytuację przeszłość. Jawi się jako dekadent, pragnie śmierci i to jest jego słowna deklaracja. Stańczyk przypomina czasy Jagiellonów. Nie wierzy w deklaracje społeczne. Dziennikarz pragnie katastrofy by wstrząsnąć społeczeństwem, by wyrwać ich z marazmu. Cena jest świętość tradycji. Nie widzi przyszłości dla Polski widzi, że złą obrał drogę. Stańczyk wręcza mu kaduceusz Polski. Dziennikarz wyraża pogardę dla bratania się z ludem. Widzi fałsz solidaryzmu. Stańczyk to jego sumienie i dla tego z ironią wręcza mu kaduceusz. Dziennikarz jako przywódca narodu.

Rycerz
Symbol honoru i patriotyzmu. Jest uosobieniem pragnień poety. Poeta ma odczucie siły. Dekadentyzm, a poeta tęskni do mocy i siły. Rycerz jako symbol mocy, odwagi i zwycięstwa. Zwiastun odrodzenia. Nazywa poetę nędzarzem. Poeta cierpi bo to co tworzy jest odzwierciedleniem ducha czasu. Rycerz przypomina czasy Jagiełły. Poeta ma szansę prowadzenia ludu do walki. Osądzona jest zdegenerowana poezja młodo polska. Poeta nie chce napisać wielkiego dzieła. Poeta nie jest w stanie podołać przywództwu narodu. Rycerz to symbol siły poezji oddziałującej na społeczeństwo.

Hetman
Duch hetmana Branickiego, który gardził chłopami. Symbol fałszu, zdrady, magnackiego egoizmu. I to mu zarzuca pan młody. Hetman jest butny, dumny, dominuje nad chłopami. Polska mu nie pomoże bo zaprzedał on kraj szatanowi. Pan młody żeniąc się z chłopką zdradził swój stan. Tłumaczy mu, że to moda, a nie szczere bratanie się z ludem.

Upiór
Jakub Szela stanął na czele powstania chłopskiego. Jest on cały we krwi bo wielu zabił. Chce się obmyć wodą. Dziad stara się go odpędzić. Upiór jako zimny trup. Dla Szeli ważne są dobra materialne. Przypomina, że bratanie się chłopów i szlachty jest niedorzeczne. Jest symbolem krwawej zemsty na panach.

Wernyhora
Ofiarowuje złoty róg gospodarzowi. Zszedł on z obrazu Matejki. Przewiduje przyszłość. Zwiastun czynu i niepodległości.

Złoty róg to symbol walki, znak czynu, ma ruszyć społeczeństwo. Do walki nie dochodzi bo gospodarz oddał róg Jaśkowi, który go gubi. Wernyhora atakuje inne powstania gdzie oczekiwano cudu. Utracona szansa. Braterstwo i solidaryzm chłopstwa. Nie spełni się to.

Czapka z piór to symbol przywiązania do rzeczy błachych i matrerialnych. Ostrzeżenie by nie przekładać wartości prywatnych nad państwowe.

Sznur to symbol niewoli

Dzwon Zygmunta symbol wielkości Polski

Kosy nasadzone na sztorc to mit racławicki, gotowość walki

Taniec chocholi symbol zniewolenia, marazmu i niemocy narodowej

Ponownie pojawia się chochoł, który jest symbolem całego narodu. Scena najbardziej smutna. Goście weselni symbolizują naród, chata to Polska w której krzyżują się wszystkie problemy. Osoby dramatu to symbole tradycji i przeszłości. „Wesele” to diagnoza polskiego społeczeństwa. Końcowy taniec chochoła to kwintesencja myśli zawartej w utworze. Krzak bez życia otulony słomą na zimę. Oznacza uśpione wartości narodu. Na wiosnę się obudzi i latem rozkwitnie, jest to nadzieja na odzyskanie niepodległości.

9.1.4 Artyzm w „Weselu”

Są tu dwa różne wątki sceniczne:
- realistyczne
- wizyjno-symboliczne

Finał polega na spleceniu obu wątków. Zrośnięcie komedii obyczajowo społecznej. Wyspiański to satyryk ideolog i wieszcz. Poezja okresu Młodej Polski wytwarza nastrój.

W „Weselu” mamy do czynienia z nastrojem sztuki:
Malarstwo
W wypowiedziach, np opis stroju panny młodej

Didaskalia - jest tu impresjonizm czyli:
precyzja operowania barwą
zatarcie szczegułów
gra światła

Rola światła: odbijanie się go od twarzy. Osoby zmieniają cienie co umożliwia gra światła
Barwy o charakterze symbolicznym

Didaskalia, pisane dużą literą. Światło i czar. Symbolem jest wstawanie nowego dnia, czas ten nie stanie się bo Jasiek zgubił złoty róg.

Ważne są elementy plastyczne

Muzyka
* weselna
* chochoła
* zawodzenie wiatru
* odgłosy tańczących ludzi
* odgłosy wsi (pianie koguta)
* tętent konia
* cisza
* szelest słomy chochoła
* świergot ptaków
* piosenka Jaśka
* melodyjność utworu, liczne powtórzenia

Elementy te po złączeniu tworzą pewien nastrój

Akt I to rozmowy o rzeczach błahych, miłostki, flirty. Motyw polityczny i rozmowa o niej. Motyw sztuki i poezji. Rozmowa o nich.
- chłopi ubrani na kolorowo
- inteligencja: panowie na czarno, panie na biało

Akt II to zmiana nastroju. Inaczej się mówi w tym akcie. Słowa dosadne i dobitne. W ciemności pojawiają się osoby dramatu. Słychać skrzypienie podłogi, nastrój grozy i tajemnicy.

Akt III oparty na poczuciu nie mocy. Nastrój otępienia i apatii. Oczekiwanie na cud. Nastrój podkreśla jakość słów. Uważne wypowiedzi. Pokój jest ciemny to świt zmienia sytuację.

Utwór poprzez syntezę sztuk w połączeniu z wydarzeniami zmierza nastrój z aktu do aktu. Akt II to rozpamiętywanie, rozmowa samego ze sobą.

Akt III to marazm, niemoc, zmęczenie i otępienie. W „Weselu” mamy przewidziane przez aktora intencje autorskie. Sens komediowy i metaforyczny.

10. Twórczość

11. Stefana Żeromskiego

11.1 „Ludzie bezdomni”
Koncepcja intelektualna utworu może być zawarta w motcie („Romantyczność”), w przedmowie od autorskiej („Dziady”) lub tytule („Ludzie bezdomni”). W niektórych utworach tytuł może być sugestią skierowaną do czytelnika dotyczącą przesłania intelektualnego utworu. Uogólnienie o charakterze poznawczym.

Bezdomność to bark oparcia, poszukiwania domu (w sensie emocjonalnym, rodziny), samotność, brak swojego miejsca w świecie.
Bezdomny to samotny, ubogi, bez pomocy, nieszczęśliwy, bez miejsca do mieszkania, odrzucony i wyobcowany.

Ludzie bezdomni w utworze to mogą być ludzie ubodzy, biedota, mieszkańcy ulicy Ciepłej i Krochmalnej np. Ciotka Pelagia mieszkająca w domu brata będąc na jego łasce. Przeludnienie mieszkań robotniczych, robotnicy mieszkają wraz z krewnymi. Brak odrębności i swobody życia.

Bogaci się nimi brzydzą. Odrzuceni przez społeczeństwo. Wyobcowani. Wykorzystywani są poprzez pracę fizyczną, ale nikt nie zapewnia im warunków do życia. Brak ciepła rodzinnego.

Bezdomność to brak domu, bezdomność społeczna, duchowa - pragnień, marzeń. Bezdomność materialna (ubóstwo, opisy drastyczne, opis brzydoty świadomie i celowo).

Tłumy, zbiorowiska budzą niechęć. Odrażają. Jednak indywidualne postacie budzą litość.

Tomasz Judym
Nie miał prawdziwego ogniska domowego. Sierota bo rodzice zmarli. Wychowywany przez bogatą ciotkę. Tam nie zaznał szczęścia rodzinnego. Był służącym, chłopcem na posyłki, lekceważyli go wszyscy. Miał też szansę opieki. Środowisko z którego się wywodził odtrąciło go, stracił przynależność do tej klasy. Inteligencja (lekarze) odrzucili go także, brak zgody z jego poglądami, nie akceptowano jego pochodzenia. Tak też postąpiła arystokracja z którą się kontaktował. Judym wywodził się z biedoty, ale się jej brzydził. Nie znajduje też miejsca wśród lekarzy i arystokracji. Nie przynależał do żadnego środowiska. Inna forma bezdomności to samotność - z wyboru. Tomasz świadomie rezygnuje z rodziny i małżeństwa z Joanną. Jest on bezdomny bo nie może wrócić do rodzinnego domu bo po prostu on nie istnieje. Tuła się. Po pobycie w Warszawie jedzie do Cisów, a potem do Zagłębia Dąbrowskiego, ale nigdzie nie znalazł oparcia. Był samotny w propagowaniu idei. Z poglądami jego nikt się nie solidaryzował. Bezdomność duchowa - nie miał bratniej duszy, przyjaciela.

Joanna Podborska
Bezdomna. Sierota, po stracie rodziców mieszkała u ciotki w Kielcach. Tam się uczyła, ale nie mogła liczyć na uczucia. Po skończeniu gimnazjum pojechała do Warszawy. Pani Niewadzka zatrudniła ją jako guwernantkę. Bezdomnością jest strata majątku, domu rodzinnegio. Tuła się ona po innych domach. Joanna nie czuje przynależności do żadnej klasy społecznej. Stara majątku, brak akceptacji ze strony ziemiaństwa. Wyobcowana. Jest ona samotna, nikt nie akceptuje jej poglądów (prócz Judyma, który ma poodobne). Widzi ona na świecie zło i stara się z nim walczyć, ale jej zapał jest lekceważony lub traktowany z pobłażliwością. Nie znajduje poplecznika, który by wraz z nią działalność tą kontynuował. Jest bezdomna bo zostaje odtrącona przez Tomasza i traci nadzieję na dom rodzinny. Jej bezdomnością jest emancypacja. Jest to uznawane za niecodzienny przejaw kobiecości.

Wiktor Judym
Też jest bezdomny. Żyje w nędzy, ubóstwie (elementy bezdomności biedoty). Sierota bez domu rodzinnego. Judymowie za granicą czują się obco i nie mogą się odnaleźć w innej rzeczywistości. Bezdomność polega na braku przywiązania się do domu. Wiktor traci ojczyznę (emigracja zarobkowa) - też bezdomność.

Leszczykowski
Wywodził się ze szlacheckiej rodziny spod Cisów. W wyniku represji stracił majątek. Wyjechał za granicę. Tęskni do ojczyzny. Pracowity kupiec wspomagający utalentowanych Polaków i rodzinne Zagłębie. Powstaniec i demokrata.

Kożecki
Dekadent, myśli o śmierci. Nie jest rozumiany przez ludzi. Człowiek zagubiony w zdegenerowanym świecie. Jego poglądy są przyczyną odrzucenia. Nieprzystosowany do życia, popełnia samobójstwo.

Daszkowska
Samotna, nieszczęśliwa widzi kres swojego życia. Pozbawiona serdeczności i ciepła rodzinnego. Umarła.

11.1.1 Wieloznaczność bezdomności
- brak domu, dachu nad głową
- ubóstwo, nędza materialna, brak opieki
- sieroctwo
- wyobcowanie społeczne
- osamotnienie wobec zła i egoizmu na świecie
- dobrowolne staranie się o bezdomność (Judym)
- samotność - brak poparcia dla swoich poglądów
- metafizyczna wobec idei świata
- pozbawienie ojczyzny

Dom dla Joanny to miejsce wypełnione szczęściem, radością i stabilizacją rodzinną. Dom to ukoronowanie pragnień dla wszystkich, którzy cierpią, są skrzywdzeni. Dom może uwięzić Judyma, pozbawić swobody ruchu. Obawia się swojej słabości, dom byłby balastem, przeszkodą w pracy społecznej, w urzeczywistnieniu ideałów. Chce być sam by nikt ani nic nie przeszkodziło mu w realizacji misji.

11.1.2 Dzieje Tomasza Judyma
Urodził się w biednej rodzinie szewca, wcześnie został sierotą. Zaopiekowała się nim ciotka, pomiatała nim, ale dała możliwość nauki. Wstąpił do gimnazjum. Ukończył studia medyczne. Wyjechał do Paryża na roczne stypendium medyczne. Zwiedza Paryż z częścią dla biednych i bogatych. Widzi dwoistość świata: pięknego, świata sztuki oraz brzydkiego i biednego. Powrócił do Warszawy gdzie odwiedził rodzinę mieszkającą na ulicy Ciepłej. Przeraża go to, że bratowa pracuje w fabryce cygar w ciężkich warunkach. Widzi biedę w swojej rodzinie. Czuje odrazę do biedy i biedaków. Czuje się skrępowany tymi ludźmi, ale lituje się nad nimi. Czuje z nimi więź z poczucia obowiązku.

Jego stosunek do nich jest ambiwalentny bo:
- współczuje im z obrzydzeniem
- chce im pomóc wyrwać z tej nędzy.

To jest rodzaj długu, rodzina go wychowała więc czuje za swój obowiązek pomóc jej. Nie jest to więź emocjonalna. Chce tępić zło, które doprowadziło ich na skraj nędzy. Poczuwa się odpowiedzialny za nich. Przeklęty dług zaciągnięty przez przypadek. Świadomie narzuca sobie misję tępienia zła. Zwiedza Warszawę, zbiera notatki i obserwuje. Odczytał też swoją pracę na spotkaniu lekarzy u doktora Czernisza. Opisał im biedę w Paryżu i Warszawie. Uważał, że lekarze powinni zapobiegać chorobom, a nie tylko je leczyć. Lekarze zaczęli protestować.

Judym nazwał ich lekarzami bogatych. Ze względu na swoje przekonania nie jest on akceptowany. Pragnie by inni porzucili majątki. To ich oskarża o szerzenie zła. Pracował w szpitalu i w prywatnej klinice, ale po wygłoszonym wykładzie nikt tam nie przychodził oprócz kobiet proszących o datek. Ludzie biedni nie przychodzili bo mu nie ufali, dziwiło go to. Doktor Węglikowski proponuje mu wyjazd do Cisów.

Utopijne poglądy porzucenia leczenia bogatych na rzecz biednych. Chce im zapewnić ulgowe warunki. W sposób obraźliwy prosi o pomoc innych lekarzy. Przyczynia się on do rozwoju szpitala. Pragnie wysuszyć sztuczne sadzawki, które są przyczyną malarii w czworakach. Administrator i kierownik nie zgadzają się na to przedsięwzięcie z powodu kosztów. Judym boryka się z przeciwnościami losu, walczy ze światem zewnętrznym. Ma wątpliwości czy walczyć skoro gardzi tym, i o których walczy.

Zalety Tomasza
- Człowiek ofiarny, obowiązkowy, konsekwentny, wierny sobie.Mimo osamotnienia realizuje swoje idee.

Wady Tomasza
- Brak taktu i dobrego zachowania. Brak obycia i ogłady. Dzięki tym wadom jest on postacią realną.

Tomasz podejmuje walkę wiedząc, że jest uważany za odmieńca i skrajnego utopistę. Szokujący dla innych. Treści sztuczne - błędne realizacje.

Związek Judyma i Joanny
Ona widziała go wcześniej w warszawskim tramwaju. On ją poznał w Luwrze. Oprowadził ją po dworze i zaproponował wycieczkę do Wersalu. Ponownie spotkali się w Cisach. Początkowo zauroczony jest Natalią, ale ona ucieka z Karbowskim. Zaczyna się interesować Joanną. Dostrzega w niej pełną uczuć kobietę do której się on przywiązuje. Fascynuje go zrozumienie dla niego i piękno zewnętrzne. Miała podobne dążenia, chciała pomagać biednym. Delikatna, uczciwa, samodzielna, umiała walczyć. Joanna uważa go za bardzo atrakcyjnego, zakochała się w nim co przysłania jej wszystko. Oświadczyny są dla nich czymś oczywistym.

11.1.3 Motywy decyzji Judyma
- obawa, że będąc szczęśliwym nie wypełni swej misji
- idealista, ślepo dąży do wypełnienia misji
- pasmo cierpień dla rodziny, przenoszenie się itp.
- zaślepiony ideą nie dostrzega tych, którzy mogli by mu pomóc (lekarze).
- nie robi tego z potrzeby serca czuje, że musi spłacić dług własnego sumienia.
- Odtrącając Joannę składa ofiarę. Widzi potrzebę pomocy, ale nie potrafi sobie zjednać sojuszników.

11.1.4 Uniwersalność
stały niepokój pozwala mu godzić się na zło świata
znalezienie celu i sensu życia, uparcie dąży do niego walcząc z przeciwnościami losu.
konsekwencja, ustawiczne ścieranie się z przeciwnościami losu.
postawa pełna pasji, altruistycznego społeczeństwa, chciał ją spełnić za wszelką cenę.

11.1.5 Idee Judyma
Jego zawód jest szczególny i wymaga poświęcenia
chce zapewnić biedocie odpowiednie warunki życia.
* higienizacja
* bezpłatne leczenie
* lepsze warunki bytu poprzez opiekowanie się nimi i ich leczenie
* traktowanie ich na równi z innymi

Język klasy robotniczej
Grupy nie formalne to te co oficjalnie nie istnieją

* Żargon to język charakterystyczny dla danego środowiska
* Gwara fleksyjna - zmiany w końcówkach (dzieciami - dziećmi)
* Gwara leksykalna - odmienne znaczenie specyficznego słownictwa (Bryndza = bieda, facet = mężczyzna, drynda=dorożka, tachać=włóczyć, zrugać=skrzyczeć, granda=osoba skupiająca uwagę na sobie)
* Gwara semantyczna - nauka o znaczeniu wyrazu (urżnąć=upić-odciąć, wylać=wyprowadzić-rozlać).
* Gwara fonetyczna - o wymowie wyrazu (mogię, tera, letka, przyńdzie)
Nieprawidłowości polegają na zwiększeniu spółgłosek g i k. Wprowadzani skróconych form wyrazu. Nie używanie pierwszej osoby w czasie przeszłym, ale trzeciej.

Gwara służy:
* charakterystyce bohaterów bez wykształcenia
* ożywia dialogi i wzbogaca zasób leksykalny
* uprawdopodobnia postacie
* nadają kolor otoczeniu

11.2 „Doktor Piotr”

W utworze tym ukazano krajobraz społeczny wraz z szeregiem procesów ekonomicznych:

Deklasacja szlachty w postaci Dominika Cedzyny i Polichrowicza, gdyż obaj wywodzili się z rodzin szlacheckich. Obaj musieli sprzedać ziemie i przenieść się do miasta. Cedzyna zatrudnił się jako dozorca u inżyniera Bijakowskiego przy budowie kolei, później został nadzorcą. Dominik nie umiał przystosować się do kapitalizmu, do zmiany systemu. Ma o sobie wysokie mniemanie jako awangarda narodu, typowe sądy szlacheckie. Bijakowskiego traktuje jak gorszego od siebie bo ten nie legitymuje się herbem szlacheckim. Pierwszy raz w życiu podejmuje się pracy. Traktuje to jako poniżenie, bardzo cierpi z powodu utraty ziemi.

Rozwój gospodarki kapitalistycznej to grunty wykupowane na miejsca gdzie mają stanąć nowe fabryki (cegielnie). Również kolej przechodzić ma przez nowe grunty.

Położenie chłopów - wieś podupada z braku finansów. Chłopi zmuszeni są do życia w lepiankach w których panuje wilgoć. Powoduje ona choroby. Źle się odżywiają. Zmuszani do pracy za małe pieniądze - 30 kopiejek, wyzyskiwani. Obcina się im wynagrodzenie i nie są w stanie się utrzymać. Nawet jeśli posiadają skrawki ziemi to muszą się godzić na takie warunki. Chłopów jest wielu, imają się różnej pracy, ale są wykorzystywani. Bieda i skrajna nędza powoduje, że ludzie ci zgadzają się na takie warunki.

Powstanie inteligencji:

Polichrowicz wyjechał ze wsi zasilając tę grupę społeczną.

Piotr Cedzyna wyjechał z kraju na nauki, zdobywając wykształcenie i zawód

Zmiana systemu wartości. Dominik uważa siebie za przedstawiciela narodu. Dla niego ważna jest ziemia oraz kultywowanie tradycji. Jako szlachcic sarmacki wierzy, że to on i jemu podobni kształtowali i edukowali naród. Nie może się pogodzić. Jego syn Piotr ma inne poglądy. Uważa, że wszyscy są równi. Dla niego najważniejsza jest uczciwość i czystość sumienia. Wykształcenie i praca zapewniają życie.
Powstanie burżuazji. Przykładem jest Bijakowski, którego prawdziwe nazwisko jest Bijak. Zmieniając nazwisko chciał pokazać rodowód szlachecki. Urodził się na ulicy Krochmalnej czyli dzielnicy biedoty warszawskiej. Właścicielka nauki wysłała go na nauki do szkoły. Był bardzo zdolny, ukończył studia matematyczne. Swoją służalczością zasłużył na protekcję, wykorzystał to. Pokorą i udawaną lojalnością pozyskiwał sobie ludzi, którzy umożliwiali mu awans. Po studiach rozpoczął pracę (budowanie mostów) dzięki, której dorobił się sporego majątku. Na budowie asystował. Majątku dorobił się nieuczciwie. Dawał łapówki oraz miał znajomości. Swoją rodzinę także wprowadził do burżuazji. Zaobserwować można było u niego brak odpowiedzialności z posiadanych pieniędzy. Chytry dorobkiewicz. Dominika traktuje z wyższością i pogardą. Stara się wetować na nim wszystkie nieprzyjemności zaznane w dzieciństwie. Skąpy, wie, że Cedzyna wyzyskuje robotników, ale sam go do tego zachęcał. Wady nowobogackich. Bez skrupułów dorabia się zabiegami obłudy, pochlebstwa i wyzysku. Klasa ludzi, którzy otrzymali pieniądze, ale nie mogli ich wykorzystać.

11.2.1 Trzy Płaszczyzny „Doktora Piotra”
opowiadanie o realiach społeczno-ekonomicznych epoki
o krzywdzie społecznej
o dramatach trudnych wyborów, postaw moralno-etycznych gdzie musi zostać wybrana moralność, uczciwość lub uczucie

Utwór ten można interpretować na wiele sposobów. Utwór prezentujący sytuację ekonomiczno-społeczną drugiej połowy XIX wieku. Utwór o dwóch postawach etycznych. O dwóch bohaterach różnych pokoleń.

Dominik Cedzyna jest wyniosły, dumny ze szlacheckiego pochodzenia, gardzący innymi, nie dostrzegający krzywdy chłopów. Pracowity, zle nie ma zawodowej etyki (oszujkuje chłopów wiedząc, że nie jest to moralne). Myśli dawnymi kategoriami, honorowy. Wykorzystuje chłopów uważając, że tak ma być, że powinni go słuchać.

Piotr Cedzyna jest uczciwy, pracowity, szanuje swoją pracę oraz innych gdyż każdy ma równe prawa do pracy. Pogłębia wiedzę widząc w niej klucz do dobra przyszłości. Dla niego nie jest ważne pochodzenie, ale wykształcenie zdobyte pracą bezkompromisową. Jest maksymalistą etycznym i bardzo kocha ludzi.

Obu łączy wielka miłość, która sprawia, że Piotr wraca do kraju mimo korzystnych propozycji. Gdy odkrywa, że ojciec opłacał jego studia pieniędzmi robotników chce wracać i oddać je. Konflikt moralny między miłością do ojca, swoimi ideałami. Tragizm bo każde wyjście jest złe. Chce oddać pieniądze by uratować honor ojca. Dominik traci syna przez wielką miłość, która nakazywał mu okradać robotników dla niego. Po jego stronie działa miłość bo nie działał on z premedytacją. Nie wiedział, że czyni źle. Jednak racje są po obu stronach. Nie zawsze dążenie do celu jest opłacalne np.: „Lord Jim”, „Dzika kaczka”.

Utwór ten opowiada o samotności człowieka (Dominika):
- oddalenie od dotychczasowego trybu życia
- utrata syna
- utrata majątku
- nowe warunki życia odsunęły go od klasy społecznej.
- nie ma przyjaciół kogoś bliskiego. Nie ma oparcia na innym człowieku.
- oddalony od innych ludzi
- nie czuje związku z innymi. Nikogo nie uznaje za równorzędnego człowieka

Samotność Piotra:
- żyje na obczyźnie, tęskni do kraju
- żyje bez ojca
- niedoceniony
- osoba, którą daży szacunkiem i miłością nie rozumie go, jego poglądów, wartości moralnych
- nie zgadza się z ojcem i chce mu pokazać, że robi on źle. Konflikt pokoleń

Skazuje się na samotność wyjeżdżając z kraju - ostatecznie

Samotność obojga potęgowana jest przez niemożność zrozumienia się. Konflikt dwóch sposobów rozumowania. Dominik to przedstawiciel przemijającej ideologii szlacheckiej. Piotr to prekursor nowego systemu wartości, nowego sposobu spojrzenia na świat.

Cechą charakterystyczną dla prozy Żeromskiego jest występowanie dwóch kompozycji literackich: Ironii i liryzmu.

Liryzm to opisywanie przeżyć w sposób dostojny, z szacunkiem dla bohatera. Opisy przyrody, pejzaż o charakterze mentalnym (odzwierciedlenie nastroju, emocji i duszy bohatera), dobór środków stylistycznych i metafor i porównań. Tu przedstawione są uczucia i miłość Dominika, żal i tęsknota - list Piota i scena końcowa - bezgraniczna rozpacz.

Ironia to dzięki niej autor osiąga wyraz ironiczny na zasadach kontrastu językowego. Mówienie o sprawach błahych językiem poetycznym i odwrotnie. Tu losy i kariera Bijakowskiego.

Zastosowanie tych elementów służy autorowi do ukazania swojego stosunku do bohaterów.

Naturalizm: opis prymitywnych warunków życia i pracy robotników (głód, choroby, niebezpieczeństwo pracy).

11.3 „Siłaczka”

Stanisława Bozowska i Paweł Obarecki to przedstawiciele ideologii lansowanej pod koniec XIX wieku. Postawa pozytywistyczna. Kontrast dwóch postaw:

Stasia Bozowska
Pochłonięta pracą, chciała zniszczyć analfabetyzm. Dlatego została nauczycielką i uczyła podstawowej wiedzy ubogich. Robiło to z przyjemnościom i jednoczesnym obowiązkiem, czuła satysfakcję. Zainteresowała ludzi literaturą. Jej sukces to napisanie książki i pozyskanie szacunku ludzkiego. Przejęli się oni jej chorobą. Miała autorytet.

Charakteryzowały ją:
- hart ducha
- odwaga w pokonywaniu losu
- bezkompromisowość w dążeniu do celu
- upór w działaniu

Poświęciła swoje prywatne życie dla skromnych objawów wdzięczności i sympatii. Wzór moralny, który autor afirmuje. Stasia nie ma wad, jest krystalicznie idealna - nieprawdopodobne. Jako postać literacka może budzić oburzenie bo jest fałszywa w swej doskonałości.

Paweł Obarecki
Jest on bardziej realną postacią. Przyjechał do Obrzydłówka by leczyć ludzi. Po wsi jeździł z apteczką. Przeciw niemu wystąpił aptekarz i balwierz. Wmawiali ludziom, że jest on oszustem, szarlatanem posługującym się czarną magią. Ludzie nie ufali mu bo chciał leczyć za darmo. Nie zgodne to było z dotychczasowymi zasadami. Ktoś kto nie chce zapłaty jest podejrzany. Obarecki nie miał argumentów na obronę. Usiłował zgodnie z własnymi zasadami realizować zmiany. Zrezygnował na skutek presji, złośliwości i niechęci ludzkiej. Zabrakło mu sił, a ludzie nie traktowali go serio. Nie był w stanie tego pokonać i załamał się. Zrezygnował i przeszedł na mentalność ludzi, którymi gardził.

11.4 Opowiadania o rozliczeniu Żeromskiego z ideologią pozytywistyczną

Obarecki, Bozowska, Piotr to realizatorzy haseł pozytywistycznych., których urzeczywistnienie jest niemożliwe - utopia. Te hasła miały realizować jednostki. Po Stasi nie było następczyń. Ideologia pozytywistyczna realizowana była przez jednostki, które nie mogły sobie poradzić. Stosunek Żeromskiego do tych idei jest następujący. Jest on czołobijący dla haseł, idei, teoretycznie wielkiej i wspaniałej. Jednoznacznie prezentuje krótkowzroczność pozytywistów (młodzi, słabi, nieodporni ludzie). Pozytywizm żądający przebudowy społecznej usiłował zażegnać złe konsekwencje. Autor poprzez te postacie ukazał nierealność spełnienia programu pozytywistów. Oddał głos faktom. Stasia nie podołała warunkom tak jak i Paweł. On nie podołał od strony psychicznej ona fizycznej. Ich postawa ideowo-moralna nie oparła się warunkom w jakich żyli. Są pełni woli walki. Przeciwstawiają się złu na przekór wszystkim, samotni (bohater romantyczny). Bezgraniczne oddanie i poświęcenie się idei, moralne piętno dobroci to cechy wielu bohaterów Żeromskiego, który odwoływał się do tradycji bohatera romantycznego.

Bohater pozytywistyczny:
- społecznik, kierują nim emocje
- inteligentny
- samotny z racji swej nieprzeciętności, indywidualista
- altruista
- reprezentuje nieprzeciętne wartości moralne, jednostka bierze odpowiedzialność za zło, los świata, narzuca sobie obowiązki, które usiłuje bezkompromisowo rozwiązać.

11.5 „Zmierzch” i „Zapomnienie”

Pozytywistyczne hasło pracy organicznej zakładało solidaryzację i współpracę i solidaryzm obu klas społecznych. Bogatych i najuboższych. Wspierało to Praca u podstaw. Hasło to także kapitalistyczne gospodarowanie wprowadzone do rolnictwa. Żeromski przyglądał się wypaczeniom programu pozytywistycznemu. W „Zmierzchu” zmiana dziedzica przyniosła rozwój folwarku, maksymalne wykorzystanie gospodarstwa i maksymalny wyzysk tych, którzy u Palichnowicza pracowali - obniżenie stawek Gibałom. Nie wspomina się o solidaryzmie klasowym. Szlachta nie widzi w chłopstwie obywatela. Chłop nie jest równoprawnym partnerem. Szlachta nie chce wydobywać chłopa z ciemnoty. Zależność ekonomiczna pozwalana wyższe zyski i wyzyski. Pogłębiają się antagonizmy i rodzą nowe - dotyczące także ludzi reprezentujących tę samą klasę (Lelewicz - Obala. Lelewicz czuje się ważniejszym od obali. Schlebia i podporządkowuje się nowemu dziedzicowi. Podwójna moralność. Wykonuje polecenia dziedzica by zapewnić sobie byt, później przeprasza Obalę, tłumacząc mu, że musiał tak zrobić mimo, że nie chciał). Rodzą się zależności między klasą niższą i średnią. Rządca obniża prace robotnikom, którzy muszą pracować, jedyna nadzieja na lepsze życie. Chłopi żyją w nędzy nie mają nadziei na polepszenie swej sytuacji majątkowej i finansowej. Pracują od rana do nocy by utrzymać się przy życiu. Uzależnieni od dziedzica. Gibałowa idąc do pracy zostawia niemowlę, nie może wrócić przed wieczorem by je nakarmić i zająć się nim.

Konflikt między uczuciem do dziecka i głosem rozsądku by pracować. Autor ukazuje jak prostaccy i prymitywni są ludzie. Traktuje ich jak zwierzęta (naturalistyczny opis Obala porównany do kobyły). Zachowanie ich sprowadza się do zwierzęcych instynktów. Chłopi żyją w tragicznych warunkach, które rodzą konflikty klasowe. Konflikt moralny w „Zapomnieniu” ma miarę antycznej tragedii. Obala musi ukraść deski na trumnę by pochować syna. Narusza nakaz boski - nie kradnij, ale gdy tego nie zrobi naruszy nakaz boski dotyczący gerzebania zmarłych. Konflikt wyboru. Tragizm Gibałów polega na ich beznadziejnej pracy, dysproporcji ogromnego nakładu sił i małej zapłaty.

Tytuł „Zapomnienie” jest refleksją. Dla chłopów żyć znaczy zapomnieć. Są zbyt prymitywni by zdać sobie sprawę, że są wykorzystywani. Nie widzą możliwości by to zmienić. Wyzysk jest dla nich naturalny. Nie mogą rozpamiętywać przeszłości bo muszą pracować by żyć. Życie dla nich toczy się dalej.

Scena finałowa.
Wrona rozpacza nad tragedią życia, gdyż ludzie zabijają jej piskle. Przyrównanie świadomości człowieka do świadomości zwierzęcia. Zapomnienie jest dobrodziejstwem dla chłopów. Nie sposób żyć normalnie z tym co ich dotyka.

Żeromski wyraża protest wobec krzywdy człowieka. Krytyczny stosunek do realizacji haseł pozytywistycznych - do tych co je propagowali - oskarża ich o brak realizmu i utopijność. Próba wprowadzenia ich w życie prowadzi często do tragedii. Wypaczenie zasad etycznych.

W „Zmierzchu” jest dwoje bohaterów - Gibałowie i bohater tytułowy zmierzch. Praca ludzi przedstawiona jest na tle opisów przyrody. Wiele opisów impresjonistycznych przedstawiających krajobraz - niekonkretność barw i konturów. , gra świateł (zachodzące słońce). W „Zmierzchu” korzystał autor z impresjonizmu (ruchliwość obrazu pod wpływem zachodzącego słońca i opadającej mgły, przedmioty tracą w niej kształt, plamy, światło i kolor), naturalizmu (porównanie Gibałowej do zwierzęcia, brzydota życia i pracy) i symbolizmu (powiązanie pracy z przyrodą. Zmierzch to koniec dnia, symbol zakończenia, smutku, stopniowo pogarszającej się sytuacji, aż do zapadnięcia całkowitej ciemności).

11.6 „O żołnierzu tułaczu”

Składa się z dwóch części. Jedna odwołuje się do przejścia armii francuskiej przez przełęcz Grimsel. Zaprezentowane treści historyczne, przypomina to podręcznik historii (elementy topografii, wielkość i uzbrojenia armii). Część druga odnosi się do wydarzeń toczących się na terenie Polski. („Pan Tadeusz”). Napoleon był nadzieją na odzyskanie niepodległości. Romantyzm widział w czynie zbrojnym szansę na uwolnienie. Opisy walki u Żeromskiego są straszne. Opisują okrucieństwo i bestialstwo atakujących Francuzów na bezbronnych Austriaków.

Wojna ukazana jako rzeź - inaczej niż w Romantyzmie Oblicze wojny z punktu widzenia ofiar. Wyruszając, armia francuska kierowała się szczytnymi celami o wolność naszą i waszą. Zwykły szeregowiec walczy o życie, a nie dla idei. Bohaterstwo, męstwo, odwaga, szlachetne czyny umknęły przy tych naturalistycznych, pełnych okrucieństwa opisach. Wojna z towarzyszącym jej upodleniem biorących w niej udział ludzi. Wojna to brutalność i okrucieństwo. Jest to typowe spojrzenie tego autora - krytyczne na przeszłość i tradycje. Odheroizowanie romantycznej wizji walki. Okrucieństwo wojny stoi w sprzeczności z teoretyczną wizją kreowaną przez romantyzm. Druga część jest oszczędną reakcją. Opowiada o powrocie z wojny Matusa Puluta i Feliksa. Dziedzin Krzysztof Opacki dowiaduje się o wrzeniu chłopów w karczmie.

Oskarżył Puluta o nawoływanie do zamieszek. Zawiązał radę miejską, która skazała go na ścięcie. Opacki to konserwatywny szlachcic. Żyje przeszłością, zachowuje wspomnienia. Utrata syna i majątku na wojnie przyprawia go o cierpienie. Matus opowiada po powrocie co go spotkało we Francji. W armii francuskiej nauczył się być wolnym. Opowiadał o wolnych chłopach. Tam zatarły soę podziały lepszy - gorszy. We Francji nie było podaństwa. Do Matusa zwracano się „Obywatel”. Traktowano go jak człowieka. Miejsce urodzenia i stan nie świadczyły o statusie społecznym - inna hierarchia. Opowiedział o tym chłopom, którzy zaczęli mówić o odrzuceniu pańszczyzny. Dziedzic chce zniszczyć Puluta bo ten buntuje chłopów i może ich za sobą pociągnąć. Chce udowodnić, że jest panem wsi. Podważył jego autorytet. Krzysztofem kierowały pobudki osobiste. Jego syn zginął na wojnie, a zwykły chłop powrócił. Na zawołanie Puluta przed egzekucją do wspólnoty nie ma odezwy.

Ludzie boją się o własne życie. Może ich spotkać ten sam los co Puluta.Milczą, nie reagują, nie zamierzają go bronić przed okrutną niesprawiedliwością. Agitacja Matusa nie przyniosła efektu. Dla chłopa przeciwstawienie się panu jest czymś dziwnym i niezrozumiałym. Propagowanie wolności przedwczesne. Chłopi nie dorośli by walczyć o własne prawa. Matus to postać tragiczna. Walczy za wolność i ojczyznę. Po powrocie z dwunastoletniego pobytu na wojnie czeka go śmiertelna kara. Tragiczny jest jego przedwczesny bunt. Zostaje on bez poparcia. Jego sprzeciw przeciw braku wolności osobistej jest też tragiczny. Mimo agitacji ludzie go nie poparli. Jest to odpowiedź Żeromskiego na pytanie o genezę niechęci chłopów w walkach narodowowyzwoleńczych. Konsekwencje ukazane w „Rozdziobią nas kruki i wrony”.

11.7 „Rozdzióbią nas kruki i wrony”

W tytule jest cytat z dramatu Żeromskiego „Sułkowski”. Uważał, że należy mówić i przedstawiać złe rzeczy historii. Przemilczenie jest równe przyzwoleniu na zło. Tematem opowiadania jest epizod z powstania styczniowego. Bohaterem jest Szymon Winrych (Andrzej Borycki). Przedziera się on w kierunku Nasielska by dostarczyć broń. Natknąwszy się na oddział Rosjan zostaje brutalnie zamordowany. Zabity jest też koń. Zlatują się wrony. Potem pojawia się chłop, który zabiera ubranie i skórę konia. Dziękuje Bogu za dary. Podczas spotkania z nieprzyjacielem Winrych jest nieugięty. Prosi o litość gdy chcą go zabić. Przypomina on bohatera romantycznego. Jest samotny, ale w obliczu klęski walczy do końca mimo świadomości porażki. Zerwanie z tradycją romantyczną. Demitologia walczących jako heroicznych bohaterów. Winrych to realistyczny bohater. Czuje strach przed śmiercią. Nie pasuje to do tradycji romantycznych. Chłop nim obszukał powstańca to pomodlił się nad zwłokami, niby wierzący, ale dziękuje Bogu za dary. Z pożądliwości zabrał buty i ubranie powstańca. Zwłoki i konia zepchnął do jednego dołu i przykrył gałązkami. Brak szacunku dla śmierci i martwego człowieka. Sprofanowanie zwłok, brak godnego pochówku. Brak świadomości, że depcze podstawowe uczucia ludzkie. Za takie bezduszne postępowanie chłopa autor posądza system społeczny, tych co się godzili na ciemnotę i zacofanie najuboższych warstw. Ci ludzie czerpią zyski z ciemnoty. Żeromski nie usprawiedliwia chłopa i jego poczynań. Rządzą nim zwierzęce instynkta. System tak go ukształtował. Chłop znajduje coś co może mu się przydać i nie zwraca uwagi, że czyni źle. Obojętny w stosunku do powstańca. Nie wiadomo czy zdaje sobie z tego sprawę. Wolność kraju nie zmieni jego sytuacji. Nadal będzie żył w nędzy i wszystko mu jedno czy panem będzie Polak czy ktoś inny. Autor ukazuje brak zrozumienia idei powstańczej przez chłopa.

Nieświadomość i ideologiczna nie dojrzałość. Oskarża szlachtę, która powinna uświadomić chłopów i zainteresować ich walką. Żeromski uważa powstanie za słuszne. Oskarżą tych co nie zadbali o solidarność z chłopami. Kruki i wrony to symbol zaborców. Jeśli nie zostanie uregulowana kwestia przepaści między klasami, zaborcy lub inne siły destrukcyjne zniszczą Polskę. Jest to też przyzwolenie na zło, które doprowadzi do zniszczenia zasad moralnych. Chłop i szlachta to dwa środowiska nieprzygotowane do akcji powstańczej. Nie uświadomione, które doprowadzi do zagłady i zniszczenia idei powstańczej - ostrzeżenie przed błędami 1863 roku.

Impresjonizm: opisy przyrody

Naturalizm: opis śmierci Winrycha, cierpienia rannego konia, widok żerujących ptaków.

11.8 „Echa leśne”

Żeromski wrócił do tematu powstania styczniowego. Pokazuje dramatyczną sytuację Polaków pod zaborami. Wybory moralne i etyczne do których są oni zmuszeni.

Retrospekcja: wspomnienia generała Rozłuckiego z czasów powstania 1863 roku. Jego bratanek przeszedł z wojsk rosyjskich do powstańców. Gdy go schwytali to generał skazał go na rozstrzelanie.

Jan („Rymwid”)
Ma cechy bohatera patriotycznego. Sprawy ojczyzny stawiał ponad wszystko. Bezkompromisowy, odważny, dumnyy, pełen godności, siły woli, pogardy dla wroga i śmierci. Poświęcił swe życie, złamał przysięgę wojskową, podeptał honor, przeciwstawił się tradycji rodzinnej, osierocił dziecko. Postawa ta jest heroiczna i bardzo wyniosła.

Generał Rozłócki
Nie jest patriotą. Lojalista, konserwatysta, tradycjonalista. Wierny carowi i złożonej przysiędze. W obliczu sytuacji wyboru honoru lub patriotyzmu wybrał honor. Inaczej niż Rymwid. Dobry żołnierz, generał mimo, że nie Rosjanin. Rangą dowodzi lojalność i oddanie armii. Tradycją rodzinną było to, że przedstawiciele męskiej linii rodu służyli w wojsku. Armia w której Polacy mogli służyć była rosyjska. Bracia Rozłuccy robili w niej karierę. Brat prosił by ten wychował jego syna Jana jak najlepiej. Byli ze sobą zżyci, kochał go jak syna. Stąd wściekłość, że Jan zbrukał imię rodziny jako zdrajca. Rozłucki był dumny z zachowania Jana przed plutonem egzekucyjnym. Nieugięty i dumny.

Oboje stoją przed dramatem trudnego wyboru. Jan stanął przed sądem za dezercję i zdradę. Grozi mu kara śmierci. Generał przyrzekł na honor brata, że wychowa syna. Teraz skazuje go na śmierć. Kochał go jak syna, ale wybrał honor. Jako sędzia zgodny musiał być z prawem. Musiał być obiektywny. Podtrzymać dobre imie w oczach innych Rosjan oraz swego bratanka dla którego był autorytetem i postacią która nie ugięła się w trudnej sytuacji. Musiał zachować twarz bezstronniczego człowieka lub okazać się stronniczym. Jana czekała natychmiastowa śmierć lub więzienie czyli męczeńska śmierć. Dla generała ważna jest godność i honor nie istnienie. Zachował honor bratanka, a w jego mniemaniu było to najlepsze rozwiązanie. Kierował się swoimi zasadami decydując o losie bratanka. Przed egzekucją Jan przekazał wujowi na wychowanie syna. Uznał za słuszny system wartości generała. Wiedział, że jego synowi zostaną zaszczepione takie wartości jakie miał Jan.

11.9 „Nagi bruk”

Opowiadanie napisane zostało przez sprowokowanie autora wystąpieniami robotniczymi w 1905 roku w Rosji i królestwie Polskim. Bunt w Rosji związany był z warunkami życia, wyzyskiem, wzrostem świadomości. W królestwie Polskim ruch ten wzmocniony był tendencjami narodowościowymi. Tzw rewolucja 1905 roku. Manifestacje krwawo tłumiono.

Opowiadanie to składa się z trzech części:
- demonstrujący lud
- opisy poszczególnych demonstrantów (szewc, kobieta z dzieckiem)
- wojska wychodzące na przeciw demonstrantów.

Technika zbliżeń: najpierw panoramiczny obraz ulicy, potem zbliżenie, niby odjazd kamery, na poszczególnych uczestników. Następnie pokazana ponownie cała demonstracja i wojska. Utwór ten jest metaforą losu robotników.

Wśród demonstrujących są ludzie różnego wieku. Małe dziecko czeka odrażająca przyszłość - los wpisany w pochodzie, przesądzony. Przewidywany życiorys jest okrutny. Równie przerażająco wyglądają demonstranci. Opis zezwierzęcenia ludzi - brudni, zmęczeni, przepracowani. Opis naturalistyczny, brutalny, okrutny. Ludzie kroczą przeciw tym warunkom w którym muszą żyć. Obywatele są przerażeni tłumem. Na widok wojska zamykają się w domach, przeczuwają strzelaninę na ulicy. Demonstranci na widok wojska zaczynają śpiewać pieśń. Ona ich jednoczy. Tworzy jedność wzajemną solidarność. Czują się bardziej ludzko. Narrator nazwał to pieśnią wolności. Odarto ich z wolności ludzkiej, śmierć jest dla nich wyzwoleniem z okrutnego życia. Tłum to „żywy pocisk torujący drogi wolności”. Poświęca życia dla zrealizowania idei, dla dobra innych. Pieśń to pierwszy wyraz buntu by ich zauważono. Może nie zrealizują celu, ale zrobią wyłom na drodze dla wolności, wyzwolenia z okrutnego życia.

Tytuł „Nagi bruk” ma charakter metaforyczny. Nagi bruk to symbol braku zrozumienia reszty społeczeństwa dla ich idei. Obywatele izolują się od nich. Nagi bruk jest ich jedynym sojusznikiem, symbolem jednego oręża - pieśń, liczba, jedność. Podobnie jak oni sami jest on nagi - oznacza to pustkę ich życia i nędzę. Twardy jak oni i niezłomny w swej desperacji. Żądający ludzkich warunków istnienia. Symbol ubóstwa i nędzy. Poprzez te odrażające opisy robotników Żeromski przedstawia ich nędzę. Nie są oni do końca zdesperowani, choć postanowili walczyć do końca o swą godność, manifestować nie zgodę na taką sytuację. Wychodzą na przeciw uzbrojonemu wojsku. Są tłumem, silni, zbrojni tylko w pieśń, liczbę i świadomość konieczności takiego protestu.

12. „Chłopi” WŁADYSŁAWA REYMONTA

12.1.1 Kompozycja, narracja, język
Reymont zajął się tematem wsi i życiem chłopów. Dostrzegł on pewien moment dziejowy i chciał go ukazać w książce.

Przełom XIX i XX wieku to różne procesy zachodzące na wsi. Dawna struktura wsi przestaje się liczyć, odchodzi w przeszłość. Pojawiają się ludzie bardziej światli, rozwinięci narodowościowo, mający żądania co do swego życia i oczekiwania od narodu. W swej tetralogii Reymont zwrócił uwagę na problemy wsi.

Kompozycja utworu to cztery pory roku. Okres od końca września do końca sierpnia (10 miesięcy). Ukazana jest pełnia zadań gospodarskich stanowiących życie ludzi wsi, różne formy obrzędowości ludowej i religijnej. Utwór pokazuje zależności życia człowieka od rytmu natury, nierozerwalny związek przyrody i jej wymogów z ludzkim życiem.

Ta kompozycja kształtuje rozległość ujęcia tematu. Jest syntezą, każde 10 miesięcy tej wsi lub innej będą podobne. Święta, prace gospodarskie, obrzędy będą się powtarzały, zgodnie z rytmem przyrody. Reymont stworzył syntezę życia ludzi wsi.

Narrator jest tu specyficzny. Narrator podstawiony. Nie należy on do świata przedstawionego w utworze, nie bierze udziału w akcji, ale mamy o nim pewną wiedzę. Człowiek znający wieś i zaangażowany w jej sprawy. Pragnie jak najlepiej wyrazić myśli i uczucia bohaterów. Ma wgląd w odczucia i emocje. Opisuje wydarzenia od wewnątrz. Zmienia on czasem siłę i natężenie zainteresowania np. w sądzie narrator bardzo się emocjonuje, wchodzi w tę atmosferę, czasem z wnikliwością przygląda się jednostce np Antek w kościele (z punktu widzenia tej postaci). Narrator może też dystansować się od wydarzeń. Nie wyrażając uczuć i emocji. Język narratora to stylizacja gwarowa.

Język Reymonta jest jego własnym, indywidualnym tworem, nie odpowiada żadnej z istniejących gwar choć najczęściej korzysta z zasobów gwary łowickiej, gdyż z tych stron pochodzi. Takie postępowanie miało na celu nie umieszczanie w konkretnym miejscu akcji. Pod względem językowym nie jest to dzieło jednolite. W dialogach autor maksymalnie zbliża się do gwary, dbając o komunikatywność. W wypowiedziach narratora mniej jest elementów gwarowych, w partiach opisowych narrator często rezygnuje z gwary na rzecz piękna polszczyzny.

Akcja utworu też jest nietypowa bo nie rozwija losów jednostki, ale prezentuje ogólny zarys życia społeczności Lipieckiej. Mamy do czynienia z bohaterem zbiorowym mimo, że kilka postaci wysuwa się na pierwszy plan. Brak jednak bohatera głównego. Brak centralnego wątku, istnieje zestaw wątków głównych.

Tom 1 (Jesień) - Maciej Boryna, Antek, Kuba
Tom 2 (Zima) - Hanka, miłość Antka i Jagny
Tom 3 (Wiosna) - Hanka, Antek, chory Boryna
Tom 4 (Lato) - Antek, Jagna, Hanka

Poprzez swoją typowość wątki te są charakterystyczne dla zbiorowości wiejskiej. Z nimi wiążą się główne problemy poruszone przez autora: spór pokoleniowy o ziemię, problematyka rodziny wiejskiej-spoistość, solidarność, problem autorytetu gospodarza, przewodzenie wśród zbiorowości wiejskiej. Wątki wpisane w określony czas historyczny - spór o las, walka z kolonistami, budowa szkoły rosyjskiej.

Są bohaterowie którym autor poświęca mniej miejsca, ale wątki, które oni rozpoczynają dobudowują informacje dotyczące panoramy życia wsi (ksiądz, Ambroży, młynarz, Dominikowa, Jagustynka, Roch). Nie są to postacie epizodyczne, dopełniają społeczność wiejską.

Splatanie się różnych treściowo wątków służy przedstawieniu tego co typowe dla gromady wiejskiej. O bohaterze zbiorowym świadczy to, że wiele wątków rozpoczętych w utworze nie kończy się w jego obrębie. Powieść bez początku i końca (co się stanie z Jagną, sprawa Antka).

Akcja otwarta, wiele wątków urywa się bez zakończenia.

„Chłopi” to synteza polskiej wsi, ludzi, ich problemów, przeżyć:
- uogólnianie - wątki indywidualne służą za przykład typowości
- wielowarstwowość wątków i ich jednakowa ważność
- otwarta akcja
- konstrukcja utworu rozpięta między czterema porami roku
- Język, gwara. Świadomie nie jest to gwara jednego regionu.

Zbiorowość wiejska jest bohaterem zbiorowym. Często pokazywana jest ona jako bohater odrębny (wymarsz na las, wygnanie Jagny). Autor sugeruje to poprzez dialogi - głos opinii publicznej. Nie wiadomo co kto powiedział. Wiele osób o podobnej opinii. Zbiorowość zespala się w jedność gdy dotyczy to wszystkich (las). Zbiorowość to suma istnień indywidualnych, różnie scharakteryzowanych. Brak postaci wiodącej.

12.1.2 Charakterystyka postaci
Maciej Boryna
Dwukrotny wdowiec. 58 lat ma. Najmożniejszy pan we wsi. Dobrze prowadził gospodarstwo, znał się na tym. Potrafił to robić. Cieszył się szacunkiem i poważaniem. Miał autorytet, który zdobył jako dobry gospodarz. Przychodzono do niego po rady. Bardziej niż do rodziny przywiązany był do swej ziemi. Z Jagną ożenił się bo w domu brakowało kobiety i gospodyni. Znał realia i umiał to wykorzystać. Nie był altruistą twierdził, że przeznaczenie i czyny świadczą o tym czy się jest bogatym czy biednym. Potrzebował gospodyni, ale Jagna nie spełniła jego oczekiwań. Do czasu jej zdrady bardzo ją kochał i hołubił, a nawet dbał by się nie przemęczała. Potem stosunki do niej zmieniły się radykalnie. Nie kochał jej, lekceważył i zaganiał do pracy. Po kłótni z Antkiem stwarzał pozory, że syn jest mu obojętny. Niepodważalna pozycja we wsi. Ważniejsze decyzje konsultowane były z nim mimo, że nie miał urzędu. Wierzono, że to co on sugeruje będzie dobre dla wsi. W kontaktach z niektórymi był nieprzyjemny, ale bywał też kochający. Dumny, nieugięty, twardy, odważny, uparty.

Charakteryzowała go ambicja i godność. Znał swą pozycję we wsi. Niezależny majątkowo. Autor zaprezentował go jako chłopa bogatego posiadającego nie przeciętne cechy. Jego stateczność, honor o który dba i powaga sprawiają, że czuje się przed nim respekt. Patriarcha rodu. W sposób bezwzględny i jednoznaczny podejmuje decyzje dotyczące rodziny i wsi. Rozprężenie we wsi gdy go zabrakło. Kocha ziemię i pracę i z tej przyczyny nie chce się pozbawić autorytetu, pozycji pierwszego we wsi. Antek jest zależny od ojca mimo wieku i rodziny własnej.

Antek Boryna
Pracował u ojca w gospodarstwie. Ambitny, dumny, chce posiadać ziemię. Uważa, że za ciężko pracuje u ojca, który powinien odpisać mu część majątku. Ojciec nie robi tego. Antek okazuje mu nienawiść. Pogłębia się ona gdy Maciek pobiera się z Jagną i jej przypisuje część majątku. Antek także kocha Jagnę. Pałając do niej szaloną miłością przestaje interesować się rodziną. Po romansie z macochą został odrzucony przez mieszkańców wsi. Podczas walki o las Antek chciał zabić ojca wykorzystując sytuację, ale gdy życie Macieja było zagrożone to rzucił mu się na ratunek, odrodziła się w nim miłość synowska. Czuje do ojca szacunek i respekt. Kierują nim emocje.

Przeżywa metamorfozę w trakcie utworu. Zabójstwo borowego odciska piętno na dalszym jego życiu i postępowaniu. Przebywając w więzieniu traktuje Hankę jak obcą. Po powrocie z odosobnienia zmienia się. Zwycięża w nim rozsądek. Podziwia pracę Hanki. Dostrzegł, że ona nigdy go nie opuściła. Podczas wypędzenia Jagny solidaryzuje się z gromadą. Jest konfliktowy i wybuchowy. Dumę i ambicje odziedziczył po ojcu. Ze zbuntowanego człowieka stał się dobrym gospodarzem. Stosunek jego do Jagny to nie miłość, ale namiętność bo zafascynowany jest jej urodą. Gdy zrozumiał, że przez nią wplątuje się w coraz gorsze kłopoty porzuca ją. W związku tym brakowało więzi emocjonalnej, związku dusz. Nienawidził jej za to iż nie mógł się od niej uwolnić. Po powrocie z więzienia staje się bardziej rozumnym człowiekiem. Reprezentuje nowe pokolenie.

Hanka
Wywodziła się z biednej rodziny. Będąc żoną Boryny wynosiła się wyżej niż inne kobiety. Początkowo nieśmiała i uległa mężowi. Na nieszczęście reagowała płaczem. Nie potrafiła walczyć o swoje prawa i racje. Cierpiała milcząc. Brakowało jej miłości męża. Oczekiwała uznania, ale Antek lekceważył ją. Mimo to zawsze go kochała i była mu wierna. Nie wierzyła w jego romans. Dumna ze swej pozycji we wsi. Jej bierność zmienia bieda, której doznała po wypędzeniu od Macieja. Zaczęła dbać o swoje sprawy. Ulegał metamorfozie. Stała się zaradną, samodzielna i nieustępliwa. Dla dobra dzieci gotowa wyrzec się godności. Zorientowała się, że na miłość Antka nie ma co liczyć. Odezwały się w niej instynkty macierzyńskie. Jej duma i hardość wszystkich dziwiła. Te cechy czyniły ją w oczach Macieja godną zaufania. Upewniwszy się o zdradzie męża wiedziała, że sama musi walczyć o siebie i dzieci. Po bitwie o las przeniosła się z dziećmi do Macieja. Chciała wykorzystać możliwość by przejąć gospodarstwo. Świadczy to o jej zaradności i przebiegłości.

Wierząca. Prosi Boga o siłę do działania. Dumna. Nie chciała by ludzie plotkowali o niej. Pomagała innym. Nienawidziła Jagny. Widziała w niej przyczynę całego zła jakie ją spotkało. Kłóciły się. Potrafiła jednak stanąć w jej obronie i zrozumieć ją. Umiała przebaczyć. Chciała zdobyć męża pracowitością i zaradnością skoro nie mogła urodą. Nienagannie zajmowała się gospodarstwem. Boryna powierzył jej pieniądze i gospodarstwo. Typ kobiety, która przez nędze i cierpienie dochodzi do ideału. Wie co to bieda i nie zapomina o biednych. Wspaniałomyślna dla innych, nie tak wyniosła jak kiedyś. Czuje swą siłę i przewagę nad Antkiem. Silna psychicznie, potrafiła przeżyć wszystkie upodlenia.

Jagna
Pochodziła z bogatej rodziny. Dużo się o niej plotkowało, wypędzono ją. Jej wrażliwość była odmienna od wrażliwości przeciętnej dziewczyny. Efekt wychowania przez matkę. Rozpieszczona, wyrosła na delikatną osobę, stworzoną do wyższych celów, nie do prac gospodarskich. Nie musiała pracować. Nie rozumiała istoty życia na wsi. Była podobna do matki. Doskonale się ubierała i miała świadomość, że jest najpiękniejsza we wsi. Budziła tym zazdrość innych kobiet. Miała inną mentalność bo nie dbała o majątek i ziemię. Nigdy nie odczuwała biedy. Praca nie była dla niej ważną wartością. Nie martwiła się o przyszłość, żyła teraźniejszością poddając się losowi. Nie zajmowała się gospodarstwem Boryny. Nie martwiła się tym co robi./ Wartością dla niej była jej niezależność. Kieruje się uczuciami i emocjami. Brak, typowego dla Hanki, wyrachowania, chłodnej kalkulacji. Często zdawała się na instynkt. Potrafiła dużo marzyć i myśleć o romantycznej miłości. Miłość dawała jej siłę do życia. Była sensem jej życia. Wciąż tęskni za czymś czego szuka sama nie wiedząc dokładnie czego. Nie wystarcza jej to co ma. Ceni wolność i niezależność. Chciała żyć pełnią życia. Nie chciała mieć żadnych obowiązków.

Wrażliwa i współczująca, ale nie każdy to dostrzegał. Nie była uległa, pokorną i posłuszną żoną. Nie chciała być przez nikogo ograniczana. Nie rozumiała, dlaczego ludzie tak na nią nastają. Utalentowana plastycznie, lubiła zabawę. Nastawiona na branie od życia. Postać tragiczna, jej psychika nie nastawiona była do życia w wiejskiej gromadzie. Nieszczęśliwa. Typ młodej rozwichrzonej, wyrywający się z pęt osobowości. Antek był dla niej ideałem, ale potem ujrzała w nim przeciętnego człowieka. Nie wiązała ich prawdziwa miłość. Antek dawał jej oparcie. Był wymyślonym przez nią romantycznym kochankiem. Nie okazał się tak ciekawy. Nie dawał jej miłości jakiej pragnęła. W Jasiu pociągała ją jego mądrość. Zafascynowana jego delikatnością i inteligencją. Związek dusz bez podtekstu erotycznego. Potrzebowała obiektu uwielbienia gdy Antek był w więzieniu.

12.1.3 Postacie Drugoplanowe
Ksiądz proboszcz
Nie był zawsze dobrym kapłanem. Wśród ludzi cieszył się autorytetem bo głosił słowo Boże. Miał ogromny wpływ na ludzi i ich postępowanie. Wielu jednak uważało, że ksiądz reprezentuje interesy bogatych. Zamożny. Nie odmawia sobie przyjemności życia doczesnego. Niekiedy własne problemy stawia ponad problemy wsi. Materialista, chciwy. Pozycja we wsi czyni go człowiekiem uprzywilejowanym.

Wójt
Jeden z najważniejszych ludzi we wsi. Gdy przyłapano jego z Jagną gdy brakowało w kasie pieniędzy, ludzie obwinili ją, a nie jego. Rozpustnik nie szanujący żony i rodziny. Wykorzystywał stanowisko dla własnych celów. Trzymał z dziedzicem nie martwiąc się o prawa mieszkańców. Butny, zarozumiały, ma się za lepszego. Podkreślał swój autorytet mówiąc „Ja, wójt wam to mówi”. Kreuje się na męża opatrznościowego gromady. Pewny siebie i tego, że nikt nie może mu zaszkodzić. Czuł się bezkarny, lekceważył ludzi, obyczajowość, moralność.

Kowal
Mąż Magdy corki Maćka. Chciwy i pozbawiony skrupułów. Wiąże się z ludźmi mogącymi przynieść mu korzyść. Małżeństwo z Magdą to dla niego szansa na zdobycie większego majątku. Zależy mu na spadku. Chciał po kryjomu wykraść pieniądze Boryny tak, by nikt nie dowiedział się o jego chciwości. Nie dba o rodzinę. Człowiek przebiegły wykorzystujący ludzi (Antka). Wścibski, chciał być do wszystkiego dopuszczony. Chce być zawsze tym, który wygrywa. Butny i porywczy, nie ma szacunku dla Macieja. Podjudzał ludzi przeciwko Antkowi. Po śmierci Boryny szukał pieniędzy. Złośliwy i zdecydowany intrygant. Ludzi boją się go i czują respekt bo jest w stanie zaszkodzić najlepszym i najważniejszym gospodarzom. Z racji posiadania majątku należy do pierwszych gospodarstw, które podejmują decyzję ogółu.

Szymek
Podporządkowany matce, bał się jej. Dominikowa dbała o Jagnę przez co z bratem musieli wykonywać kobiece prace. Upokarzające. Zbuntował się przeciw takiemu traktowaniu gdy poznał Nastkę. Matka jest przeciwna ślubowi. Nastka nie ma wiana. Dominikowa straciła by parobka. Po kłótni z matką zostaje wygnany z domu. Kupuje ziemię od dziedzica (niewielki skrawek nie urodzaju). Buduje dom. Jego upór i samozaparcie sprawiły, że inni pomagali mu wyrażając swe uznanie dla jego pracy. Dumny i nie prosił nikogo o pomoc. Metamorfoza: Z popychadła podporządkowanego matce pod wpływem uczucia zmienia się w dobrego gospodarza.

Jagustynka
Starsza i biedna kobieta. Zapisała dzieciom ziemię i poszła na „wygnanie”. Mieszkała u różnych ludzi, zaciągała się do pracy. Wszyscy obawiali się jej ciętego języka. Wiedziała o wszystkim co działo się we wsi. Nie miała szacunku do nikogo i niczego, a było to wynikiem krzywdy jakiej doznała od dzieci pracując bardzo ciężko przez wiele lat. Dumna i pracowita. Wiejska typowa plotkująca baba. Jedyna radość jej życia. Na koniec chce godzić się z dziećmi mimo, że jest to dla niej upokarzające. Dwulicowa. Czuje się skrzywdzona przez los, samotna. Stąd bierze się jej złośliwość i oschłość. Nienawidzi całego świata, bogatych i biednych. Zawsze przyznawała racjęt emu z kim rozmawiała. Przebiegła,cieszyła się gdy innym przydarzało się nieszczęście.

12.1.4 Złożoność charakterów postaci
By dostrzec złożoność charakterów postaci, autor prezentuje je w różnym świetle. Mieszkańcy wsi są schierachizowani. Kryterium podziału jest majątek, ziemia, pieniądze, inwentarz Hierarchii posiadania. Stan zamożności równoważny jest z poważaniem, wiąże się to z umiejętnością gospodarowania. Elita wiejska to bogacze: Boryna, młynarz wójt, kowal. Zajmują oni pierwsze miejsce w kościele, karczmie. Do nich należy troska o losy całej gromady. Wzór postępowania. Decyzje ich są niepodważlne i nieodwracalne.

Klasa średnio zamożna: Dominikowa, Kłębowie, Paczesiowa, Blcerkowie. W trudnych momętach muszą wysprzedawać inwentarz. Biedota to komornicy, bezrolni, parobkowie, nie posiadający dachu nad głową. Żyją w skrajnej nędzy. Komornicy szczycili się wolnością, ale służba nie traktowana była jak ludzie wolni. Źródłem autorytetu był stan zamożności. Dawało to wstęp do elity. W kościele bogaci zajmują pierwsze miejsce, a biedota musi stać. Na wesele Boryny zaproszono tylko bogaczy. Boryna źle traktował parobków, mało płacił, bił (Witek). Taką hierarchię tłumaczono wolą Boga. Opisywanuy przez Reymonta moment to rozdrabnianie się gospodarstw związane to z przeludnieniem wsi co prowadziło do jej ubożenia.

12.1.5 Miłość do ziemi
Posiadanie ziemi zapewnia autorytet, wstęp do wiejskiej elity, niezależność i samodzielność, gwarancję dostatku, poczucie godności, automatycznie sprawia, że posiadający ziemię zasługuje na szacunek i posłuch. Opis śmierci Boryny jest patetyczny i ukazuje miłość do ziemi. Ludzie manifestują swój szacunek dla przyrody. Miłość do ziemi wiąże się z miłością do pracy, która jest szanowana i czyni człowieka szczęśliwym. Wiedzą, że ziemia jest ich żywicielką. Ziemia i prace rolne sprawiają, że „Chłopów” można nazwać encyklopedią zajęć rolnych. Prezentowane są one dość dokładnie. Bez ziemi nie mogli by żyć. Jest tą wartością, która wzbogaca ich emocjonalnie. Traktują ziemię jak partnera, a czasem jak przeciwnika. Mówią do niej. Ziemia ma charakter upersonifikowany. Jest kimś, a nie czymś. Ziemia nie jest tłem dla wydarzeń. Jest żywiołem dającym o sobie znać. Przyroda nadaje tempo ludzkiego życia, ma wpływ na życie osobiste. Gdy tempo robót słabnie ludzie mają więcej czasu dla siebie. „Chłopi” to także powieść o pracy, poddanej rytmowi przyrody i uwarunkowanej porzez nią. Praca jest jednak zawsze mozolnym trudem, czynnością pełną dostojeństwa i godności.

Chłopi czują swój bezpośredni związek z ziemią. Są częścią natury i żyją z nią w zgodzie. Praca na roli wpływa na kształt rodziny i stosunków w niej. Każdy członek rodziny miał ściśle wyznaczone obowiązki, którym musiał podołać. Pozycja w gospodarstwie była jednoznaczna z pozycją w rodzinie. Gdy kogoś brakuje część pracy zostaje nie wykonana. Mężczyźni zajmowali się pracą na polu, kobiety zajmowały się domem i wychowywały dzieci, ale często pracowały w niektórych zajęciach na polu. Natura narzuca styl życia. Zależność człowieka od natury wpłynęła na uniwersalność powieści. Nagroda Nobla w 1924 roku.

12.1.6 Folklor w utworze
Folklor to twórczość danego środowiska charakteryzująca kulturę. Obejmuje on muzykę, plastykę, podania i baśnie, pieśni itp. Folklor ludowy to folklor ludzi wsi.

Wesele
Odbywały się na zimę i jesień - brak prac gospodarskich. Najpierw przysyłano zaufanego do panny by wiedzieć czy zalotnik jest mile widziany. Potem przysyłano swatów z wódką. Im lepszy swat tym lepsza pozycja pana młodego. Jeśli oświadczyny są przyjęte to panna młoda musi wypić kieliszek. Potem idą do karczmy (zmówiny) gdzie ustalany jest posag dla panny młodej i ewentualne zapisy dla panny młodej od pana młodego. Do domu panny młodej kobiety znoszą jadło by jej matka się nie wykosztowała. Matka panny młodej błogosławi obrazem młodych.

Do kościoła idzie się w kolejności: młoda z drużbami i druchnami, młody, rodzina młodych i reszta wsi. Kolejność dowolna w drodze do domu weselnego. Panna młoda musi zatańczyć z każdym mężczyzną na weselu jeden taniec. Pierwszy i ostatni rezerwuje dla pana młodego. W drugi dzień wesela są oczepiny. Boryna jako najbogatszy we wsi musiał mieć bogate i huczne wesele. Ważna jest kolejność potraw i partnerów tanecznnych dla panny młodej. Ważne przyśpiewki.

Boże Narodzenie
Przerwa od prac gospodarskich. Nastrój pośpiechu, gotowania, zamętu. Chleb, mąka do klusek. Ozdoby świąteczne. Placki z miodem i serem. Jedliną przystrajają kościół. W Wigilię kościelny roznosi opłatek. We wschodnim rogu domu stawia się snop siana. Siano jest też pod obrusem. W Wigilię cały dzień post. Po pierwszej gwiazdce łamią się opłatkiem. Kolejność potraw: Barszcz czerwony, śledzie, kluski z makiem, racuchy. Dla Jagustynki dodatkowe nakrycie przy stole. Piją kawę i słuchają opowieści o Jezusie. Gospodyni i parobcy łamią sięopłatkiem ze zwierzętami. O północy pastorałka.

Jesień - prace
Pod koniec września zbierano kartofle. Robiły to kobiety i dzieci. Orano ziemię lub robiono zasiew. Praca mężczyzn. Od tych robót zależało życie w zimie. Gdy słyszeli bicie dzwonu na Anioł Pański przerywali pracę i modlili się. Po pracy pod wieczór zaganiano zwierzęta do zagród. Dojono krowy i rozpalano ognisko w kominku. Nad ranem dojono krowy i ruszano w pole. W niedzielę wyprowadzali zwierzęta na popas i szli do kościoła. Potem jedli obiad i gromadzili się w karczmie. Wybierali się na jarmark by uzupełnić zasoby. Gdy zaczynał padać deszcz rozpoczęto zbierać kapustę. Wieczorami opowiadali o swojej pracy.

W Zaduszki szli rano do kościoła na Nieszpory. Składali księdzu i organiście ofiarę by ci modlili się za dusze zmarłych. Niektórzy kładli na grobach chleb. Był to dzień udręki, a święto na wpół religijne.

Zima - prace
Mniej pracy. Niektórzy musieli pracować w karczmie lub tartaku. Byli to głównie biedni. Proste prace jak karmienie zwierząt, młócono zboże itp. Mimo ciężkich warunków chodzono po susz do lasu by ogrzać chałupy. Częściej przebywano w karczmie. Zbierano się w chałupach by prząść wełnę, był to pretekst do spotkań, rozmów, plotek, zabaw. Zadawano zagadki, opowiadano historię, zabawa w niedźwiedzia, wycinano różne wycinanki. Wykonywano prace w związku ze świętami. Pod koniec zimy robiono ostatnie porządki.

Obowiązywało to całą zbiorowość. Kształtowało to poglądy i moralność wiejskiej gromady. Zwyczaje te kultywowane były ze względu na szacunek tradycji i nawyk. Zwyczaje odgrywają ważną rolę, stanowią całość z poszczególnymi ludźmi. Podporządkowanie to pokazane jest w czasie samosądu, niebezpieczna psychika, Jagna wystąpiła przeciw ich zwyczajom i tradycjom.

12.2 „Chłopi” jako epopeja wsi
Powieść ta jest panoramą życia ludzi wsi: obrzędy, prace, utwór o życiu wsi.

Syntezę zapewnia:
- znajomość środowiska
- umiejętność syntetycznego ujęcia problemów wsi
- obiektywizm pisania prezencji zagadnień
- realizm
- trójwymiarowa obserwacja - jednoczesność scen - ich symultaniczność
- dzieło sztuki i dokument życia wsi

Epopeja to gatunek literacki, długi, często pisany wierszem. Pokazuje poetyczne losy bohaterów na tle wydarzeń historycznych lub losy narodu w przełomowym momencie dziejowym.

„Chłopi” - zmiana patriarchalizmu na system, gdzie każdy mógł tworzyć swe dobro. Świadomość społeczno narodowa. Kryzys gospodarki indywidualnej, z dużych gospodarstw rozdrabniały się małe gospodarstwa. Kiedyś patriarcha miał dużo ziemi. Dzieci i wnuki pracowały u ojca. Teraz młode pokolenie chce mieć własną ziemię. Młodzi mają większą wiedzę Patriarchalny system rodziny ustępuje miejsca nowemu systemowi gdzie młodzi, ale dorośli ludzie mają własną ziemię. Mają świadomość swych praw obywatelskich i przywilejów. Stare pokolenie przyzwyczajone jest do bierności wobec władz. Młodzi się buntują i wiedzą, że mają do tego prawo. W epopei występuje bohater zbiorowy.

Natura:
- stwarza nastrój (Jaś i Jagusia pod drzewem - intymność)
- natura wyznacza rytm życia każdego wieśniaka. Wszechobecna w ich życiu bo nakłada na nich konkretne obowiązki. Ich działania warunkowane są przez naturę.
- urasta do rangi odrębnego bohatera. Przeciwnik i sojusznik ludzi. Opis impresjonistyczny, gra światła i barwy, opis plastyczny, nastrój dynamiczny, zmieniający się.

Cechy opisu w epopei:
- opis rozbudowany, zwłaszcza część porównawcza porównań.
Personifikacja natury.
- opis dynamiczny
Patos przeplatany z komizmem np.:
chłopi ruszają na las, nastrój poważny i uroczysty
przegnanie kolonistów
wypowiedzi Rocha
- opis niektórych prac polowych ich ważność dla ludzi wsi.
Patos ma służyć monumentalności bohaterów bądź niektórych ich działań.

Humor jest przeciwwagą patosu:
* komiczne postacie
- Jagustynka
- Ambroży
* komiczne sceny
- rozprawa sądowa o ojcostwo Boryny względem dziecka dziewki
* komiczne dialogi
- rozprawa na temat chorego mężczyzny, urwana macica

Użyte techniki to:
- realizm (opis prac polowych)
- impresjonizm
- malarskość dobór kolorów perspektywiczne spojrzenie
- symbolizm Śmierć Boryny na polu. Z ziemią związane było jego życie i ziemią związana jest jego śmierć.
- naturalizm podporządkowanie życia przyrodzie i jej rytmowi ekspozycja roli jaką pełni popęd płciowy drastyczne sceny: Kuba obcina nogę