Historia zewnętrzna

Około roku 1910–1911 J.R.R. Tolkien zaczął tworzyć pierwszy „język elfów”, kiedy uczęszczał do King Edward's School w Birmingham^[4]. Znał wtedy język grecki, łacinę, język hiszpański oraz kilka wymarłych języków germańskich, m.in. gocki, staronordyjski i staroangielski. Opracował także kilka szyfrów i 2–3 języki sztuczne^{[uwaga 2]}. Kiedy około roku 1912, będąc studentem oksfordzkiego Exeter College, przygotowywał się do egzaminu, znalazł w bibliotece Exeter College opis gramatyki języka fińskiego.

Pod wpływem lektury zrezygnował z opracowania „niezapisanego” języka germańskiego i postanowił stworzyć podobny w wymowie i strukturze do fińskiego^[5]. Tworzenie quenyi rozpoczął przed końcem roku 1915^{[uwaga 3]}. Ówczesna pisownia nazwy tego języka – qenya – występowała do połowy lat 40. Początkowo germańskie tło quenyi było wyraźnie widoczne^[6]. Qenya różniła się od rozwiniętej quenyi historią wewnętrzną, słownictwem i gramatyką opisaną w Qenyaqetsa^[7], m.in. w późniejszej fazie biernik otrzymał inną formę, Tolkien zrezygnował też z grup spółgłosek w wygłosie^[8]. Dimitra Fimi, badaczka twórczości Tolkiena, stwierdza, że qenya w postaci opisanej w Qenyaqetsa była mistycznym językiem, Leksykon zawiera pewną liczbę słów o czysto chrześcijańskich konotacjach, jak np. anatarwesta „ukrzyżowanie” czy evandilyon „ewangelia”, które nie pojawiają się w quenyi.

Następnie Tolkien przeniósł pewną liczbę słów wprost fińskich^[9]. Później zmniejszył wagę fińskich cech, eliminując oczywiste zapożyczenia i podkreślając wpływ łaciny (szczególnie łacińskiej ortografii) i greki klasycznej^[10]. W ten sposób aglutynacja ustąpiła miejsca cechom języka syntetycznego i fleksyjnego. Wzorując się prawdopodobnie na grece, Tolkien zaczerpnął koncepcję dyglosji quenyi – Parmaquesta (qya. „języka książkowego”, „języka książek”^[11]). Fonologia quenyi zachowała cechy inspirowane językiem fińskim, jednak niełatwe do rozpoznania^[8].

Tolkien nigdy nie zamierzał nadać quenyi charakteru języka pomocniczego^[12], chociaż opowiadał się za ideą wykorzystania esperanto do tej roli^[13]. Poprzez opracowanie quenyi chciał osiągnąć cel estetyczny i ten impuls skłonił go do stworzenia „mitologii”. W miarę opracowywania quenyi postanowił, że język potrzebuje osób posługujących się nim, ich historii i mitologii, co miało nadać językowi „indywidualny smak”^[14]. W ten sposób począwszy od quenyi rozwinęło się językowe tło mitologii Śródziemia. Tolkien napisał:

Ta kolejność – opracowania języka jako pierwszego, a następnie dodania tła dla osadzenia fikcyjnych użytkowników – została nazwana unikatową^[14]. Fimi podaje, że rozwijanie quenyi miało być początkowo poszukiwaniem idealnego języka w celu dopasowania elementów estetycznych i moralnych będących częścią tworzenia „mitologii dla Anglii”. Fimi dowodzi, że Tolkien celowo użył fonosemantyki, by zunifikować brzmienie i znaczenie oraz po to, by język jawił się jako idealny, możliwy do używania w utopijnym kraju elfów z Valinoru^[16].

Tolkien projektował rozwój quenyi według ówcześnie dominujących metod językoznawstwa historycznego, uwzględniając różne sposoby klasyfikacji języków. Tworzył równolegle niezależne języki elfickie, które – według historii „wewnętrznej” – miały wyrastać wraz z quenyą z jednego pnia. Najbardziej rozwiniętym z nich – poza quenyą – był język gnomów, który po wielu zmianach wystąpił w mitologii Śródziemia pod nazwą sindarin.

Tolkien nigdy nie przestał rozwijać swoich języków. Gramatyka i słownictwo quenyi były stale zmieniane, co jest widoczne przy porównywaniu różnych stadiów rozwoju: quenya z lat 30., którą zostały napisane wiersze z eseju A Secret Vice, odróżnia się od tej późniejszej, znanej z Władcy Pierścieni czy Silmarillionu (1954–1973)^[17]. Niemniej jednak quenya pozostała w centralnym miejscu lingwistycznego świata i jej łagodny rozwój dokonywał się do śmierci autora w 1973 roku – w przeciwieństwie do sindarinu, który był kilkakrotnie fundamentalnie zmieniany.

Koncepcje „wewnętrznych” początków quenyi

Na początku lat 30. Tolkien napisał, że prajęzykiem elfów był valarin, język Valarów:

Tolkien przedstawił mechanizmy zmian w „Tabelach porównawczych” dla następujących pierwotnych języków elfickich, pochodnych względem valarinu (pisownia oryginalna): Qenya, Lindarin (dialekt qenyi), Telerin, Old Noldorin (Fëanorian), Noldorin (Gondolinian), Ilkorin (używany w Doriath), Danian of Ossiriand, East Danian, Taliska, West Lemberin, North Lemberin i East Lemberin. W tych prajęzykach elfów Tolkien umieścił system pięciu spółgłosek zwartych z języka praindoeuropejskiego: jedną wargową, jedną przedniojęzykową, trzy miękkopodniebienne (palatalizowaną, czystą i labializowaną). Poniższa tabela przedstawia wybrane „podstawowe kombinacje inicjalne”^[19].

Inną cechą quenyi przejętą z historycznych języków naturalnych (greka, sanskryt, staroangielski) jest liczba podwójna używana obok pojedynczej i mnogiej. Tolkien mógł zastosować liczbę podwójną w celu wzmocnienia wrażenia „archaiczności” quenyi jako starego języka elfów^[20].

Około dziesięć lat później Tolkien zmienił zdanie co do pochodzenia prajęzyka elfów. Zamiast uczyć się mowy od Valarów, elfowie wypracowali osobny język, Quenderin, który stał się punktem wyjścia w historii rodziny języków elfów^[21]. W tym języku pisarz zachował wiele cech uprzednio przewidzianych dla valarinu. Rodzina języków elfów zawierała wtedy quenyę, telerin, sindarin i nandorin. Tak przedstawiała się nowa wersja ewolucji „podstawowych kombinacji inicjalnych”:

1. mb- → m, np. *mbar- → qya. már, „mieszkanie”
2. nd- → n, np. *ndōrē → qya. nóre „kraj”.
3. ñg- → ñ, np. *ñgolodō → qya. Ñoldo.
4. ñgy → ny, np. *ñgyar- → qya. nyare „recytuje”.
5. ñgw → ñw, np. *ñgwar- → qya. ñware (wym. ˈŋʷärɛ) „wyciera się”^[22].

Tak więc w quenyi doszło do nazalizacji, w Telerinie natomiast ww. kombinacje przeszły w b, d i g.

Historia wewnętrzna

W mitologii Śródziemia quenya jest językiem mieszkających w Amanie dwóch szczepów Eldarów: Vanyarów i Ñoldorów. Obydwa wykształciły własne dialekty quenyi. Wchodzący w skład trzeciego szczepu Eldarów, Teleri, podzielili się na tych, którzy zamieszkali w Amanie (posługiwali się oni odrębnym językiem, blisko spokrewnionym z quenyą, telerinem) oraz tych, którzy zostali w Śródziemiu (ich język to sindarin).

Quenya pochodziła z języka wspólnoeldarińskiego, używanego przez wszystkich Eldarów w czasach Wielkiej Wędrówki. Ten z kolei wyewoluował z pierwotnego języka elfickiego, pierwszej mowy elfów, którzy przebudzili się nad jeziorem Cuiviénen^[23].

Gdy większa część Ñoldorów opuściła Aman i zamieszkała w Beleriandzie, rozpowszechniła quenyę w Śródziemiu, gdzie rozwinęły się nowe dialekty. Jednak tam około roku 70 Pierwszej Ery^[24] Thingol, król Sindarów, dowiedział się o Bratobójstwie w Alqualondë i zakazał swoim poddanym posługiwania się Wysoką Mową pod groźbą zaliczenia do grona Ñoldorów, odpowiedzialnych za śmierć Telerich. Od tego momentu sindarin, język rdzennie beleriandzki, używany przez większą liczbę elfów, wyparł quenyę w codziennym użytku; tym bardziej, że dwadzieścia lat po przybyciu Ñoldorów do Śródziemia (w 21 roku Pierwszej Ery), w czasie obchodów Mereth Adertad, Uczty Pojednania, wielu z nich posługiwało się już sindarinem^[25]. Wyjątek stanowili ñoldorscy dostojnicy, rozmawiający między sobą w quenyi^[26]. Mowa Ñoldorów przetrwała więc jako język kultury elitarnej, język ceremonialny, nieprzyswajany w dzieciństwie, głównie pisany, język nauki i poezji. Tym samym zyskała status analogiczny do łaciny w Europie^[27].

Po pewnym czasie do Beleriandu ze wschodu dotarli Edainowie i nawiązali przyjazne stosunki z Eldarami, od których przejęli wiedzę i elementy kultury, m.in. znajomość quenyi. Na przełomie Pierwszej i Drugiej Ery Edainowie otrzymali wyspę, na której założyli królestwo Númenoru. Większość jego mieszkańców, oprócz uczonych i członków starych szlachetnych rodzin, nie znała quenyi. W tym języku nie porozumiewano się w mowie (taki status wśród númenorejskiej szlachty miał sindarin). Starodawnej Mowy używano jedynie na piśmie: spisywano najważniejsze dokumenty, tworzono niektóre teksty naukowe i nazwy geograficzne (te ostatnie miały jednocześnie swoje nazwy adûnaickie lub sindarińskie). Ponadto członkom rodziny królewskiej nadawano imiona w Wysokiej Mowie^[28]. Historia upadku Númenoru traktuje m.in. o powolnym odchodzeniu od kultury Eldarów i zarzucaniu używania quenyi oraz sindarinu^[29]. Po upadku Númenoru (także qya. Atalantë, Zatopiony) posługiwanie się quenyą kontynuowali Elendili, którzy założyli królestwa Gondoru i Arnoru^[30], przykładem tego jest zdanie wygłoszone przez Aragorna w czasie jego koronacji na króla Gondoru.

Według koncepcji sprzed opublikowania Władcy Pierścieni quenya była tylko językiem pierwszego szczepu Eldarów, pełniącym rolę lingua franca, natomiast Ñoldorowie mieli własny język, ñoldorin, który w Beleriandzie stracił znaczenie^[31]. Później Tolkien zmienił zdanie: przerobiony ñoldorin przypisał Sindarom i nazwał sindarinem. Nazwa ñoldorin przetrwała na oznaczenie ñoldorskiego dialektu quenyi.

Rodzaje źródeł

Niepublikowane wcześniej teksty lingwistyczne Tolkiena, w tym dotyczące gramatyki i słownictwa quenyi, są wydawane w dwóch czasopismach poświęconych wyłącznie tematyce języków Tolkiena: Parma Eldalamberon (od numeru 11., 1995) i Vinyar Tengwar (od numeru 39., czerwiec 1998). Wśród tych publikacji znalazły się ważne teksty dotyczące gramatyki, wspomniane przez Christophera Tolkiena w Historii Śródziemia i opisane jako prawie niemożliwe do rozczytania lub całkowicie niezrozumiałe^[43].

Spośród źródeł poznania quenyi mnogą część stanowią wiersze: trzy zawarte w eseju A Secret Vice (Nieninque, Earendel, Oilima Markirya – ostatni w trzech wersjach)^[44], Namárië śpiewany przez Galadrielę w II księdze Władcy Pierścieni^[45], Fíriel’s Song opublikowany w The Lost Road^[46], czy Narqelion w 40. numerze Vinyar Tengwar. Proza to m.in. tłumaczenia modlitw katolickich^[47], tekst Sí qente Feanor z 15. numeru Parma Eldalamberon i wypowiedź Ciriona w Niedokończonych opowieściach^[48].

Quenya została także opisana w esejach, m.in. w Lhammas^[49] (poświęconym historii wewnętrznej języków mitologii Śródziemia według koncepcji z końca lat 30.), w pochodzącym także z tego okresu Etymologies^[50] (leksykonie etymologii języków elfickich), w Quendi and Eldar^[51] (rozważaniach onomastycznych zawierających liczne komentarze ogólne) oraz w Words, Phrases and Passages in The Lord of the Rings^[52] (o ewolucji języków występujących we Władcy Pierścieni, także zawierającym liczne dygresje).

Przykład tekstu

Przytoczony tekst zapisany tengwarem

Cytat ten pochodzi z Powrotu króla, księgi VI, rozdziału 5. Aragorn w czasie koronacji na króla Gondoru powtórzył słowa, które miał wypowiedzieć Elendil, gdy dotarł do Śródziemia po upadku Númenoru.

Przykłady nazw własnych

W onomastyce mitologii Śródziemia quenejskie nazwy własne są związane z Amanem i Númenorem. Są to zarówno złożenia, nazwy pochodne, zestawienia, jak i leksemy.

Leksemy: Vairë „Tkaczka”^[54], hrívë „zima”^[55], rokko „koń”^[56], Varda „wyniosła”^[57], telco „trzon” (litery w tengwarze)^[58], yavë „owoc”^[59], Voronwë „nieugięty”^[60], lassë „liść”^[61], alda „drzewo”^[62], rómen „wschód”^[63].

Nazwy pochodne: Ancalimë od ancalima „bardzo jasna”, „najjaśniejsza”^[64], Curumo od curu „zręczność”, „umiejętność”^[65], Olórin od olos, olor „wizja”, „fantazja”^[66], Elenna „ku gwiazdom”^[67], allatyw od elen- „gwiazda”, Aldaron „pan lasów”^[68] od alda „drzewo”, Súlimo „tchnący”^[69] od súl- „wiatr”.

Złożenia: Eldamar „dom elfów”^[70], Ilúvatar „ojciec wszystkiego”^[71], Ondolindë „Skała Muzyki Wód”^[72], Laurelin „Pieśń Złota”^[73], Elentirmo „Obserwator Gwiazd”^[74], Eruhantalë „Dziękczynienie Eru”^[75], Númellótë „Kwiat Zachodu”^[76], Herunúmen „Władca Zachodu”^[77], lasselanta „opadanie liści”, „szaruga jesienna”^[78], palantír „patrzący daleko”^[79], Valacirca „Sierp Valarów”^[63].

Zestawienia: Mindon Eldaliéva „strzelista wieża ludu elfów”^[70], Quenta Silmarillion „historia Silmarili”^[80].

Spółgłoski

W poniższej tabeli przedstawiono spółgłoski występujące w quenyi. Odpowiadające im litery alfabetu łacińskiego, używane do zapisania quenyi, zamieszczono w nawiasach.

Spółgłoski p, t, c, f, s, m, n, l oraz r występują w geminatach, które w zapisie alfabetem łacińskim oddaje się przez podwojenie odpowiedniej litery.

Pondto quenya stosuje restrykcyjne zasady fonotaktyczne odnośnie do spółgłosek^{[uwaga 6][81]}:

• grupy spółgłosek nie występują w nagłosie, gdzie może pojawić się wyłącznie samogłoska lub pojedyncza spółgłoska;
• w wygłosie występują jedynie -t, -n, -s, -l, -r oraz grupa -nt^{[uwaga 7]};
• spółgłoski ñw i ñ występują samodzielnie jedynie w nagłosie; w śródgłosie następuje po nich zawsze spółgłoska zwarta miękkopodniebienna lub labiowelarna (grupy zapisywane nc, ng, nqu i ngw);
• spółgłoski zwarte dźwięczne występują wyłącznie w śródgłosie, w (skądinąd częstych) kombinacjach mb, nd, ld, rd, ndy, ng, ngw oraz w lb alternatywnej wobec lv;
• pozostałe grupy spółgłosek występujące w śródgłosie są nieliczne:
  1. ze spółgłoską nosową: mp, nt, nty, nc, nqu, mn, ns;
  2. ze spółgłoską płynną: lp, lt, lty, lc, lqu, lm, lv, lz, ly, lw, rp, rt, rty, rc, rqu, rm, rn, rþ / rs, rv, ry, rw;
  3. ze spółgłoską zwartą lub szczelinową: sp, st, sty, sc, squ, pt, ht^{[uwaga 8]}, hty, ps, ts, x (znak ten odpowiada często zapisywanej wprost grupie ks);
  4. spółgłoski zębowe z w: tw, þw / sw, nw;
• inne grupy spółgłosek pojawiają się w złożeniach i zrostach między przyrostkiem a rdzeniem.

Dialekt Ñoldorów odróżnił się fonetycznie od dialektu Vanyarów poprzez zaniknięcie niektórych dźwięków: z zostało zastąpione przez r, þ – przez s (z wyjątkiem domu Fëanora^[82]), a ndy zostało uproszczone do ny (co jest widoczne w nazwie języka^[63]). Ponadto w dialekcie Vanyarów f było dwuwargowe ([ɸ])^[83], a d mogło występować samodzielnie w śródgłosie^[84].

W języku Ñoldorów na wygnaniu zaszły dalsze zmiany dotyczące spółgłosek w nagłosie: w- przeszło w v-, dwie wartości [x] i [h] w h- uprościły się do [h]. W Trzeciej Erze ñ- (więc także ñw-) zostały zastąpione przez n- i nw-, a hl i prawdopodobnie hr udźwięczniły się do l i r^[85].

Samogłoski

W quenyi jest dziesięć samogłosek, rozróżnionych według iloczasu na dwie równe grupy^{[uwaga 9]}; w zapisie alfabetem łacińskim samogłoski długie oznacza się dodaniem akcentu ostrego.

Istnieje także sześć dyftongów. Wszystkie są zstępujące – akcentowane na pierwszy element, drugi jest niezgłoskotwórczy. Tylko w Trzeciej Erze iu stało się dyftongiem wstępującym. Inne zestawienia samogłosek tworzą rozziew.

Łączliwość samogłosek podlega mniejszym ograniczeniom, niż spółgłosek, jednak samogłoski długie nie pojawiają się przed grupami spółgłosek. W dialekcie Ñoldorów na wygnaniu są również nieobecne w wygłosie (z wyjątkiem wyrazów jednosylabowych), ponieważ uległy skróceniu. Ponadto w rozziewie nie są tolerowane wszystkie zestawienia samogłosek; niektóre ulegają procesowi koalescencji do samogłosek długich lub dyftongów (np. *ao przeszło w ó).

Akcent

Zagadnienie akcentu w quenyi obejmuje zarówno natężenie, jak i wysokość wymawiania dźwięku. Istnieją dwa rodzaje akcentu rozróżnione według intonacji: akcent większy, gdzie głos się wznosi, i akcent mniejszy, gdzie głos opada. Miejsca, w których pada który z nich, są przewidywalne. Akcent większy i mniejszy uzupełniają się (nie są w opozycji), tak więc quenya nie jest językiem tonalnym^[86].

Miejsce padania akcentu większego określają zasady porównywalne z łacińskimi. Słowa dwusylabowe są akcentowane na pierwszą sylabę, a w dłuższych wyrazach akcent zależy od wagi przedostatniej sylaby:

• jeżeli jest długa (zawiera długą samogłoskę, dyftong, krótką samogłoskę poprzedzającą grupę spółgłosek lub geminatę), akcent pada na nią (jest paroksytoniczny), np.: Elentári, Anairë, Isildur, Oiolossë;
• jeżeli jest krótka, akcent pada na sylabę trzecią od końca (jest proparoksytoniczny), np. Oromë, Eldamar, Valinor, Anárion.

Akcent mniejszy pada zwykle na pierwszą sylabę, chyba że jest krótka i po niej następuje sylaba z akcentem większym, albo kiedy na nią samą pada akcent większy. Do tego dochodzi akcent poboczny w wygłosie wyrazów proparoksytonicznych.

Istnieją także wyrazy nieakcentowane (jak np. rodzajnik i), które funkcjonują jako klityki.

Pisownia

Wyraz quenya zapisany tengwarem

Według „wewnętrznej” historii mitologii Tolkiena quenya była pierwszym językiem pisanym. Posługiwano się dwoma systemami pisma: starszym sarati autorstwa Rúmila oraz młodszym tengwarem, opracowanym przez Fëanora. Drugi system był bardziej powszechny i to on został przeniesiony na kontynent Śródziemia przez ñoldorskich wygnańców.

Zapis alfabetem łacińskim dokładnie dopasowuje każdą głoskę do grafemu i pozwala na wywnioskowanie wymowy. Istnieje jednak pewna liczba wariantów graficznych i specyficznych przypadków:

• przez długi czas Tolkien pisał k, q, ks na oznaczenie [k], [kʷ] i [ks], aby następnie zlatynizować ortografię do odpowiednio: c, qu i x; ta nowsza wersja wystąpiła we Władcy Pierścieni. Późniejsze wersje zawierały jednak k i ks;
• spółgłoska θ była zapisywana jako th lub þ – bez rozróżnienia;
• spółgłoska ŋ jest zapisywana jako ñ wtedy, gdy występuje samodzielnie, w pozostałych przypadkach jako n (nie sugeruje wtedy dwuznaczności, gdyż obowiązują ścisłe zasady fonotaktyczne omówione powyżej);
• litera h odpowiada nagłosowej h, lecz interwokalicznej x^{[uwaga 10]}. Grupa ht po samogłoskach a, o oraz u odpowiada [xt], natomiast po e oraz i odpowiada [çt] – to samo odnosi się do grupy hty;
• samogłoski długie bywają oznaczone makronem zamiast akcentem ostrym;
• Tolkien często wykorzystywał dierezę (szczególnie widoczne jest to w tekstach opublikowanych za jego życia) dla sprecyzowania, które samogłoski tworzą rozziew, oraz nad wygłosowym e dla zaznaczenia, że nie jest nieme – praktykował to jednak wyłącznie dla wygody, stąd diereza nie jest konieczna i nie występuje w każdym przypadku.

Rzeczownik

Rzeczowniki w quenyi odmieniają się przez liczby i przypadki. Nie istnieje rodzaj gramatyczny, lecz rozróżnienie płci można wyrazić doborem słownictwa (np. melindo „kochanek” i melisse „kochanka”).

W quenyi istnieją cztery liczby^[87]:

• pojedyncza, której nie tworzy się dodaniem żadnego morfemu (cirya „statek”);
• podwójna, początkowo oznaczająca dwie rzeczy^{[uwaga 11]} (ciryat „dwa statki”), później dla naturalnych par; charakterystyczne dla niej są końcówki -u oraz -t^[88];
• mnoga, oznaczająca cały gatunek desygnatów lub komplet ([i] ciryar „[konkretne] statki”); charakterystyczne dla niej są końcówki -r, -i oraz -n;
• mnoga cząstkowa, oznaczająca podzbiór gatunku desygnatów lub podkreślająca wielość (ciryali „statki”, „wiele statków”); charakterystyczna dla niej jest końcówka -li^[89].

Wydaje się, że z czasem Tolkien zmienił rozróżnienie między dwoma liczbami mnogimi: częste początkowe formy na -li przeszły w późniejsze -r (i tak starsza nazwa Noldoli została zastąpiona przez Ñoldor).

Deklinacja zmieniała się z czasem pod względem liczby i form przypadków. W latach 60. Tolkien wyliczył dziesięć przypadków^{[uwaga 12]}:

• mianownik, oznaczający podmiot, używany też w formie domyślnej; nie tworzy się go dodaniem żadnego morfemu;
• biernik, oznaczający dopełnienie bliższe, w dialekcie Ñoldorów na wygnaniu zanikł, zastąpiony przez mianownik;
• dopełniacz, oznaczający pochodzenie, część całości;
• possessivus, oznaczający posiadanie;
• celownik, oznaczający dopełnienie dalsze;
• narzędnik, oznaczający narzędzie, środek;
• allatyw, oznaczający ruch desygnatu w kierunku określonego obiektu;
• miejscownik, oznaczający miejsce, w którym znajduje się desygnat;
• ablatyw, oznaczający oddalanie się desygnatu od określonego obiektu;
• nienazwany przypadek, rzadko występujący, o mało znanej funkcji^{[uwaga 13]}.

Przykład odmiany wyrazów cirya „statek” oraz lasse „liść” w ośmiu dobrze opisanych przypadkach, w dialekcie Ñoldorów na wygnaniu. Podano także niektóre formy starszego biernika oraz przypadka nieopisanego:

W odróżnieniu od łaciny i greki, a w podobieństwie do fińskiego, końcówki przypadków są podobne we wszystkich liczbach i odmienianych wyrazach, bez względu na temat tych ostatnich. Wyjątkowo liczba mnoga ma dla mianownika dwie końcówki (-i w tematach zakończonych na spółgłoskę lub pojedyncze, krótkie [e] oraz -r w pozostałych tematach, np. l.poj. cirya i l.mn. ciryar, ale Atan „człowiek” i l.mn. Atani „ludzie”), a liczba podwójna jest tworzona przez dodanie końcówki -u, jeśli w temacie występują [t] lub [d] – w pozostałych przypadkach dodaje się -t (np. cirya i l.pd. ciryat, ale alda „drzewo” i l.pd. Aldu „dwa Drzewa”)^[87].

Ponadto występują pewne nieregularności: w niektórych słowach temat, do którego dodaje się końcówki, jest inny, niż rdzeń mianownika w liczbie pojedynczej (np.: m. l.poj. filit „mały ptak” i m. l.mn. filici, m. l.poj. feren „buk” i m. l.mn. ferni, m. l.poj. peltas „oś” i m. l.mn. peltaxi, m. l.poj. ranco „ręka” i m. l.mn. ranqui, m. l.poj. líre „piosenka” i n. l.mn. lírinen). Także procesy fonetyczne mogą zmieniać głoski graniczne między tematem a końcówką (np.: m. l.poj. Númen „Zachód” i msc. l.poj. #Númesse, m. l.poj. Rómen „Zachód” i abl. l.poj. Rómello).

Przymiotnik

Przymiotniki w quenyi odmieniają się przez liczbę (mają formy liczby pojedynczej i mnogiej). Zakończone są przeważnie na -a, -ea lub -e; rzadziej na spółgłoskę. Tolkien często zmieniał koncepcje tworzenia form liczby mnogiej, wahając się między dodawaniem końcówki -r (tak, jak u rzeczowników) a innymi formami. W dalszym rozwoju „zewnętrznym” języka przymiotniki otrzymały formy: w liczbie pojedynczej -a, -ea odpowiednio -e oraz -ie, a -e i zakończone spółgłoską – -i^[87].

Przymiotniki mogły mieć znaczenie rzeczownikowe; odmieniały się wtedy tak, jak rzeczowniki (otrzymywały rzeczownikowe końcówki liczby i przypadku). W ten sposób funkcjonują niektóre nazwy własne z mitologii Śródziemia: Vanyar „Piękni”, Sindar „Szarzy”, Fírimar „Śmiertelni”. Także słowo quenya jest przymiotnikiem o rzeczownikowym znaczeniu: „elficki”^[90].

Quenya zna także stopniowanie przymiotników, lecz Tolkien przyjmował różne koncepcje co do sposobu tworzenia stopni. Początkowo ustalił, że stopień wyższy i niższy były wyrażane za pomocą przyrostków, stopień najwyższy i najniższy – za pomocą rodzajnika, zaś zgrubienia i zdrobnienia – za pomocą różnorodnych przedrostków, przyrostków i partykuł^[91]. Później zwrócił się ku prostszemu systemowi opartemu na przedrostkach: np. calima „jasny” ma stopień wyższy ancalima „jaśniejszy” i najwyższy arcalima „najjaśniejszy”^[92].

Zrostki osobowe

Ilustracja dwóch quenejskich „my”: w pierwszym przypadku odbiorca komunikatu zalicza się do pojęcia „my” użytego przez osobę mówiącą, w drugim zaś nie.

W quenyi osobę wyraża się najczęściej zastosowaniem odpowiednich zrostków, chociaż istnieje także kilka form zaimków osobowych. System jest dość złożony: rozróżnia trzy liczby (pojedynczą, podwójną i mnogą), inclusivus i exclusivus (tylko w przypadku pierwszej osoby liczby podwójnej i mnogiej) oraz formę grzecznościową i potoczną drugiej osoby liczby pojedynczej. Jakkolwiek te rozróżnienia były dość stabilne, Tolkien często zmieniał brzmienie zrostków, jakimi były wyrażane – szczególnie zrostek pierwszej i drugiej osoby liczby podwójnej i mnogiej. Tytułem zilustrowania podano niżej tabelę łączącą informacje z dwóch źródeł napisanych ok. 1968–1969 roku^[93], nie są to więc dane reprezentatywne dla całego rozwoju „zewnętrznego” quenyi.

Zrostki osobowe dodawane są do odmienionego czasownika i określają podmiot (maruvan „pozostanę”, firuvamme „umrzemy”); rzadziej dopełnienie, jeśli podmiot jest już inaczej wyrażony (emme apsenet „przebaczamy im”). Zrostek oznaczający dopełnienie może pojawić się po zrostku oznaczającym podmiot (utúvie|nye|s „znalazł|em | to” laituva|lme|t „chwalili będzie|my | ich”). Zrostki bezosobowe są wykorzystywane, kiedy podmiot jest już wyrażony rzeczownikiem lub niezależnym zaimkiem osobowym (z efektem emfatycznym), np. przeciwieństwo między hiruvalye a elye hiruva wyrażających w grzecznościowej formie II os. l.poj. „Pan(i) znajdzie”.

Zrostki dzierżawcze dodawane są do rzeczowników przed końcówkami fleksyjnymi: tie|lya|nna dosł. „drodze | twojej | na”, súma|rya|sse „głębi | jego | w”. Tolkien w międzyczasie kilkakrotnie zmieniał szyk^[94].

Zasadniczo te końcówki dodaje się też do specjalnej formy bezokolicznika; można w ten sposób określić dopełnienie zrostkiem osobowym (karitas „zrobić to”), podmiot zrostkiem dzierżawczym (karita|lya „twoje robienie”, dosłownie „robić | twoje”) i połączyć te możliwości (karita|lya|s „twoje robienie tego”, dosłownie „robić | twoje | to”)^[95].

Czasownik

Zasadniczo czasowniki w quenyi dzielą się na dwie grupy^{[uwaga 15]}: czasowniki „mocne” lub „podstawowe” składające się z samego rdzenia, zakończonego najczęściej spółgłoską (np. car- „robić”, cen- „widzieć”, not- „liczyć”, sil- „błyszczeć”, #tuv- „znajdywać”) i „słabe” lub „pochodne” zakończone na -a (np. anta- „dawać”, harna- „ranić”, ora- „skłaniać [do czegoś]”, tulta- „zwoływać, przyzywać”, ulya- „nalewać, lać się”).

Istnieje możliwość nadania niektórym czasownikom cech częstotliwościowych, zarówno dla podkreślenia długości wykonywania czynności, jak i osłabienia znaczenia zakończenia wykonywania czynności, przez reduplikację części lub całości rdzenia^[96]: fir- „umierać, zacierać się” → fifíru- „blaknąć”, talta- „upadać, ześlizgiwać się” → taltatalta- „opadać”.

Odmiany czasowników dokonuje się przez zastosowanie poniższych końcówek, oznaczających głównie czas; często występują przy tym różnorodne zmiany rdzenia (wzdłużenie samogłoski rdzenia, dodanie wrostka, np. spółgłoski nosowej, przedrostka, np. augmentu identycznego z samogłoską rdzenia):

• aoryst opisuje proces bez związku z czasem, w którym ma miejsce, często przyjmuje znaczenie teraźniejsze („czas zerowy”);
• czas teraźniejszy opisuje proces trwający;
• czas przeszły opisuje proces zakończony;
• perfectum opisuje proces zakończony i podkreśla jego związek z teraźniejszością;
• czas przyszły opisuje proces, który ma nastąpić po teraźniejszości.

Koniugacja w quenyi nie przewiduje odmiany przez liczby i osoby, które to są wyrażane dodaniem zrostków osobowych. Kiedy podmiot jest wyrażony rzeczownikiem lub niezależnym zaimkiem osobowym, czasownik przyjmuje końcówki zwane bezosobowymi, które oznaczają wyłącznie liczbę (formant zerowy w liczbie pojedynczej, -t w podwójnej i -r w mnogiej).

Przykład koniugacji w Wysokiej Mowie:

Tryby są wyrażane zastosowaniem partykuł:

• rozkazujący – a lub á (np. a laita te „chwalmy ich”, á hyame rámen „módl się za nami”);
• optativus – na lub nai (np. na aire esselya „święć się imię twoje”, nai tiruvantes „oby go/jej strzegli”);
• potencjalny – ké (np. alaisaila ké nauva „byłoby to nierozsądne”).

Dodatkowo istnieje kilka źródeł form wyrażających cel, mogących być rodzajem trybu łączącego^{[uwaga 16]}.

Czasowniki quenejskie mają także formy:

• dwóch bezokoliczników, krótkiego i długiego (np. kar- „robić” → krótki kare, długi karita); długi umożliwia dodanie zrostków oznaczających podmiot i dopełnienie;
• odmienianego gerundivum (np. enyal- „wspominać, upamiętniać” → w celowniku enyalien, enyal|ie|n, „ku upamiętnieniu”);
• ponadto imiesłowy: -la teraźniejszy czynny (np. falasta- „pienić się” → falastala „pieniący się”^[63]), -(i)na przeszły bierny (np. ruc- „bać się” → rúcina „przestraszony”^[63]); -nwa przeszły bierny czasowników przechodnich (np. kar- „robić” → karinwa „zrobiony”^[102]), ale czynny nieprzechodnich (np. auta- „odchodzić” → vanwa „*wyszły”^[103]).

Składnia

Syntaktyka języków Tolkiena jest najmniej znana spośród wszystkich działów językoznawstwa Śródziemia, a to z powodu liczby tekstów, na podstawie których można ją badać. W dużej mierze są to wiersze, o zmienionej składni, wymuszonej przez metrum. Mimo to gramatyka quenyi jest najlepiej opisana spośród języków Tolkiena i jej składnia jest przynajmniej częściowo opisana.

Szyk wyrazów wydaje się być względnie swobodny. W jednym z tekstów Tolkien wskazał, że pierwotnie preferowany był szyk VSO, który następnie ewoluował do SVO^[104].

W wyrażeniu rzeczownikowym występuje rodzajnik określony i, poprzedzający rzeczownik, do którego się odnosi. Z powodu bogactwa zaimków wskazujących (sina oznaczający bliskość, tana, enta i yana oznaczające różny stopień oddalenia) nie występują rodzajniki nieokreślony i cząstkowy. Zastosowanie zaimków wskazujących nie jest dobrze znane; źródło z późnego okresu „historii zewnętrznej” umieszcza je po rzeczowniku, do którego się odnoszą: vanda sina „przysięga ta”^[105]. W epitecie przymiotnik przyjmuje liczbę rzeczownika, do którego się odnosi (jednocześnie istnieją przykłady niespełniające tej zasady), a stoi przed lub za rzeczownikiem. Funkcje wyrażeń rzeczownikowych są w większości określane przez przypadki, ale również przez różnorodne przyimki (np. mi oromardi „w wysokich salach”) i postpozycje (np. Andúne pella „zachodem poza”). Kiedy zestawione rzeczowniki występują w tym samym przypadku, tylko ostatni przyjmuje końcówkę przypadka, pozostałe zaś mają formant zerowy; zostają w domyślnym mianowniku (Namna Finwe Míriello „prawo Finwego i Míriel”^[106], gdzie tylko Míriel jest w dopełniaczu). Tak samo przymiotnik może przyjąć końcówkę przypadka rzeczownika (np. isilme ilcalasse „w lśniącym świetle księżyca”), a ta ostatnia może pozostać przy rzeczowniku (np. ondolisse morne „w wielu czarnych skałach”).

Quenya przewiduje różne sposoby określenia dopełnienia rzeczownikowego: oprócz rozróżnienia między possessivusem (podkreślającym przynależność: róma Oromeva „róg Oromego [który Orome posiada]”) a dopełniaczem (podkreślającym pochodzenie: róma Oromeo „róg Oromego [który Orome wykonał]”), można też wykorzystać różnicę w kolejności wyrazów (Orome róma a róma Orome) lub dodać zrostek dzierżawczy do obiektu „posiadanego” (koa|rya Olwe „dom Olwego”, dosł. „dom|jego Olwe”)^[107].

W późniejszej fazie „zewnętrznego” rozwoju quenya wyróżnia dwa czasowniki oznaczające „być”: ea oznacza istnienie lub pozycję (i Eru i or ilye mahalmar ea „Ten, który jest ponad wszelkimi tronami na wieczność”), podczas gdy ná jest spójką (Sí vanwa ná (…) Valimar! „stracony jest (…) Valimar”). Obydwa są prawdopodobnie opuszczane, gdy występuje wyrażenie rzeczownikowe (i Héru aselye „Pan z Tobą”, Eldar attaformaiti „Eldarowie oburęczni”). W starszych fazach „zewnętrznego” rozwoju Tolkien używał innych form^[108].

Tolkien kilkakrotnie zmieniał koncepcję negacji, która pojawia się częściowo w formie różnorodnych przedrostków lub partykuł, a częściowo w formie negatywnych czasowników posiłkowych, do których dodaje się zrostki osobowe: uan care, carne, cára, caruva („nie robię”, „nie zrobiłem”, „nie robię [właśnie teraz]”, „nie zrobię”). Quenya wydaje się rozróżniać rodzaje negacji. Różnica jest dobrze widoczna między następującymi przedrostkami: ala- wyraża przeciwieństwo (alasaila „niemądry”), ava- – odmowę (avaquétima „co nie powinno być powiedziane”), a ú- – niemożliwość (úquétima „niewypowiedziany”). Istnieje także wiele innych rodzajów negacji, wyrażanych samodzielnymi słowami. Tolkien rozróżnia np. uan caruva („nie zrobię [ponieważ znam przyszłość]”) i ván caruva („nie zrobię [ponieważ nie mam takiej intencji]”)^[109].

Tworzenie pytań nie jest dobrze opisane; mimo to znamy kilka zaimków pytających, zaczynających się na ma-: man „kto”, mana „co”, manen „jak”^{[uwaga 17]}.

Znamy wiele spójników, lecz ich formy są raczej niestabilne. Spójniki współrzędne to m.in.: ar(e) „i”, hya „lub”, sin, tá „więc”, mal „ale”, ná(n) „aczkolwiek”, ananta „jednak”, potai, epetai lub etta „dlatego”, ve „jak również”. Podrzędne to m.in.: an, pan „ponieważ”, i „aby”, ké lub qui „jeżeli”, írë lub yá „kiedy”, ve „tak jak”. Zdanie podrzędne względne jest także znane, wprowadzane jest albo przez partykułę i, podobną do rodzajnika (por. i or ilye mahalmar ea „Ten, który jest ponad wszelkimi tronami na wieczność”), albo przez odmienny zaimek względny, rozróżniający rzeczowniki osobowe (ye, w l.mn. i, np. yello / illon camnelyes „od którego / których je otrzymaliście”) i nieosobowe (ya, np. yassen tintilar i eleni „w których gwiazdy migoczą”)^[110].

Słowotwórstwo

Słownictwo quenyi zawiera wiele wyrazów utworzonych poprzez fleksję wewnętrzną na podstawie pierwiastków ze starszych „wewnętrznie” języków elfickich. Odbywa się to m.in. poprzez:

• prefiksację samogłoski rdzenia, np. estel „nadzieja” od stel „trwać mocno”, Isil „Księżyc” od thil „blask”;
• prefiksację samogłoski rdzenia połączoną z jej usunięciem z tematu, np. anca „szczęka” od nak „gryźć”, ohta „wojna” od kot „kłócić się”;
• wzdłużenie samogłoski rdzenia, np. síre „rzeka” od sir „płynąć”, cáno „dowódca” od kan „przewodzić za sobą”;
• dodanie wrostka a, np. taura „znaczny”, „wpływowy” od tur „kontrolować, dominować”, maica „ostry”, „przenikliwy” od mik „wiercić”, „przeszywać”;
• dodanie wrostka i, np. maita „głodny” od mat „jeść”, soica „spragniony” od sok „żłopać”;
• dodanie spółgłoski nosowej jako wrostka, np. lanca „gardło” od lak „połykać”, ronyo „ogar” od roy „polować”;
• podwojenie spółgłoski, np. rocco „koń” od rok „koń”, quetta „słowo” od kwet „mówić”
• dodanie samogłoski zwartej dźwięcznej po nosowej lub płynnej, np. culda „czerwono-złoty”, „opalenizna” od kul „złoty”, rimba „częsty”, „liczny” od rim „wiele”.

Derywacja polega zarówno na dodawaniu przedrostków (np. esse „imię” i epesse „przydomek”, mar- „zostawać” i temar „trwać”, vanimo „[ktoś] piękny” i úvanimo „potwór”), jak i przyrostków (np. alcar „świetność” i alcarinqua „wspaniała”, cirya „statek” i ciryamo „marynarz”, tul- „przybywać” i tulta- „wzywać”), które to zjawiska mogą wystąpić łącznie, jako parasynteza (np. lasse „liść” i oiolassie „listowie”, tul- „przybywać” i entulesse „powrót”)^{[uwaga 18]}.

Często występuje także tworzenie złożeń, w szczególności z nazw własnych. Kolejność elementów może być różna:

• najczęściej wyraz określający występuje przed określanym, np. menel „niebo”, tarma „kolumna” i Meneltarma „Kolumna niebios”, alqua „łabędź”, londe „port” i Alqualonde „Łabędzia przystań”;
• występuje jednak, choć dużo rzadziej, szyk odwrotny, np. fea „duch”, nár „ogień” i Feanáro „Duch ognisty”, heru „władca”, númen „zachód” i Herunúmen „Władca Zachodu”.

Drugi element wyrazów złożonych często podlega abrewiacji; niektóre wyrazy są znane z występowania w złożeniach, np. nildo skracany do -(n)dil „przyjaciel”, „miłośnik” (Eärendil „Miłośnik morza”), -(n)dur „sługa” (Isildur „oddany Księżycowi”; niezależna forma leksykalna nieznana), nóre skracany do -nor „kraj” (Númenor „kraj na Zachodzie”), osto skracany do -os „forteca”, „miasto” (Formenos „Forteca Północy”).

Związki z innymi językami

Podstawowe słowa w quenyi i sindarinie