Liczba podwójna (liczba mnoga podwójna, dualis[1][2]) – występująca w niektórych językach (w tym w dawnej polszczyźnie[3] i czeszczyźnie[4]) kategoria gramatyczna, służąca wyrażaniu podwójności, parzystości. Ma ona własne formy gramatyczne, inne od form liczby mnogiej, na oznaczenie dwóch osób lub rzeczy, na przykład:

  • w rodzaju męskim oba koniá/a, dwa mieczá/a, dwaj królá/a;
  • w rodzaju żeńskim obie stronie, dwie rybie, dwie niewieście;
  • w rodzaju nijakim dwie słońcé/y, dwie polé/i)[5], dwie oknie, dwie skrzydle, dwie pokoleni(é)[6].

Wymowa głoski e pochylonego (é) „pochyla” (skłania) się ku wymowie i lub y w zależności od poprzedzających lub następujących dźwięków (a w przypadku poprzedzającej głoski i lub y zanika zlewając się z nią). Podobnie pierwotnie o pochylone (ó) „pochylało” się ku współczesnemu u.

Rzeczowniki występujące w języku polskim w liczbie podwójnej miały trzy formy przypadkowe, np.:

  • w rodzaju męskim – mianownik, biernik i wołacz: (dwaj) męża, dopełniacz i miejscownik: (dwu) mężu, celownik i narzędnik: (dwoma) mężoma;
  • w rodzaju żeńskim – mianownik, biernik i wołacz: (dwie/obie) ręce, dopełniacz i miejscownik: (dwu/obu) ręku, celownik i narzędnik: (dwiema/obiema) rękama[7];
  • w rodzaju nijakim – mianownik, biernik i wołacz: (dwie) lecie, dopełniacz i miejscownik: (dwu) latu, celownik i narzędnik: (dwoma) latoma.

Wszystkie słowa mają lub miały swoją odmianę liczby podwójnej. Przykładowo: „Z obiemá/a otwartémá/a rękomá/a”, „Nagrobek dwiema braciej”.

Inne części mowy, pozostające w zdaniu w związku składniowym z rzeczownikami i odmienne przez liczbę (przymiotniki, osobowe formy czasowników), również mogą posiadać formy liczby podwójnej. Występuje współcześnie m.in. w językach łużyckich[4], języku litewskim, słoweńskim[4], arabskim, aleuckim i w niektórych dialektach języka polskiego[8]. Liczbę podwójną miał język praindoeuropejski i następujące po nim języki jak m.in. prasłowiański i wywodzące się z prasłowiańskiego. Większość współczesnych języków indoeuropejskich utraciła liczbę podwójną. W języku polskim zanikała ona od XV w., a we współczesnym dialekcie ogólnopolskim zachowały się tylko jej szczątki.

Liczba podwójna we współczesnych językach

Język litewski

Słowa Liczba
pojedyncza podwójna mnoga
mężczyzna vyras vyru vyrai
dziewczyna mergina mergini merginos
idę einu einava einame

Język słoweński

Słowa Liczba
pojedyncza podwójna mnoga
chłopak fant fanta fantje
dziewczyna punca punci punce
idę grem greva gremo

Ślady liczby podwójnej we współczesnym języku polskim

Niektóre rzeczowniki oznaczające części ciała człowieka, które występują parami (np. oczy, uszy, ręce) do dziś zachowały kilka form liczby podwójnej:

  • (w) ręku/rękach, (w (obu) ręku bywa najczęściej błędnie rozumiane jako miejscownik liczby pojedynczej zamiast podwójnej[9]),
  • ręce/ręki (dziś mianownik l. mn.),
  • rękoma/rękami (narzędnik l. mn.),
  • uszy/ucha (mianownik l. mn. na oznaczenie parzystej części ciała, por. ucha dzbana),
  • uszyma/uchami (narzędnik l. mn.),
  • uszu/uch (dopełniacz l. mn. na oznaczenie parzystej części ciała, por. garnek bez uch – odmiana l. mn. uch często używana jest w przenośni lub błędnie dla l. podw.[6]),
  • oczy/oka (mianownik l. mn. na oznaczenie parzystej części ciała, por. oka sieci),
  • oczyma/okami (narzędnik l. mn.), oczu/ok (dopełniacz na oznaczenie parzystej części ciała, por. nie lubię ok na rosole).

Liczba podwójna rzeczownika przetrwała bez zmian w przysłowiach takich jak:

  • „Trzy gęsi, dwie niewieście uczyniły jarmark w mieście.”;
  • „Mądrej głowie dość dwie słowie.”

(Dwie) „niewieście”, (dwie) „słowie” to rzeczowniki liczby podwójnej[3].

Jan Kochanowski swobodnie władał liczbą podwójną[10].

Mianownik liczebnika 200 to zrost wyrazów dwa i liczby podwójnej od sto (tj. ście, liczba mnoga brzmiała zaś sta, por. trzy sta).

Język polski[11]

Liczba
pojedyncza podwójna mnoga
oko oczy oka
ucho uszy ucha
ręka ręce ręki[12]

Zanikająca umiejętność władania liczbą podwójną mogła objawiać się na różne sposoby, aż do całkowitej utraty tej umiejętności. Przykładowo, stopniowo zanikało odróżnianie jej od rodzajów męskiego i żeńskiego w pierwszej i trzeciej osobie.

Końcówka „-ta” w liczbie podwójnej, odmienia się w liczbie mnogiej jako „-cie”.

Niektórzy przypuszczają, że końcówka „-we” w liczbie mnogiej to „wy”. Natomiast w tabelce pominięto rozróżnienia płci w liczbie podwójnej. Można by rekonstruować odpowiednio: (rodzaj męski:) wa(j) ( dwa(j) ) szli, (one) we (dwie/dwié) szłé. Rodzaj „ono“ podobnie, dbając o spójność końcówek w zdaniu.

(Uwaga: trzeba pamiętać o powyższych spostrzeżeniach).


Liczba:

pojedyncza: podwójna: mnoga:
(ja jeden) robię, (ty jeden) robisz we robiwa, wy robita robi my, robicie
(ja jeden) idę, (ty jeden) idziesz we idziewa, wy idzieta idzie my, idziecie
chodź ja (tryb rozkaźnikowy 1 os. l. poj.), chodź ty we chodźwa, wy chodźta chodź my, chodźcie

Zobacz też

Wyrazy takie jak: kwiecie, listowie, a też teoretycznie przymiotnikowe jak bezkrólewie, wzbogacenie i inne kończące się na -ie.

Przypisy

  1. ↑ Słownik języka polskiego PWN.
  2. ↑ dualis, [w:] Encyklopedia PWN [dostęp 2017-11-12].
  3. 1 2 Liczba podwójna. Rada Języka Polskiego.
  4. 1 2 3 Petr Karlík, Radoslav Večerka, ČÍSLO, [w:] Petr Karlík, Marek Nekula, Jana Pleskalová (red.), Nový encyklopedický slovník češtiny, 2017 (cz.).
  5. ↑ Józef Przyborowski: Wiadomość o życiu i pismach Jana Kochanowskiego. Poznań: 1857, s. 193.
  6. 1 2 O uszach (człowieka) i uchach (garnka) – Obcy język polski [online], 29 grudnia 2014 [dostęp 2023-05-31] (pol.).
  7. ↑ Rękoma to forma wtórna, późniejsza.
  8. ↑ Liczba podwójna [online], www.gwarypolskie.uw.edu.pl [dostęp 2014-07-25] [zarchiwizowane z adresu 2015-09-24].
  9. ↑ W ręku, przed laty, czyli o archaizmach fleksyjnych › Przelom.pl – portal ziemi chrzanowskiej [online], przelom.pl [dostęp 2023-05-31] (pol.).
  10. ↑ Wiadomosc o zyciu i pismach Jana Kochanowskiego – Google Livres [online], books.google.com [dostęp 2017-11-24].
  11. ↑ Stanisław Westfal, Rzecz o polszczyźnie, Londyn 1956.
  12. ↑ ręka [online], Wikisłownik, wolny słownik wielojęzyczny, 26 maja 2023 [dostęp 2023-05-31] (pol.).

Linki zewnętrzne

This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.