Główne etapy antropogenezy

Na pytanie, jak powstał i skąd pochodzi człowiek próbowano odpowiedzieć już w starożytności. Wymyślano liczne legendy, mity i wierzenia, na których podstawie ustalono ład panujący na ziemi. Najbardziej znaną jest utworzona na podstawie Biblii teoria kreacjonistyczna, która wskazuje na to, że Bóg stworzył niebo, ziemię i żyjące na niej organizmy. Antagonistyczna do niej i początkowo nieakceptowana teoria ewolucjonizmu twierdzi, że z racji pokrewieństwa genetycznego wszystkich organizmów na ziemi muszą one być ze sobą powiązane, a więc ewoluowały z prostych organizmów w coraz bardziej skomplikowane, tworząc liczne grupy, połączone licznymi podobieństwami. Przez wieki biblijny obraz był podstawą światopoglądu. Stopniowo zaczęło się to zmieniać. Odkrycia archeologiczne wskazywały na to, że człowiek nie powstał takim, jakim jest teraz.

Człowiek na tle innych organizmów wyróżnią się wieloma cechami. O jego wyjątkowości wiedziano zawsze i ludzie od dawna ją wykorzystywali, poskramiając przyrodę, w której żyli i przejmując zupełną kontrolę nad światem zwierząt i roślin. Patrząc na człowieka z biologicznego punktu widzenia możemy go sklasyfikować do ssaków łożyskowych o największym mózgu, co obok jeszcze kilku cech umieszcza go wśród ssaków naczelnych, które charakteryzują się brakiem ogona, potrafiącymi przyjąć postawę dwunożną. Człowiek rozumny jedyny z żywych organizmów porusza się w postawie wyprostowanej, posługuje się umysłem, potrafi mówić oraz wytwarzać narzędzia. Mówiąc o człowieku, że jest wyjątkowym ze względu na wyżej wymienione cechy nie sposób nie wspomnieć o jego zwyczajności i tak ogromnych podobieństwie do najbliższych sobie zwierząt- małp. Tę bliskość dostrzegano już bardzo dawno, co ukazuje m.in. nazywanie orangutana człowiekiem leśnym przez Malajczyków, czy klasyfikacja organizmów Karola Linneusza, który szympansa zalicza do rodzaju Homo. Tak więc małpy i ludzie mają wspólnych przodów, przez co są tak podobne.

Ewolucja naczelnych może sięgać nawet 60 mln lat, gdy najprawdopodobniej oddzieliły się one od łożyskowych, następnie małpy szerokonose odłączyły się od wąskonosych. Między 15 a 5 mln lat temu naczelne zaczęto nazywać hominidami. Ten gatunek wyróżniał się długim osobniczym rozwojem, naziemnym trybem życia, zmianami w uzębieniu i muskulaturze, znacznie większym mózgiem i dwunożnością. Od linii prowadzącej do człowieka najpierw odseparowały się orangutany, później goryle a ostatecznie między 7-5 mln lat temu- najbliżsi krewni ludzi- szympansy. Najwcześniejsze z człowiekowatych nazywa się australopitekami, które dzielą się jeszcze na kilka podgatunków. Australopiteki były niskiego wzrostu, miały stosunkowo niewielki mózg (500 cm?), mocne zęby przystosowane do rozcierania pokarmu roślinnego, a budowa miednicy wskazuje, że były formami dwunożnymi. Z jednego z ich podgatunków (A. africanus) powstała grupa pierwszy ludzi, zwana człowiekiem zręcznym (Homo habilis). Miał on podobny wzrost do swoich przodków, ale posiadały dużo większy mózg, co dawało im możliwość tworzenia pierwszych narzędzi z kamienia i miano najstarszego z gatunku człowieka (uznawane przez niektórych). Wielu twierdzi, że tym mianem winno się nazywać pitekantropa (człowieka wyprostowanego), który w porównaniu do wyżej wymienionych nie był ograniczony tylko do Afryki, lecz także znajdował się w Europie i Azji. Zakładał obozowiska, rozniecał ogień oraz posługiwał się mowa artykułowaną. Udoskonalał narzędzia i polował na zwierzęta, a także prawdopodobnie tworzył struktury społeczne oparte na jednostce rodziny. Pod koniec wymierania pitekantropów pojawił się Homo sapiens, zwany neandertalczykiem. Miał bardzo dużą w porównaniu z poprzednimi gatunkami pojemność czaszki (1500 cm?), dość niskiego wzrostu, masywnie zbudowany. Neandertalczycy żyli w grupach, zamieszkiwali jaskinie, uprawiali myślistwo, posiadali umiejętność wyrobu narzędzi z kamienia, grzebali zmarłych i na miejscu pochówku kładli kwiaty. Wyginęli ok. 30 tys. lat temu, zastąpieni przez bezpośredniego przodka człowieka współczesnego, pochodzącego z Afryki. Gatunek Homo sapiens neanderthalensis nie jest uważany za przodka dzisiejszego człowieka, ale za gatunek z linii bocznej, mający z nim tylko wspólnych przodków. Ok. 45 mln lat temu pojawił się człowiek cromagniońskim (nazwany od miejscowości, gdzie znaleziono pierwszy szkielet, Cro- Magnon). Żył równocześnie z neandertalczykiem i najprawdopodobniej przyczynił się do jego wyginięcia. Charakteryzował się wysokim wzrostem oraz dużą pojemnością czaszki. Pożywienie zdobywał poprzez zbieractwo, polowania. Zasiedlił większość kontynentów. Około 30 tys. lat temu powstał homo sapiens, który istnieje do dziś. Tworzył kulturę, której wytworami były narzędzia, broń, odzież, przedmioty kultu, ozdób, hierarchiczność i podział zadań według płci. Posiadał także zdolność abstrakcyjnego myślenia, co umożliwiało mu pracę twórczą. W poszukiwaniu pożywienia i terenów łowczych zasiedlał nowe obszary, powoli zamieniając koczowniczy tryb życia na osadniczy, zajmując się rolnictwem i nabywał cechy potrzebne do przeżycia, aż do czasów początku cywilizacji.

Pierwsi przodkowie człowieka pojawili się w Afryce, skąd w związku ze zmianami klimatycznymi zmuszeni byli odejść i rozprzestrzenić się w innych miejscach. Tak znaleźli się w Europie i Azji (zwanej kolebką ras i cywilizacji). Przystosowując się do nowych warunków, zmieniali swoje cechy, by w ostateczności osiągnąć wygląd dzisiejszego Homo sapiens. Od ich dalekich kuzynów małp różni ich pionowa postawa ciała, dużo większy mózg, zdolność mówienia, wysklepiona stopa pozbawiona chwytności, ale manipulacyjna dłoń, zredukowane owłosienie, myślenie abstrakcyjne oraz skrócony okres ciąży, przy wydłużonym czasie rozwoju osobniczego. Człowiek rozumny po wyemigrowaniu z Afryki do Azji rozdzielił się na trzy główne rasy. Białą, charakteryzującą się wąskim nosem, kręconymi bądź prostymi włosami, jasnymi lub ciemnymi oraz silnie rzeźbionym profilu twarzy, żółtą cechującą się małymi oczami, grubymi, prostymi, ciemnymi włosami oraz płaskim profilem twarzy oraz czarną o czarnych, wełniastych włosach, dużych nosach i ustach oraz wysuniętej szczęce. Zmiany te spowodowane były jak najlepszym przystosowaniem się do panujących warunków klimatycznych w miejscach zamieszkania danych osobników. Człowiek na tle wszystkich zwierząt zamieszkujący ziemię jest osobnikiem wyjątkowym. Dzięki swym zdolnością potrafił podporządkować sobie pozostałe grupy zwierząt i stworzyć kulturę, cywilizację, którą po wielu przemianach znamy do dziś. Nie da się jednak pominąć jego powiązania ze światem zwierząt, bliskiego pokrewieństwa z naczelnymi.