Przebieg antropogenezy

Antropogeneza – ewolucyjny proces powstawania człowieka jako gatunku biologicznego.

Odtwarzanie jej przebiegu zapoczątkował Darwin. Stwierdził on, że człowiek jest najbliżej spokrewniony ewolucyjnie z afrykańskimi małpami człekokształtnymi. Najstarszą znaną istotą człowiekowatą jest Ardipithecus ramidus (Ardipithecus - "małpa naziemna" i ramidus - "korzeń" w lokalnym języku etiopskim). Porównanie tych naczelnych wykazuje brak istotnych różnic w budowie szkieletu, układu mięśniowego, jak też pozostałych. Stosunkowo niewielkie różnice morfologiczno-fizjologiczne wynikają zaś przede wszystkim z całkowicie spionizowanej postawy ciała i dwunożnej lokomocji, a także z dużej objętości mózgu człowieka. Kopalniane szczątki tych hominidów zostały znalezione we wschodniej Afryce, jednak żyły one jeszcze w środowisku zadrzewionym i nie były tak dobrze przystosowane do chodu dwunożnego, jak późniejsze. Stopniowe ochłodzenie klimatu oraz ruchy tektoniczne wzdłuż Wielkiego Rowu Afrykańskiego spowodowały rozrost sawann kosztem lasów w Afryce Wschodniej, co sprzyjało ewolucji lokomocji dwunożnej w postawie wyprostowanej. To wtedy (ok. 4-5 mln lat temu) pojawiły się Australopiteki (łac. australis – południowa, gr. pithekos – małpa), wczesne przedludzkie, człowiekowate o spionizowanej sylwetce, ale wciąż o niewielkim mózgu (wielkości mózgu małpy – ok. 350-500cm3). Występowały w Afryce Południowej, na co wskazują odkryte znaleziska ich szczątków. Australopiteki były stosunkowo niewielkimi hominidami, z większym niż u człowieka dymorfizmem płciowym. Sprawnie poruszały się w postawie wyprostowanej, choć miednica i szkielet nóg wskazuje na jeszcze niezupełne ludzkie cechy, a budowa górnych kończyn wskazuje na to, że mogły jeszcze wiele czasu spędzać na drzewach.

Przodkiem rodzaju homo mógł być keniantrop, którego szczątki datowane są na ok. 3,5mln lat temu (miał on bardziej spłaszczoną i pionową twarz oraz mniejsze korony zębów trzonowych), aczkolwiek część jego cech wskazujących na bliskie pokrewieństwo z człowiekiem może wynikać z pośmiertnej deformacji dość skąpego materiału.

Wczesnym przedstawicielem naszego rodzaju był wschodnioafrykański Homo habilis (człowiek zręczny) - najwcześniejszy (ok. 2,4-1,5 mln lat temu) hominid o większym mózgu. Ogólnie podobny do australopiteków, ale posiadał delikatniejszą, bardziej wysklepioną czaszkę o pojemności 600-800 cm3. Prawdopodobnie posługiwał się już pierwszymi narzędziami – ostrymi odłamkami kamieni. Gatunek ten był prawdopodobnie bocznym ogniwem ewolucji form praludzkich. Sylwetka Homo habilis była bardziej wyprostowana niż u australopiteków, a tym samym był lepiej przystosowany do poruszania się na dwóch kończynach. Osiągał 130 cm wzrostu i 45 kg masy.

Mniej więcej przed 2mln lat przodkowie człowieka pierwszy raz opuścili Afrykę, docierając przez Bliski Wschód do Chin i na Jawę najpóźniej do 1,8mln lat temu Podobne formy przetrwały jeszcze co najmniej do 0,3 mln lat temu i występowała poza Azją także w Afryce i Europie. Były to Pitekantropy (Homo erectus- dosłownie "człowiek wyprostowany"). Odznaczały się one charakterystyczną długą i niską mózgoczaszką o pojemności 750-1225 cm3, wydatnymi wałami nadoczodołowymi i silnie wysuniętą do przodu twarzą. Zarówno żuchwa, jak i twarzoczaszka były masywniejsze niż u człowieka współczesnego. Umięśnienie głowy było dość rozbudowane, ale brak już grzebienia strzałkowego typowego dla australopiteków masywnych. Budową kończyn i tułowia prawdopodobnie nie różnił się od człowieka dzisiejszego, ale był bardziej grubokościsty. Utracił znaczną część owłosienia ciała. W Hiszpanii odkryto niedawno szczątki najstarszego europejskiego hominida, nazwanego Homo antecesor. Wiadomo też, że Homo heidelbergensis żył w Afryce i Euracji kilkaset tysięcy lat temu. Przez niektórych traktowany jako wczesna odmiana Homo sapiens, przez blisko sto lat pozostawał najwcześniejszym znanym praczłowiekiem na kontynencie europejskim ("pierwszy Europejczyk") i na Bliskim Wschodzie (ok. 500 tys. lat temu). Był to archaiczny hominid o dużym mózgu, bardzo podobne do form afrykańskich. Mózgoczaszka była stosunkowo wąska i dość wysoka, a czoło o wiele silniej wysklepione niż u Homo erectus. Charakterystyczne są potężne wały nadoczodołowe i stosunkowo pionowa część twarzowa.
Już w okresie 600-300 tys. lat temu wśród europejskich populacji Homo erectus (Homo heidelbergensis) pojawiły się rozwinięte formy, uważane za przodków człowieka neandertalskiego, tzw. formy preneandertalskie. Natomiast szczątki neandertalczyka odkryto w XIXw. w Neandertal koło Dusseldorfu w Niemczech.

Zasięg właściwego Homo neanderthalensis obejmuje całą Europę (bez Skandynawii) i zachodnią Azję (Turkmenistan), na południu po Iran i Palestynę. Pojedyncze znaleziska podobnych form znane są również z terenów północnej Afryki i Azji centralnej. Prawdopodobnie oddzielenie się dróg rozwojowych neandertalczyków i ludzi współczesnych dokonało się zaledwie kilkaset tysięcy lat temu.
Z porównań DNA mitochondrialnego (uzyskanego ze szczątków kostnych z Neandertalu, Kaukazu i Chorwacji) wynika, że różnimy się od nich genetycznie o około 0,1 %, stąd tak bardzo emocjonujące jest dla nas pytanie: dlaczego im się nie udało i co zdecydowało o naszym sukcesie? Przecież tak naprawdę neandertalczycy i nasi przodkowie byli zapewne jednym gatunkiem w sensie biologicznym: mogli się krzyżować i mieć płodne potomstwo.

Klasyczni neandertalczycy zamieszkiwali głównie tereny o suchym i zimnym klimacie. Przystosowaniem ich do takich warunków były charakterystyczne proporcje ciała ograniczające utratę ciepła. Byli to osobnicy mocno zbudowani, krępej postury, o szerokim tułowiu, o potężnych mięśniach klatki piersiowej, obręczy barkowej i karku. Ręce i nogi w stosunku do tułowia były nieco krótsze niż u współczesnych ludzi, neandertalczycy byli też nieco niżsi - wzrost mężczyzn wynosił ok. 165cm. Ważyli przy tym ponad 80 kg, z czego duża część przypadała na muskulaturę. Cechowała ich specyficzna szeroka i niska mocna czaszka, cofnięte niskie czoło i duże oczodoły z wystającymi wałami nadoczodołowymi, co upodabniało nieco ich czaszkę do małp człekokształtnych. Mocno wysunięta do przodu twarz o przypłaszczonych kościach policzkowych odznaczała się dużym rozwojem jam nosowych oraz mocną żuchwę pozbawioną wyniosłości bródkowej. Puszka mózgowa neandertalczyków miała przeciętnie nieco większą objętość (1300-1700 cm3), niż u człowieka współczesnego.

Równolegle w Afryce (ok. 200-150tys. lat temu) powstał człowiek anatomicznie współczesny (Homo sapiens). Różni się on od poprzednich przedstawicieli wykształceniem guzowatości bródkowej na żuchwie, cofniętą, pionową twarzoczaszką, zanikiem wałów nadoczodołowych, wysoko wysklepioną mózgoczaszką oraz delikatną budową szkieletu i wyższym wzrostem. Jego głównym atutem jest wysoko rozwinięty, sprawny mózg (1200-1500 cm3). Z Afryki człowiek anatomicznie współczesny dotarł na Bliski Wschód ok. 100tys. lat temu, ok. 60tys. lat temu do Australii, a prawie 40tys. lat temu pojawił się w Europie, gdzie był nazwany kromaniończykiem. Dopiero zaledwie kilkanaście tys. lat temu (pod koniec ostatniej epoki lodowcowej) ludzie współcześni dotarli do Nowego Świata. Wędrowali prawdopodobnie przez pomost lądowy zwany Beringią, odsłonięty dzięki obniżeniu poziomu morze wskutek związania mas wody w lądolodach.

Izolacja geograficzna w minionych dziesiątkach tysięcy lat doprowadziła też lokalne populacje do przystosowania do miejscowych warunków nasłonecznienia, temperatury, wilgotności powietrza itp., z czego wynikło zróżnicowanie rasowe ludzkości (tzn., pod względem koloru skóry, owłosienia, rozmiarów nosa, kształtu powiek, wzrostu, a nawet odporności na niedotlenienie – u ludów górskich). Tradycyjnie wyróżnia się rasę negroidalną (czarną), mongoloidalną (żółtą- Azjaci i Indianie amerykańscy) oraz europoidalną (białą), do której należą Indoeuropejczycy. Wskutek „mieszania” się ludności pomiędzy tymi rasami, powstały również rasy pośrednie - Mulataci, czyli mieszańcy rasy europoidalnej i negroidalnej; Zambosi - rasy negroidalnej i mongoloidalnej oraz o Metysiczyli - osoby o pochodzeniu europejsko – indiańskim.