Oświeceniowy dydaktyzm.

Oświeceniowy dydaktyzm przejawiał się w twórczości wielu znanych i cenionych pisarzy i poetów tej epoki, by wymienić takich twórców, jak Krasicki, Naruszewicz, Trembecki czy Niemcewicz.

Ignacy Krasicki starał się wpływać na moralność i charakter ludzi tego okresu poprzez piętnowanie wad i przywar człowieka w swoich "Bajkach" i"Satyrach". Krasicki w swych bajkach zawarł swe obserwacje otaczającego go świata, krytykował, wyśmiewał, ale także próbował naprawiać rzeczywistość, pouczać. Aby wymienić tylko niektóre piętnowane przez poetę wady, wspomnieć można choćby o obłudzie i zakłamaniu ("Dewotka"), pochlebstwach ("Malarze"), chwiejności poglądów ("Filozof"), pysze i zarozumialstwie ("Szczur i kot"). Bajki przedstawiają wiele aspektów XVIII - wiecznej Polski, przybliżają także współczesnemu czytelnikowi problemy i wady obywateli tamtego okresu.

Innym utworem Krasickiego, o wymowie niewątpliwie dydaktyczno - moralizatorskiej jest "Monachomachia", poemat heroikomiczny poświęcony życiu zakonników. Jednakże jest to przede wszystkim próba ośmieszenia sposobu działania polskich zakonów żebraczych. Poeta ukazuje mnichów uwikłanych w bezsensowne i bezpodstawne spory, oddających się nie ascezie, lecz obżarstwu, demaskuje niski poziom moralny i intelektualny zakonników. Krasicki wyraźnie stwierdza, iż to nie habit czyni świętym, iż należy postępować zgodnie z zasadami zakonu, a nie wymogami własnego charakteru. Utwór ma wyraźną wymowę moralizatorską: osoby duchowne nie powinny być wyniesione ponad zwykłych śmiertelników, a na szacunek wiernych zakonnicy powinni sobie zasłużyć ciężką i wytrwałą pracą.

Adam Naruszewicz, był redaktorem pierwszego polskiego pisma dydaktyczno - moralizatorskiego "Zabawy przyjemne i pożyteczne". Był jednocześnie autorem kilku satyr, piętnujących wady polskiego społeczeństwa, a głównie szlachty. Znakomicie nakreślony został portret ówczesnego szlachcica w satyrze "Chudy literat". Typowy szlachcic to osoba przekonana o własnej wielkości i "wszechwiedzy", wierząca w legendy i zabobony, pyszna i dumna z własnego pochodzenia. Polski szlachcic pogardza rozumem, uważa, iż wiedza nie ma żadnego znaczenia dla warstwy która powinna tworzyć (ale nie tworzy) elitę narodu.

Podobny wydźwięk i zadanie mają bajki Stanisława Trembeckiego, pełniące rolę moralizatorską. Taką funkcję pełni np. "Myszka, kot i kogut", która zawiera dość znane i powszechne ostrzeżenie przed ocenianiem ludzi po pozorach i wyglądzie zewnętrznym, co prowadzić może do wielu nieszczęść.

Nieco odmiennym utworem jest "Powrót posła" J. U. Niemcewicza, komedia polityczna piętnująca wady i ułomności konserwatywnego obozu szlachty. Niemcewicz bezlitośnie wyśmiewa ograniczenia, konserwatyzm i powierzchowność szlachty sarmackiej. Sztuka wystawiona na Scenie Narodowej odniosła ogromne powodzenie, wywołała także wielkie emocje i niewątpliwie przysporzyła zwolenników obozowi postępowemu.