Działalność i poglądy pedagogiczne Jana Fryderyka Herbarta (1776-1841)

W 1794 roku wysłany przez ojca na studia prawnicze do Jeny zaprzyjaźnił się z Fryderykiem Schillerem, który w tym czasie napisał „Listy o wychowaniu estetycznym” i pod jego wpływem zaczął się interesować zagadnieniami pedagogiki i filozofii. Badanie nad celami i metodami wychowania, jakie prowadził całe życie, doprowadziły go do opracowania spekulatywnych teorii filozofii.

W 1797 r. wyjechał do Szwajcarii jako nauczyciel trzech bogatych chłopców i tam zapoznał się z teorią Pestalozziego i stal się ich wyznawcą i reformatorem. Do końca życia pozostał zwolennikiem ustroju feudalnego z absolutną władzą królewską.. Nie uznawał ani idei demokratycznych ani prawa mas ludowych do wpływu na życie polityczne. Dlatego też w swoich pismach czynił jedynie krótkie wzmianki na temat oświaty ludu. Podkreślał natomiast przy różnych okazjach moralną i intelektualną niższość niewykształconego ludu od bogatej burżuazji. Pomimo uznania dla osiągnięć starożytnej Grecji twierdził, że poglądy wychowawcze jej najwybitniejszych przedstawicieli włącznie z Platonem straciły swoją praktyczną wartość. Najbliższy mu był Locke, dlatego, że swoje dzieło poświęcił domowemu wychowaniu młodzieży arystokratycznej.

Najwyższym celem wychowania jest kształtowanie silnych charakterów odznaczających się pięcioma ideami moralnymi:
1. Idea doskonałości, która określa siłę, zakres i harmonię dążeń jednostki
2. Idea życzliwości, polegająca na decyzji podporządkowania własnej woli - woli innych jednostek
3. Idea prawa - zapobiegająca konfliktom z dążeniami i pragnieniami innych jednostek
4. Idea słuszności, która zapewnia równouprawnienie jednostce w stosunkach z innymi
5. Idea wewnętrznej wolności, która czuwa nad wewnętrzną zgodnością jednostki z samą sobą i stanowi przejście od wszystkich wymienionych idei do aktów woli.
Herbart twierdząc, że formowanie charakterów jest podstawowym celem wychowania, starał się ustalić najbardziej właściwe metody gwarantujące powodzenie pracy pedagogicznej.

Pedagogikę ogólną dzielił na trzy części:
1. Kierowanie - jest pierwszą podwalina wychowania i polega głównie na zatrudnieniu wychowanków, organizowaniu im zajęć, pielęgnowaniu ich rozwoju fizycznego, bez rozpieszczania, a zarazem niebezpiecznego hartowania.
2. Karność zawsze towarzyszy wychowaniu i wśród sposobów utrzymania karności wymienia nie tylko rozkaz i nakaz, ale i karcer, a nawet karę cielesną, chociaż w wymierzaniu kary cielesnej sugeruje ostrożność.
3. Nauczanie - należycie wychowany człowiek powinien kierować się w rozsądnie swoimi czynami.

Należy od samego początku wychowania wyrabiać dobrą wolę.

Nauczyciel jego zdaniem powinien kształtować cechy charakteru młodego człowieka lecz także starać się wywrzeć wpływ na jego postępowanie i działalność w przyszłym życiu. Powinien również zabiegać aby cele, do których jego uczeń dążący, można było z góry przewidzieć i tak nad nim pracować, aby je potrafił zrealizować. Największa umiejętność wychowawcy polega na tym, aby kierować stale uwagę uczniów na te idee, które jego zdaniem powinny dominować w całym ich życiu, np. lekarza powinna interesować medycyna.

Bardzo charakterystyczną i trwałą zdobyczą Herbarta jest jego nauka o zainteresowaniach.

Zainteresowanie wg niego to wewnętrzna dążność do zachowania w świadomości różnorodnych wyobrażeń i myśli lub częste przywoływanie ich do niej. Dążenia te umacniają dwa prawa umysłu:
1. Prawo częstotliwości -
2. Prawo kojarzenia

Im częściej jakieś pojęcie, czy wyobrażenie jest przywoływane do świadomości, tym łatwiej do niej wraca i tym trwalsze zajmuje w niej miejsce, dzieje się tak na mocy prawa przyzwyczajania. Podobnie, gdy pewna grupa myśli kojarzy się z sobą, ich połączona siła decyduje o tym, jakie wyobrażenia powinny zajmować. Zainteresowania są aktywną siłą działającą w umyśle, która decyduje jakie idee i wyobrażenia wywołują określone zainteresowania.
w zainteresowaniu wyróżniał dwa aspekty:
1. Obiektywny -określany jako wiedza, odnosi się do różnych działań, w których jednostka uczestniczy lub różnych stron środowiska, na które reaguje
2. Subiektywny lub psychologiczny - odnosi się do życzliwości wynikającej ze społecznego obcowania człowieka.

W wiedzy wyróżnia:
1. Zjawiska przyrodnicze
2. Prawa naukowe
3. Związki estetyczne

Celem wychowania jest wpojenie uczniom odpowiednich pragnień zainteresowań, stworzenie w ich umysłach wewnętrznej nad nimi kontroli oraz wykształcenie dojrzałości sądu.

Cele wychowania można zrealizować przez wychowujące nauczanie. Tylko wychowanie oparte na niewzruszonych zasadach może dawać pewność, że wewnętrzne życie ucznia, zwłaszcza moralne, ustalone w okresie szkolnym, nie ulegnie w dalszym życiu zasadniczym zmianom.

Nie oddzielał wychowania od nauczania. Zwalczał poglądy o istnieniu dwóch procesów pedagogicznych: jeden przeznaczony na wyrabianie dyscypliny, kształtowanie woli i moralności, drugi - na rozwój umysłu poprzez przyswajanie wiedzy. Nie można - twierdził - zgodzić się z tym, że na jednych lekcjach rozwija się umysł, a wola i charakter na drugich. Wola i rozum rozwijają się dzięki temu samemu wychowawczemu nauczaniu. Za najważniejszy cel uważał wychowanie młodzieży o silnej zrównoważonej woli.

Zapoczątkował psychologię eksperymentalną, był pierwszym myślicielem, który odrzucał twierdzenie o istnieniu oddzielnych zdolności i podkreślał jedność umysłu oraz wszystkich jego czynności. Psychologia Herbarta zwraca uwagę na subiektywne momenty w procesach umysłowych, umożliwiając wyjaśnienie takich zjawisk psychicznych, które byłyby niezrozumiałe, gdyby nie wiązały się według ścisłych praw kojarzenia z ukrytymi w psychice indywidualnym doświadczeniami. Dla pedagogiki ważny jest postulat Herbarta łączenia nowych wiadomości z dawnej zdobytą wiedzą ucznia.

Zasady i metody nauczania

Wychowanie nie polega na rozwijaniu aktywności dziecka. Uważał, że nauczyciel nie może wpływać bezpośrednio na uczucia i wolę ucznia, ponieważ na nie można oddziaływać jedynie poprzez wyobraźnię, sady, ideę na które skieruje jego uwagę. Uważał, że może posługiwać się nauczyciel ideami i umiejętnie je wszczepić w umysł.

Trzy etapy rozwoju umysłu:
1. Stadium wrażenia i percepcji
2. Wyobrażenia i pamięci
3. Koncepcyjne myślenie i formowanie sądów

Zadaniem nauczania jest doprowadzić umysł do trzeciego etapu. Nauczanie wtedy jest skuteczne, jeżeli opiera się na właściwym toku eksponowania materiału przez nauczyciela oraz toku przyswajania sobie materiału przez ucznia

Tok nauczania może być:
1. Syntetyczny - każde nauczanie, w którym nauczyciel bezpośrednio dokonuje zestawienia tego, czego uczył
2. Analityczny - najpierw uczeń wypowiada swoje myśli, a później się je pod kierunkiem nauczyciela prostuje i uzupełnia
Sens tych określeń wyjaśniony jest w „Wykładach pedagogicznych”
Przyswajanie nowego materiału wymaga przede wszystkim uporządkowanej pracy, w której wyróżnia się dwa etapy:
1. Zgłębianie - polega na koncentracji uwagi na określonym przedmiocie
2. Zastanawianie się - łączy i koordynuje wyniki zgłębiania

Herbart wprowadził jako pierwszy zasadę:
1. Koncentracji - zaaobsorbowanie uwagi przez jakieś zagadnienie do takiego stopnia, że nie reaguje na żadne inne zjawiska
2. Korelacji - łączył ściśle z zasadą koncentracji tj. takie postępowanie, w którym pewne zagadnienia stają się centralne w procesie nauczania i dla jego omówienia wymaga współdziałania wszystkich przedmiotów

Proces przyswajania nowego materiału ma przechodzić przez stadia:
1. Jasności, kojarzenia, systemu i metody.

Zostały one później nazwane przez T. Zillera (jeden z najwybitniejszych przedstawicieli szkoły Herbarta) stopniami formalnymi nauczania odnoszącymi się do każdego materiału
Proces nauczania można zilustrować za pomocą schematu:

Stopnie przyswajania stopnie nauczania
I. Zgłębianie 1. spoczywające. ...........................jasność
2.postepujące. ..............................kojarzenie

II. Zastanawianie się 3.spoczywające.............................system
4. postępujące. ............................metoda

Spoczywające zgłebianie, które wydobywa z „mętnej mieszaniny” przedstawień jakieś jedno; wynikiem tego jest jasność przedstawienia.
Postępujące zgłębianie które przenosi się kolejno z jednego przedstawienia na drugie, jego wynikiem jest kojarzenie przedstawień
Spoczywające zastanawianie się, które zbiera wyniki zgłębiania i wiąże w całość z poprzednimi wiadomościami, w ten sposób powstaje system
Postępujące zastanawianie się, które podciąga pod nabyte pojęcia nowe przypadki i produkuje „nowe człony systemu”, dzięki temu daje nam metodę, czyli umiejętności zastosowania zdobytej wiedzy

Wielkim wkładem w nauczanie stała się teoria wielostronnego zainteresowania.

Jednak niekorzystny wpływ na praktykę szkolną miał skrajnie intelektualistyczny charakter koncepcji zainteresowania, zacierający się jego związek z działaniem i podkreślającym wartość samej tylko pracy umysłowej, bez jej powiązania z praktyką. Brakiem w herbertowkim nauczaniu było całkowite zlekceważenie samodzielności uczniów w procesie zdobywania wiedzy - bierne jednostki.

Dopiero w Niemczech w XIX wieku powstał HERBARTYZM którego przedstawiciele opracowali zawiły system swojego mistrza w popularnej formie.
Głównymi ośrodkami były: Lipsk i Jena.
Przedstawiciele:
Karol Stoy, Tuiskon Ziller, Wilhelm Rein.