Rządy totalitarne

Po pierwszej wojnie światowej nastąpiło upowszechnienie demokracji rozumianej jako rządy większości i synonim wolności. Był to wynik radykalizacji nastrojów społecznych i zwycięstwa w wojnie państw o demokratycznej formie rządów. W sytuacji zwiększonej podatności na hasła wolności i sprawiedliwości system demokratyczny został wprowadzony w większości nowo powstałych krajów europejskich - Czechosłowacji, Estonii, Litwie, Łotwie i Polsce. Jednak już w latach dwudziestych nastąpiło odchodzenie od demokratycznych form rządów spowodowane zarzutami o nieudolności systemu postrzeganej przez pryzmat korupcji, przedłużania procedur legislacyjnych, a nawet faworyzowania politycznych miernot. W tej sytuacji popularne stawały się niedemokratyczne formy rządów: totalitarne i autorytarne.
Akcja antyżydowska
Totalitaryzm, do którego zalicza się faszyzm (Włochy i Niemcy) oraz komunizm (Związek Radziecki), dążąc do całkowitej kontroli nad życiem społeczeństwa, negował zasady demokracji i parlamentaryzmu. Podobnie, choć w zdecydowanie łagodniejszej formie, działo się to w państwach o ustroju autorytarnym, gdzie dążono do skupienia społeczeństwa wokół autorytetu przywódcy państwaKomunizm
Rewolucja bolszewicka z 1917 r. przekształciła Rosję w państwo komunistyczne nazywane początkowo Rosją Radziecką, a od 1922 r. Związkiem Socjalistycznych Republik Radzieckich. Leninowska teoria, że świadomość mas musi być ukształtowana przez elitę rewolucyjną legła u podstaw tego państwa, opartego na monopolu partii i upaństwowieniu gospodarki. Partia komunistyczna (WKP(b), a później KPZR) miała monopol na władzę i bezwzględnie rozprawiała się z wszystkimi objawami opozycji wobec systemu politycznego. Przemoc i terror stały się podstawowym środkiem politycznego działania. Zorganizowany terror państwowy był prowadzony przez organy bezpieczeństwa (CZEKA, NKWD) i system obozów koncentracyjnych zwanych łagrami. Ułatwiało go radzieckie ustawodawstwo, które pozbawiało praw obywatelskich ludzi zaliczanych do tzw. klasy wyzyskiwaczy (Konstytucja ZSRR z 1924 r.). Wszystkie dziedziny życia publicznego poddano kontroli państwa i partii. Wszechobecna indoktrynacja, dzięki oświacie i cenzurze pozwalała kształtować nowy typ człowieka - ślepo oddanego komunizmowi. Życie jednostki zostało zorganizowane przez państwo i poddane jego nadzorowi, od dzieciństwa do śmierci poprzez przynależność do organizacji pionierskiej (dzieci), komsomolskiej (młodzież) i partii komunistycznej (dorośli). Nastąpiła teatralizacja życia publicznego przez organizowanie masowych uroczystości, które miały potwierdzać doskonałą organizację, a tym samym wyższość, państwa komunistycznego. Absolutyzowanie roli jej przywódców komunistycznych, Włodzimierza Lenina i Józefa Stalina, doprowadziło w przypadku tego ostatniego do monstrualnie rozbudowanego kultu jednostki.
Przemawiający Lenin
Gospodarka nowego państwa opierała się na systemie nakazowo - rozdzielczym i planowości, których podstawą była nacjonalizacja środków produkcji. Tylko na krótki okres odstąpiono od tego w ramach Nowej Ekonomicznej Polityki (NEP) w latach 1921-1924. Jednak po śmierci Lenina rozpoczęto nagonkę na “spekulantów” i ich aresztowania. Przedstawiona przez Stalina koncepcja uprzemysłowienia ZSRR zakładała gwałtowny rozwój przemysłu, realizowany w pięcioletnich planach gospodarczych (1928 -1932, 1933 -1937, 1938 -1942). W trakcie pierwszej pięciolatki zbudowano 1500 zakładów przemysłowych oraz ponad 5700 km linii kolejowych. Podjęte wówczas gigantyczne przedsięwzięcia przemysłowe i energetyczne doprowadziły do wybudowania między innymi kompleksu hutniczego w Magnitogorsku i elektrowni wodnej Dnieproges. Odbywało to się w ciężkich warunkach terenowych, klimatycznych, przy ogromnym zacofaniu technicznym. Podczas drugiej pięciolatki narodził się tzw. ruch stachanowski, zwany socjalistycznym współzawodnictwem pracy. Procesowi uprzemysłowienia towarzyszyły dwa całkiem odmienne zjawiska: entuzjazm i poświęcenie części społeczeństwa oraz nieludzki wyzysk i poniżanie godności zniewolonych mas ludzkich.
Planowość w gospodarce komunistycznej spowodowała wrogość państwa wobec własności prywatnej w rolnictwie. Pryncypia ustrojowe i zła sytuacja żywnościowa spowodowała ogłoszenie przez Stalina w 1929 r. programu kolektywizacji. Realizacja programu polegała na przymusowym łączeniu prywatnych gospodarstw chłopskich w gospodarstwa wspólne, tzw. kołchozy. Wszystkich opierających się temu, szczególnie gospodarzy zamożniejszych, tzw. kułaków, osadzano w łagrach lub zsyłano na Sybir. Nasilenie akcji kolektywizacyjnej nastąpiło w latach 1929 -1932. Uznano wówczas, że co piąte gospodarstwo chłopskie to kułackie. Masowe aresztowania i wywózki spowodowały dezorganizację i spadek produkcji rolnej. Na skutek powstałego głodu umarło, na początku lat trzydziestych, ponad 10 mln ludzi.
Rozwojowi komunizmu w ZSRR towarzyszyło od początków lat trzydziestych zjawisko kultu jednostki. Był on związany z przywódcą partii i państwa - Józefem Stalinem. Kult ten wyrażał się przede wszystkim w wyolbrzymianiu roli Stalina jako kierującego państwem, a jednoczesnym pomijaniu roli innych członków kierownictwa i społeczeństwa. Wpajano ludziom fałszywe przekonanie, jakoby wszystkie osiągnięcia narodu były dziełem rozumu i woli wodza. Jego osoba stała się niemal przedmiotem kultu religijnego. Nazywano jego imieniem miasta, place, ulice, zakłady przemysłowe, kołchozy, szczyty gór, instytucje publiczne i wznoszono mu pomniki. Sale obrad przyozdabiano jego posągami i podobiznami. Jego portrety noszono w pochodach. Cytat z jego dzieł i przemówień był wystarczającym argumentem we wszelkich, nawet naukowych, dyskusjach. O skali problemu może świadczyć fakt, że przed wybuchem II wojny światowej, więcej zakładów w ZSRR nosiło imię Stalina niż Lenina. Jakakolwiek próba krytyki pod adresem Stalina była karana sankcjami partyjnymi, ale częściej represjami ze strony władz bezpieczeństwa. Potwierdził to okres Wielkiego Terroru w latach 1936 -1939, kiedy śmierć poniosło około 4,5 mln rzeczywistych lub urojonych przeciwników Stalina.