II Rzeczpospolita państwo autorytarne czy totalitarne?

Możemy rozróżnić trzy systemy polityczne: demokrację, totalitaryzm i autorytaryzm. Opierają się one na różnych zasadach, normach i mechanizmach.

Totalitaryzm: ustrój, w którym kontroli i reglamentacji poddane zostają wszystkie przejawy życia obywateli.

Cechują go:
- autokratyczna skupiona w rękach jednostki lub grupy władza
- partia dominuje nad państwem, jest sprawczym czynnikiem zmian, spełnia rolę pierwotną i dominującą
- ujednolicenie aparatu kontroli i jego przenikanie do wszystkich dziedzin życia
- dążenie do ujednolicenia form życia społecznego
- rozbudowany system kontroli nad strefą zachowań, przekonań, poglądów i postaw
- rozbudowanie techniki masowej propagandy
- partia i państwo zorganizowane jest na zasadach hierarchiczno-wodzowskich.

Państwo totalitarne to takie państwo, w którym życie społeczne i osobiste obywateli jest sterowane i kontrolowane przez władze. Państwu podporządkowane jest wszystko i wszyscy. Państwo totalitarne ingeruje także w sferę świadomości społecznej i indywidualnej, wskazując jeden obowiązujący sposób myślenia o rzeczywistości poprzez indoktrynację obecną w środkach masowego przekazu, programach nauczania, wychowania, także nauce.

W państwie totalitarnym każdy przejaw inności jest traktowany jako działanie wrogie wobec państwa i zwalczany metodami bezwzględnego nacisku. Aparat partii ściśle związany jest z aparatem państwa. Przywódcy partyjni pełnią funkcje państwowe, przeobrażają się w nowych władców państwa pozbawiając znaczenia poprzedni aparat państwowy.

Polityczne cechy totalitaryzmu:
- jedna monopolistyczna partia pod kierownictwem dyktatora
- terrorystyczna kontrola policji, która sprawuje też nadzór nad partią
- pełny monopol w sferze środków masowego przekazu (cenzura prewencyjna)
- pełna kontrola partii nad siłami zbrojnymi
- scentralizowana kontrola całej gospodarki.

W państwie totalitarnym władza jest silnie scentralizowana i płynie z jednego ośrodka decyzyjnego. Nie występuje też zasada rozdziału władzy ustawodawczej, wykonawczej i sądowniczej. Namiastki odpowiednich organów mogą istnieć, ale tylko formalnie. Istnieć mogą jedne, nieklasowe związki zawodowe (syndykaty, korporacje).

Idee państwa totalitarnego doskonale obrazuje dekret wyjątkowy wydany prze Hitlera 28.02.1933 roku, o ochronie narodu i państwa, uzupełniony innym, przeciwko zdradzie wymierzonej w naród niemiecki i zdradliwym machinacjom.

Państwo autorytarne to takie państwo, w którym władza istnieje ponad obywatelami a reprezentanci władzy są w sytuacji wyjątkowo uprzywilejowanej. Państwo autorytarne jest więc państwem elit politycznych, sprawujących władzę. Elity władzy za wszelka cenę starają się utrzymać status quo, dlatego cechą państwa autorytarnego są rozbudowane aparaty biurokratyczny i kontroli, powodujące nadmierny formalizm życia codziennego obywateli. Wszelkie instytucje, nie tylko władza, są opanowane przez ludzi z kręgu elit politycznych.

Państwo jest czynnikiem dominującym - zarówno w doktrynie systemu jak i jego praktyce politycznej. Władza w państwie autorytarnym jest scentralizowana i traktuje społeczeństwo jako masę wymagającą opieki. Partia kształtuje się wtórnie, jest zakładana przez kierownictwo państwa w celu poszerzenia bazy rządzenia. Partia to z reguły szeroki ruch społeczny organizujący masowe poparcie dla polityki ośrodków kierowniczych państwa. Elita partii nie jest elitą władzy państwowej, która wywodzi się z centralnego aparatu państwa. Tolerowane bywają inne partie, ale z ograniczonym z mocy prawa zasięgiem i formą działania.

Tym co istotnie różni system autorytarny od totalitarnego jest niewystępowanie w ogóle lub występowanie w wiele niższej skali zjawiska szowinizmu. Szowinizm jest ideologią skrajnie nacjonalistyczną. Odmawia ona praw do egzystencji innym narodom, o ile w jakikolwiek sposób ich interesy przeciwstawiają się interesom własnego narodu. Szowinizm uprawia też apoteozę własnego narodu poprzez nienaturalne eksponowanie jedynie jego pozytywnych cech i jego przeszłości.

Inne jest też podejście klasy rządzącej do państwa: w ustroju totalitarnym upaństwowione jest społeczeństwo a w autorytarnym sprywatyzowane jest państwo, które służy głównie rządzącym i grupom z nimi powiązanym.

System autorytarny jest łagodniejszy od totalitarnego. Charakteryzuje się on częściową liberalizacją stosunków i zachowań społecznych. Słowo autorytarny pochodzi z łaciny i oznacza "wpływ osobisty, znaczenie, przywództwo". W systemie autorytarnym władza skoncentrowana jest w rękach jednej osoby lub instytucji, nie uwzględniających politycznych preferencji obywateli. Dla systemu autorytarnego właściwy jest ograniczony pluralizm, ograniczenie uczestnictwa obywateli w życiu politycznym, odpolitycznienie życia publicznego i sterowanie nastrojami społeczeństwa.

Jednostka musi podporządkować się najwyższym celom państwa. Różnicą miedzy systemem totalitarnym a autorytarnym jest fakt, że ten drugi najczęściej nie posiada sztywnej ideologii i monopolu gospodarczego. Ideologia, jeśli istnieje, nie jest instrumentem mobilizacji społeczeństwa wokół celów władzy. Władza zgadza się na koncesjonowany pluralizm - ograniczoną przez państwo różnorodność w obszarach życia publicznego. Nie stosuje otwartego terroru, a nawet przestrzega podstawowych praw obywatela, o ile nie kolidują one z interesem państwa. W okresie kryzysu stosuje się narzędzia represyjne (stan wojenny wprowadzony w 1981 w PRL czy stłumienie praskiej wiosny w 1968). Następstwem takich relacji między obywatelem a władzą jest zanik odpowiedzialności jednostki, niechęć do ryzyka, apatia i bierność.

Autorytaryzm - antydemokratyczny system rządów. Władza w państwie autorytarnym jest skupiona w ręku jednego człowieka lub nielicznej grupy, odrzuca równość między ludźmi, wolność oraz tolerancję. Jednostka ludzka musi się bezwzględnie podporządkować organom państwowym. Dużą role w takim systemie odgrywa policja, posiadająca sieć donosicieli i agentów, kontrolująca społeczeństwo. Czasami w takim państwie władze sprawuje wojsko. Wysokie stanowiska w takim państwie zajmują wojskowi. Potocznie autorytaryzm jest nazywany ?rządami mocnej ręki?.

W autorytaryzmie rząd nie jest oparty na większości parlamentarnej i nie podlega kontroli społeczeństwa, chociaż mogą w nim występować elementy demokracji np. samorząd, a wiele spraw ekonomicznych, społecznych, religijnych, kulturowych jest pozostawionych aktywności indywidualnej. Autorytatywne rządy uzasadniają często swe powstanie ?zgubnymi przerostami demokracji?, a w rzeczywistości świadczą o niedorozwoju demokracji w danym państwie. Autorytaryzm kieruje się pragmatyzmem i w odróżnieniu od totalitaryzmu rzadko opiera się na uniwersalnej ideologii, tajnej policji, terrorze i monopolu gospodarczym.

Rządy autorytarne występują w społeczeństwach mniej rozwiniętych: Iran, powstały one również w wielu krajach Europy w okresie międzywojennym (II Rzeczpospolita, Rumunia), w Hiszpanii (1939?75), a po II wojnie światowej w krajach Afryki, Azji i Ameryki Łacińskiej.

Omówię to zagadnienie na przykładzie II Rzeczpospolitej - rządy Józefa Piłsudskiego (lata 1926-1935).

Zamach (przewrót) majowy 12-12 V 1926 r. zapoczątkował 9-letnie autorytarne rządy Józefa Piłsudskiego i jego obozu sanacji (do 1935 r.). Główną jego przyczyną była katastrofalna sytuacja gospodarcza (wzrastające bezrobocie, spadek produkcji przemysłowej, hiperinflacja opanowana dopiero za rządów A. Skrzyńskiego, strajki i utrudniająca eksport polityka celna Niemiec) i niezaradni politycy u władzy (walki polityczne, brak większości parlamentarnej, częste zmiany gabinetu - 13 rządów w ciągu 8 lat niepodległej Polski). Protesty wzbudzało fiasko polityki zagranicznej (układ w Locarno w 1925 roku), wielu przeciwników miała rządząca prawica kojarzona z faszyzmem, nacjonalizmem i zabójstwem prezydenta Narutowicza w 1922 r. Wpływ miał też spór Piłsudskiego z Sikorskim i Szeptyckim nt. sił zbrojnych oraz poprawa koniunktur, która mogła zwiększyć poparcie dla przyszłej władzy. Celem Piłsudskiego było zwiększenie interwencjonizmu państwowego.

Tak więc zamach majowy 1926 roku oddał rządy w Polsce w ręce Józefa Piłsudskiego i jego najbliższych współpracowników. W latach 1926-1930, ekipa rządząca nie posiadała przewagi w Sejmie. Starała się więc współpracować z różnymi grupami politycznymi i zachowywać pozory legalizmu i liberalizmu. Równocześnie prowadziła wytrwałą walkę o stopniowe ograniczenie roli ciała przedstawicielskiego. Od 1929 roku nastąpił okres jawnych rządów autorytarnych - "rządy pułkowników". Znacznie ograniczono rolę opozycji, obniżona została ranga Sejmu.

Jest rzeczą zdumiewającą, ale Piłsudski nie miał jasnego programu politycznego. To, co mówił, pisał, zalecał współpracownikom, był to zbiór myśli niespójnych, często sprzecznych ze sobą, nawet anachronicznych. Najogólniej myśli te da się wyrazić w formule ?uzdrowienia moralnego?. Publicysta piłsudczykowski Wojciech Stpiczyński ukuł jej nazwę ?sanacja?.

Piłsudski twierdził, że to co jest najważniejsze to moralność życia publicznego, a on sam wydał wojnę szujom, łajdakom, mordercom i złodziejom, w walce tej zapewnił, że nie ulegnie - "Moim programem jest zmniejszenie łajdactw i utorowanie drogi uczciwości". Mówiąc o łajdactwie i złodziejstwie, Piłsudski niedwuznacznie wskazywał na posłów, urzędników, nawet ministrów.

Piłsudski wierzył w swój autorytet osobisty w społeczeństwie. Był przekonany, że może być przywódca, który skupi wokół siebie społeczeństwo, wezwie je do pracy, do zaprzestania sporów. Obok moralizatorstwa, właśnie idea solidaryzmu dźwięczy najmocniej w jego przemówieniach i pismach. Siebie widział w centrum sił społecznych w Polsce i jakby ponad układami partyjnymi. Tworząc w następnych latach dość oryginalny, polski model rządów autorytarnych Piłsudski pragnął jednak zachować instytucje demokratyczne. W wywiadzie dla gazety francuskiej stwierdzał: Jestem człowiekiem silnym, lubię decydować sam, należy zrobić wszystko aby skończyć ze złymi zwyczajami sejmowymi.

Oświadczenia Piłsudski składał publicznie ponieważ bardzo pragnął, aby jego rządy były przez społeczeństwo akceptowane, aby odbywały się w majestacie prawa, aby były legalne.

W rozmowie z Wincentym Baranowskim w sierpniu 1926 roku Piłsudski wyłożył metodę którą będzie się posługiwała nowa, majowa władza: Niech Polacy, którzy tak łatwo i pokornie dawali się prać po twarzy każdemu stupajce rosyjskiemu i byli szczęśliwi, gdy mogli mu się przypodobać, przekonają się, że w razie czego może prać po twarzy i polska władza. I będzie tak, i gorzej, jeżeli do tej zasady nie przyzwyczaję Polaków.

Rozwój wydarzeń po maju 1926 r. zdaje się wskazywać, że dzięki konsekwencji w realizacji owej filozofii politycznej Piłsudski stworzył system, w którym na drodze zmian prawnych i poprzez praktykę polityczną ograniczona została znacznie rola parlamentu, wzrosło zaś znaczenie rządu, Prezydenta i Generalnego Inspektora Sił Zbrojnych. Piłsudski sterował wszystkimi trzema organami władzy (był członkiem rządu, szefem armii i miał przemożny wpływ na Mościckiego), a nadto uznawany był przez obóz rządzący i znaczną część społeczeństwa za niekwestionowany autorytet moralny. Wkrótce po zamachu majowym przystąpiono do prac nad nową ustawą, mającą na celu wzmocnienie władzy wykonawczej w państwie.

2 sierpnia 1926 roku została uchwalona tzw. "nowela sierpniowa". Miała ograniczyć znienawidzoną przez Piłsudskiego "sejmokrację" i bardziej uniezależnić rząd od parlamentu. Uprawniała ona Prezydenta do rozwiązywania Sejmu i Senatu na wniosek rządu. Prezydent otrzymał także nowe prawo wydawania niektórych rozporządzeń z mocą ustawy, w okresie, gdy Sejm był rozwiązany (między kadencjami) lub w okresie kadencji, na podstawie ustawowego pełnomocnictwa. Podsumowując ustawa ta wzmacniała znacznie rolę rządu i prezydenta. W praktyce dawała Piłsudskiemu ogromną władzę, tym bardziej że Prezydent Mościcki był powolnym narzędziem w jego ręku. Szybko zresztą wprowadzono zwyczaj, że gabinety powoływano, nie bacząc na układ sił politycznych w Sejmie, a nawet bez konsultacji z nim.

Drugim aktem - wzmacniającym autorytarną władzę Józefa Piłsudskiego był dekret z 6 sierpnia 1926 roku "O organizacji najwyższych władz wojskowych" w Polsce. Powoływał on do życia instytucję Generalnego Inspektora Sił Zbrojnych, niezależnego od Sejmu, a także od rządu i podlegającego jedynie Prezydentowi. Generalnym Inspektorem, a także zwierzchnikiem Sztabu Głównego został Piłsudski. On także był nieprzerwanie ministrem spraw wojskowych od maja 1926 roku aż do swej śmierci w maju 1935 roku (w 14 kolejnych gabinetach).

Nowa władza przeprowadziła "czystki" nie tylko w wojsku, lecz także w administracji państwowej. Ważniejsze stanowiska (wojewodów, starostów, naczelników departamentów i szefów policji) obsadzono starymi piłsudczykami. W stosunku do osób niepokornych i niewygodnych dopuszczano się aktów przemocy. W noc z 30 września na 1 października 1926 roku grupa oficerów wdarła do mieszkania posła Zdziechowskiego i dotkliwie go pobiła, tylko dlatego, że ośmielił się proponować w Sejmie obcięcie budżetu wojskowego. Szczególnym instrumentem tłumienia krytyki skierowanej pod adresem rządu stał się ?dekret prasowy?, który pozwalał na kary pieniężne, bądź areszt do 3 miesięcy, redaktorów pism "szerzących plotki".

Ważnym i konsekwentnie realizowanym elementem przygotowania przez Piłsudskiego gruntu dla przyszłych zmian systemowych było wykazanie nieudolności Sejmu, a co za tym idzie pomniejszanie jego autorytetu.