Struktury sądów

Uwagi ogólne o władzy sądowniczej
Zasadnicze probierny ustroju, kompetencji i zasad działania organów władzy sądowniczej reguluje rozdział VIII Ustawy Zasadniczej zatytułowany Sądy Trybunały” (art. 73—20 ). Chociaż pomiędzy sądami a trybunałami występują znaczne różnice, to można też - za L. Garlickim — wskazać cechy wspólne tych organów, które stanowią zarazem cechy specyficzne władzy sądowniczej:
a) zasada niezawisłości sędziowskiej. Odnosząca się jedno do sądów i trybunałów,
b) oparcie działalności organów władzy sądowniczej wyłącznie na prawie (nie mają tu zastosowania kryteria celowości czy efektywności),
c) powierzenie władzy sądowniczej zadania rozstrzygania prawnych spraw i sporów powstających w procesie stosowania prawa lub jego stanowienia,
d)oparcie funkcjonowania władzy sądowniczej na sformalizowanych procedurach silnie akcentujących zasadę kontradyktoryjności (sporności).

Sądy
Artykuł 175 Konstytucji stanowi, że funkcją sądów jest sprawowanie „wymiaru sprawiedliwości” (zasada sądowego wymiaru sprawiedliwości).
. Można przyjąć, że wymiar sprawiedliwości to „działalność państwa polegająca na wiążącym rozstrzyganiu sporów o prawo, w których przynajmniej jedną ze stron jest jednostka lub inny podmiot podobny” Wymiar sprawiedliwości sprawują wyłącznie sądy. Przywołany art. 175 Ustawy Zasadniczej może więc być rozumiany jako przepis ustalający
monopol sądów w sprawowaniu wymiaru sprawiedliwości.

Artykuł 175 Konstytucji określa rodzaje sądów, jakie mogą istnieć w Rzeczypospolitej, a które składają się na konstytucyjną strukturę sądów. Sądy te wymienia Konstytucja w następującej kolejności: „Sąd Najwyższy, sądy powszechne, sądy administracyjne, [...] sądy wojskowe” (dwa ostatnie rodzaje sądów bywają w nauce prawa określane mianem sądów szczególnych) Konstytucyjny katalog sądów ma charakter zamknięty; należy tym samym uznać, że Konstytucja nie dopuszcza tworzenia jakichkolwiek innych sądów.

Sąd Najwyższy. Konstytucyjna regulacja ustroju i właściwości Sądu najwyższego nie jest zbyt rozbudowana (głównie art. 183). Ważnym uzupełnieniem rozstrzygnięć konstytucyjnych jest więc ustawa z 20 września 1984 r, o Sądzie Najwyższym, która w latach dziewięćdziesiątych została zasadniczo znowelizowana.

Sąd Najwyższy w Polsce tradycyjnie „stoi" ponad sądami powszechnymi i sądami szczególnymi. Podstawowym zadaniem Sądu Najwyższego jest sprawowanie nadzoru nad działalnością sądów powszechnych i wojskowych w zakresie orzekania (nadzór judykacyjny). Sąd Najwyższy wykonuje swoje funkcje w dwóch podstawowych formach:
a) rozpatruje środki odwoławcze (przede wszystkim kasacje) od orzeczeń sądowych,
b) podejmuje uchwały dotyczące wyjaśnienia wątpliwości prawnych
W skład Sądu Najwyższego wchodzą: Pierwszy Prezes SN powoływany przez Prezydenta na sześcioletnią kadencję; prezesi SN, powoływani przez Prezydenta; sędziowie SN, powoływani przez Prezydenta na wniosek Krajowej Rady Sądownictwa.
Sąd Najwyższy dzieli się na cztery izby:
1) Administracyjną, Pracy i I Ubezpieczeń Społecznych.
2) Cywilną,
3) Karną,
4) Wojskową.

Sądy powszechne. Konstytucja nie określa struktury sądów powszechnych, jednak przez wprowadzenie wymogu dwuinstancyjności (art. 176 ust. 1) rozstrzygnęła, że struktura ta musi obejmować przyt mniej dwa szczeble. Strukturę sądów powszechnych, ich ustrój i z kompetencji precyzuje ustawa z 27 lipca 2001 r. - Prawo o ustroju sądów powszechnych dostosowana swymi unormowaniami do postanowień Konstytucji z 1997 roku.
.
Już sama nazwa „.sądy powszechne” wskazuje na zasięg (przedmiotowy i podmiotowy) właściwości sądów należących do tej kategorii. Ich kompetencje uznaje Konstytucja za zasadę, od której wyjątkiem jest zastrzeżenie rozstrzygania określonych spraw do właściwości innych są (art. 177 — domniemanie kompetencji sądów powszechnych w dziedzinie sprawowania wymiaru sprawiedliwości).

Sądami powszechnymi są w Polsce:
1) sądy rejonowe jako sądy pierwszej instancji,
2) sądy okręgowe o właściwości mieszanej (w niektórych sprawach działają jako sądy drugiej instancji a w innych jako sądy pierwszej instancji),
3)sądy apelacyjne jako wyłącznie sądy drugiej instancji.
Sędziowie są powoływani przez Prezydenta na wniosek Krajowej Rady Sądownictwa. Prezesów sądów powszechnych powołuje Minister Sprawiedliwości.
Sądy szczególne. Są to sądy o właściwości obejmującej określoną grupę spraw i usytuowane poza systemem sądów powszechnych. Do postępowania przed nimi stosuje się jednak te same zasady konstytucyjne co w sądach powszechnych.
Zgodnie z treścią art. 175 ust. I Konstytucji jedną z kategorii sądów w Polsce stanowią sądy administracyjne. W art. 184 Ustawy Zasadniczej ustawodawca rozstrzygnął, że na kategorię tę składają się:
1) Naczelny Sąd Administracyjny,
2) inne sądy administracyjne.

Do kompetencji tych sądów zaliczono sprawowanie, w zakresie określonym w ustawie, „kontroli działalności administracji publicznej” kryterium tej kontroli jest legalność działalności, czyli jej zgodność z prawem), wskazując, że kontrola obejmuje również orzekanie o zgodności z ustawami uchwał organów samorządu terytorialnego i aktów normatywnych terenowych organów administracji rządowej (art.184 Konstytucji).

Jedynym na razie istniejącym w Rzeczypospolitej Polskiej sądem administracyjnym jest Naczelny Sąd Administracyjny. Jest to jednak sytuacja przejściowa. Konstytucja nakazuje bowiem stworzenie, nie później niż do 16 października 2002 r., co najmniej dwuinstancyjnej struktury sądów administracyjnych i uchwalenie ustaw dotyczących postępowania przed tymi sądami (art. 176 w zw. z art. 184 oraz art. 236 ust. 2 Konstytucji). Prawne podstawy działania Naczelnego Sądu Administracyjnego tworzą przepisy art. 184 i 185 Ustawy Zasadniczej oraz ustawy 11 maja 1995 r. o Naczelnym Sądzie Administracyjnym

Sądy wojskowe. Podstawę prawną działalności sądów wojskowych stanowi — poza przywobnym przepisem art. 175 ust. 1 Konstytucji - ustawa z 21 sierpnia 1997 r.- Prawo o ustroju sądów wojskowych.Sądy te to wojskowe sądy garnizonowe oraz wojskowe sądy okręgowe. Są to przede wszystkim sądy karne, właściwe w sprawach o przestępstwa popełniane przez żołnierzy pozostających w służbie wojskowej.

Krajowa Rada Sądownictwa. Z działalnością sądów ściśle wiąże się aktywność Krajowej Rady Sądownictwa, o której stanowi Konstytucja w art. 186, a której ustrój zakres działania i tryb pracy określa ustawa z dnia 27 lipca 2001 r. o Krajowej Radzie Sądownictwa. Krajowa Rada Sądownictwa nie jest organem władzy sądowniczej, mimo że Konstytucja stanowi o niej w rozdziale VIII. Jest to organ o szczególnym charakterze, uplasowany ni pomiędzy władzami. Zasadniczą konstytucyjną
funkcją Krajowej Rady Sądownictwa jest stanie na straży niezależności sądów i niezawisłości sędziów (art. 186 ust. 1).

Konstytucja RP wskazuje, zwłaszcza w rozdziale VIII, kilka zasad podstawowych organizacji i funkcjonowania sądów, wokół których musi być zbudowana struktura sądów i procedury ich działalności, aby sądy mogły sprawować wymiar sprawiedliwości, Na gruncie obowiązującej Ustawy Zasadniczej wyróżnia się w nauce prawa:
1) zasady organizacji sądownictwa, do których za
a) zasadę niezależności sądów (art.173)
b) zasadę niezawisłości sędziów (art. 178 ust.1)

2) zasady praworządnego procesu, do których należy:
a) zasada co najmniej dwuinstancyjności postępowania sądowego (art 176 ust. 1),
b) zasada udziału obywateli w sprawowaniu wymiaru sprawiedliwości (art. 82).

Trybunał Konstytucyjny
Funkcjonowanie tego organu uregulowane zostało w Konstytucji z 2 kwietnia 1997r. przede wszystkim w specjalnym podrozdziale zatytułowanym „Trybunał Konstytucyjny” (art. 188—197). Rozwinięcia i konkretyzacji przepisów Ustawy Zasadniczej dokonała ustawa z 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym. Trybunał Konstytucyjny jest przede wszystkim organem sprawującym kontrolę zgodności prawa z Konstytucją.
W skład trybunału Konstytucyjnego wchodzi piętnastu sędziów wybieranych indywidualnie przez Sejm na dziewięcioletnią kadencję (każdy sędzia jest wybierany na dziewięć lat). Prawo powoływania Prezesa i wiceprezesa Trybunału Konstytucyjnego przysługuje Prezydentowi.

Pozycję prawnoustrojową Trybunału Konstytucyjnego charakteryzuje zasada niezależności. Jest on w orzekaniu niezależny od organów władzy ustawodawczej i wykonawczej. Także w ramach władzy sądowniczej zajmuje pozycję odrębną wobec Trybunału Stanu jak również sądów,
z Sądem Najwyższym i Naczelnym Sądem Administracyjnym na czele;
-nie istnieją też żadne związki między trybunałem Konstytucyjnym Krajową Radą Sądownictwa. Dla pozycji i sposobu funkcjonowania Trybunału zasadnicze znaczenie ma przy tym fakt że w jego skład wchodzą - podobnie jak w przypadku innych organów władzy sądowniczej nie zawiśli sędziowie.
Na podstawie przepisów Konstytucji RP (art. 188, art. 189 i art. 131 ust.1) można sformułować następujące zasadnicze funkcje Trybunału Konstytucyjnego:
a) orzekanie o zgodności aktów normatywnych (zawartych w nim aktami (normami) wyższego rzędu, określone w literaturze naukowej jako "kontrola norm”
b) orzekanie w sprawach skarg konstytucyjnych,
c) orzekanie w sprawach zgodności z Konstytucją celów lub działań partii politycznych,
d) rozstrzyganie sporów kompetencyjnych między centralnymi konstytucyjnymi organami państwa,
e) rozstrzyganie w sprawie zaistnienia przeszkody w sprawowaniu urzędu przez Prezydenta RP.

Podstawowym zadaniem Trybunału Konstytucyjnego, jak to wynika z treści art. 188 Ustawy Zasadniczej, w wykonywaniu którego Trybunał ma wyłączność (monopol), jest kontrola hierarchicznej zgodności norm prawnych, a więc rozstrzyganie o tym, czy normy prawne niższego rzędu są zgodne z normami wyższego rzędu, zwłaszcza zaś z normami Konstytucji, a w miarę potrzeby eliminowanie norm niezgodnych z systemu obowiązującego prawa.

Przedmiotem kontroli Trybunału Konstytucyjnego mogą się stać wszystkie — poza zawartymi w aktach prawa miejscowego — normy prawa obowiązującego w Rzeczypospolitej. Punktem odniesienia (podstawa) kontroli jest przede wszystkim Konstytucja z 2 kwietnia 1997 r. ale może to być także ratyfikowana umowa międzynarodowa lub ustawa.
Skutki prawne orzeczeń trybunału dotyczą przede wszystkim dalszego losu skontrolowanego aktu normatywnego lub zawartej w nim normy (skutki makro) Stwierdzenie w Koustytucji że orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego mają moc powszechnie obowiązującą i są ostateczne, oznacza, że nie istnieje żadna droga odwołania się od orzeczeń Trybunału, a orzeczenie jest wiążące (czyli rodzi obowiązek wykonywania) dla wszystkich adresatów. Jeżeli treścią orzeczenia jest uznanie zgodności badanego aktu czy normy z przepisami wyższego urzędu, to nie ma ono wpływu na dalsze obowiązywanie tego aktu. Jeżeli natomiast treścią orzeczenia jest uznanie niezgodności danego aktu lub normy z przepisami wyższego rzędu, to powoduje ono utracę mocy prawnej (uchylenie) takiego aktu (Trybunał działa wtedy jako negatywny przywódca.

. Trybunal Stanu
Problematykę tego organu reguluje Konstytucja RP zwłaszcza w specjalnym podrozdziale zatytułowanym „Trybunal Stanu” (art. 198—201). Zagadnienia związane z funkcjonowaniem Trybunału Stanu normuje także ustawa z 26 marca 1982 r. o Trybunale Stanu, która w wyniku obszernej nowelizacji dokonanej w 2001 r. została dostosowana do rozwiązań Konstytucji z 2 kwietnia 1997 r. Trybunał Stanu (mógłby nazywać się „Trybunał Państwowy”) jest organem odpowiedzialności konstytucyjnej, rozumianej jako istnienie w państwie procedur egzekwowania odpowiedzialności osób piastujących urzędy i stanowiska publiczne za ich działania naruszające obowiązujące przepisy prawa.

Odpowiedzialność konstytucyjna jest realizowana przed Trybunałem Stanu jako odrębnym organem władzy sądowniczej, posiadającym w tej dziedzinie wyłączność (monopol) Trybunał Stanu, podobnie jak Trybunał Konstytucyjny, nie jest sądem w rozumieniu art. 175 ust. Konstytucji nie sprawuje wymiaru sprawiedliwości, Trybunał Stanu w pełni odpowiada natomiast charakterystyce organu władzy sądowniczej.
Zgodnie z art. 199 ust. 1 i 2 Konstytucji w skład Trybunału Konstytucyjnego wchodzą:
1) Przewodniczący, którym z urzędu jest Pierwszy Prezes Sądu Najwyższego, powoływany przez Prezydenta,
2) dwaj zastępcy przewodniczącego,
3) 16 członków.
Zastępców przewodniczącego oraz członków wybiera Sejm spoza grona posłów i senatorów. Trybunał Stanu jest organem kadencyjnym a jego kadencja jest równa kadencji Sejmu.

Odpowiedzialność konstytucyjna ma ograniczony podmiotowo charakter i dotyczy wyliczonej przez przepisy konstytucyjne grupy osób zajmujących najwyższe stanowiska w państwie. W obecnym stanie prawnym odpowiedzialność konstytucyjna obejmuje trzy grupy podmiotów:
1) Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej zakres jego odpowiedzialności konstytucyjnej ma nie tylko najszerszy, ale i wyłączny charakter,
2) inne osoby zajmujące najwyższe stanowiska państwowe (m.in. Prezesa Rady Ministrów i członków Rady Ministrów),
3)posłów i senatorów — tylko jednak za naruszenie przepisów antykorupcyjnych.

Zakres przedmiotowy odpowiedzialności konstytucyjnej obejmuje zgodnie z treścią art. 198 ust. Ustawy Zasadniczej --- odpowiedzialność "za naruszenie Konstytucji lub ustawy" popełnione „w związku z zajmowanym stanowiskiem" lub "w zakresie swego urzędowania" przez osobę podlegającą odpowiedzialności konstytucyjnej przed Trybunału Stanu. Jest to odpowiedzialność za popełnienie tzw. deliktu konstytucyjnego. Możliwe jest oskarżenie przed Trybunałem Stanu również z innych powodów, a w szczególności z powodu popełnienia przestępstwa. Trybunał Stanu działa wtedy jako sąd karny.

Postępowanie w przedmiocie odpowiedzialności konstytucyjnej obejmuje dwa jego zasadnicze etapy:
1) postępowanie przygotowawcze (wstępne) które odbywa się w Sejmie (w przypadku Prezydenta — w Zgromadzeniu Narodowym)
2) postępowanie przed Trybunałem Stanu, mające charakter dwuinstancyjny (orzekają różne liczebnie składy Trybunału Stanu).
Za czyny będące deliktami konstytucyjnymi Trybunał Stanu może orzec łącznie lub osobno następujące kary na okres od dwóch do dziesięciu lat:
1) utratę czynnego i biernego prawa wyborczego na urząd Prezydenta, do Sejmu, do Senatu oraz do organów stanowiących samorządu terytorialnego,
2) zakaz zajmowania kierowniczych stanowisk lub pełnienia funkcji związanych ze szczególną odpowiedzialnością w organach państwowych i organizacjach społecznych,
3) utratę wszystkich lub niektórych orderów, odznaczeń i tytułów honorowych oraz utratę zdolności do ich uzyskania.
W razie uznania przez Trybunał Stanu popełnienia czynu objętego odpowiedzialnością konstytucyjną orzeka on: w odniesieniu do Prezydent ta złożenie z urzędu, w odniesieniu do innych osób utratę zajmowanego stanowiska.
W przypadku odpowiedzialności za przestępstwa Trybunał Stanu wymierza kary przewidziane w ustawach karnych (zwłaszcza w Kodeksie karnym).