Cechy charakterystyczne prądu
Decydujący wpływ na kształtowanie się tego prądu wywarły przemiany cywilizacyjne, społeczne, polityczne, filozoficzne i obyczajowe zapoczątkowane przez rewolucję 1789 we Francji. Romantyzm połączył oświeceniową tradycję z antyfeudalnymi hasłami demokratycznymi, przyznającymi wolnej jednostce ludzkiej prawo do decydowania o swym losie i do buntu przeciwko społeczeństwu, co przyczyniło się do powstania typu romantycznego bohatera. Równocześnie rozwijała się nowoczesna świadomość narodowa, nadając romantyzmowi w poszczególnych krajach barwę patriotyczną. Zwrócono się ku historii (głównie średniowiecznej), postrzeganej z sentymentem, ale zarazem odbieranej jako proces zawiły, dramatyczny, a nawet tragiczny, wymagający licznych krwawych ofiar (np. polski mesjanizm). Hołdowano postawom konserwatywno-religijnym i zachowawczo-narodowym bądź liberalno -rewolucyjnym. W opozycji do dotychczasowej kultury dworskiej i stanowej romantycy sięgali do zasobów ludowych, współtworząc nowożytną kulturę mieszczańską, która ukształtowała ostatecznie oblicze kulturowe XIX w.
Muzyka w okresie romantyzmu
Romantyzm w muzyce obejmuje, razem z następującym po nim neoromantyzmem, niemal cały XIX w. Charakteryzowała go wielość nurtów i indywidualizm postaw twórczych, dla których podstawę stylistyczną stanowił przejęty z okresu klasycyzmu warsztat kompozytorski. W romantyzmie nastąpiło jednak przesunięcie akcentu na inne gatunki muzyczne, co się wiązało z nowym programem estetycznym i nowym typem ekspresji.
Naczelnym postulatem estetycznym romantyzmu była idea syntezy sztuk - powiązania muzyki z innymi sztukami, zwłaszcza z literaturą. Wyrazem tego stała się pierwszoplanowa rola liryki wokalnej, wykorzystywanie pieśni jako tematu w muzyce instrumentalnej, rozwój miniatury instrumentalnej, opartej często na wzorcach pieśniowych. Pod wpływem tendencji programowych, dominujących w muzyce symfonicznej, nastąpiło wzbogacenie kolorystyki dźwiękowej. Przejawiało się to w rozbudowie orkiestry, w rozwoju wirtuozostwa instrumentalnego, a zwłaszcza wirtuozostwa fortepianowego i skrzypcowego, w technicznych udoskonaleniach instrumentów, w rozkwicie sztuki instrumentacji i w intensywnym wykorzystaniu w symfonice głosów ludzkich. Następowała też stopniowa rozbudowa harmoniki dur-moll aż do granic tonalności.
Jednym z głównych osiągnięć romantyzmu było wyodrębnienie stylów narodowych. Znalazło to wyraz w powstawaniu szkół narodowych, przede wszystkim rosyjskich, czeskich, polskich, skandynawskich, które wniosły własną tematykę historyczną, baśniową oraz nowe środki wypływające ze stylizacji rodzimego folkloru. Nastąpił też rozkwit twórczości operowej w Niemczech, Francji i Włoszech. Historyzm, kult przeszłości były w okresie romantyzmu i neoromantyzmu źródłem nurtu klasycyzującego , utrzymywania się tradycyjnych form muzyki religijnej i gatunków instrumentalnych.
Jednym z pierwszych wyrazicieli nowych tendencji w muzyce był Niemiec Franz Schubert (1797-1828), wybitny twórca symfonii, kwartetów smyczkowych, sonat fortepianowych, a przede wszystkim niedościgniony autor romantycznych pieśni, nazwanych z niemiecka „Lieder”. Do akompaniamentu wykorzystywał głównie fortepian. Za kontynuatora oraz naśladowcę Schuberta uważa się Roberta Schumanna(1810-1856), którego pieśni w jeszcze większym stopniu przepełnione są treściami dramatycznymi i silnymi emocjami. Są to kompozycje daleko bardziej skomplikowane niż utwory Schuberta. Kolejnymi kompozytorami, którzy definitywnie zerwali z tradycyjnymi kanonami muzyki poprzedniego wieku byli Fryderyk Chopin (1810-1849) oraz Franciszek Liszt (1811-1886).
Sztuka w okresie romantyzmu
Dzieła romantyczne cechowała nastrojowość i zainteresowanie przyrodą, dynamika kompozycji, bogactwo kolorytu i efektów świetlnych oraz silna ekspresja. Oddziaływała silnymi środkami ekspresji, efektami grozy i frenezji. Indywidualizm przejawiał się zarówno w swobodzie łamania reguł estetycznych, jak i w kulcie wolności jednostki. Podstawę estetyki romantycznej stanowił kreacjonizm i symbolizm. Romantycy sięgnęli do odrzuconych przez klasycyzm i myśl oświecenia tradycji średniowiecznych i barokowych. Szukali inspiracji w kręgu wiedzy tajemnej. Fascynowali się kulturą orientalną. Romantyzm najpełniej przejawił się w malarstwie i grafice. Romantyzm nie ma cech odrębnego stylu, jest rozumiany raczej jako wyraz postawy światopoglądowej, artystycznej i uczuciowej. Znamionuje ją pojmowanie sztuki jako przejawu odrębności cywilizacyjnych, narodowych i osobowych oraz jako ekspresji przeżyć wewnętrznych twórcy, wyolbrzymienie roli sztuki, artysty i doznania estetycznego, wybujały indywidualizm i subiektywizm, odrzucenie przekonania o racjonalnym charakterze twórczości artystycznej, zwrot ku poznaniu intuicyjnemu i twórczej roli wyobraźni. Postawa ta zaowocowała zarówno ogromnym rozszerzeniem repertuaru tematycznego wyobrażeń, jak też różnorodnością form artystycznych.
Źródłami nowych tematów stały się mitologie celtycko-germańskie, poezja nieklasyczna i współczesna, ludowe podania, narodowe legendy. Swoboda tematyczna znalazła upust w wyobrażeniach fantastycznych, nie skrępowanych tradycyjnymi ramami ikonograficznymi. Skodyfikowany język alegoryczno-symboliczny zastąpiło działanie emocjonalnym nastrojem albo indywidualna, często ezoteryczna symbolika. Potrzeba odwoływania się do przeszłości zrodziła wielką popularność malarstwa historycznego, zwłaszcza podejmującego wątki narodowe, zarówno o anegdotycznym, jak historiozoficznym charakterze. Kult natury nadał nową rangę malarstwu pejzażowemu, zyskującemu w twórczości panteistycznie nastrojonych romantyków niemieckich wymiar sakralny, ale przybierającemu też charakter udramatyzowanej wizji lub przyrodniczej obserwacji. Wobec braku jednolitości stylowej terminem romantyzm określa się wiele nurtów malarskich i indywidualnych dokonań.
W odniesieniu do architektury termin romantyzm jest stosowany wobec niektórych malowniczych, na ogół nieregularnych budowli epoki historyzmu, zwłaszcza neogotyckich (rezydencje w formie zamków, zameczków, willi włoskich, pawilony parkowe). Typowym wyrazem idei romantyzmu były stylizowane naturalne założenia ogrodowe (park krajobrazowy), z budowlami lub ich ruinami w różnych stylach historycznych i egzotycznych. W rzeźbie znamion romantyzmu upatruje się w dziele artystów podejmujących typową romantyczną tematykę i operujących dynamiczną, nie klasycyzującą formą.
Cechy literatury romantycznej
Literatura miała przede wszystkim wyrażać indywidualne cechy myślenia jednostki twórczej, występując zarazem w imieniu zbiorowości, społeczeństwa, narodu, przy czym poeta kreował się na jego przywódcę, proroka, wieszcza, geniusza zdolnego wszystko przeniknąć. Pomagała mu w tym wyobraźnia i nieskrępowane natchnienie, co prowadziło niekiedy do frenezji (świat przedstawiony jako szaleństwo zbrodni, namiętności, okropności i immoralizmu uwolnionego od rozumowych przesłanek).
W przeciwieństwie do oświecenia, romantyzm zdystansował się od klasycznych wzorców literatury antycznej, przeciwstawiając im "literaturę Północy": tradycje narodowe, twórczość ludową, mitologie ludów Europy, motywy orientalne i biblijne swoiście interpretowane.
Ewolucji uległy także formy literackie, powstały nowe gatunki mieszane, jak poemat dygresyjny, powieść poetycka i powieść historyczna. W Anglii tendencje preromantyczne pojawiły się od poł. XVIII w., szczególnie w wierszach R. Burnsa i W. Blake'a.
Romantyczna filozofia
Romantyzm odnosił się z niechęcią do takich przejawów oświecenia, jak materializm, racjonalizm czy libertynizm, dając pierwszeństwo emocjonalnemu stosunkowi do świata, nierzadko w formie spirytualistycznej i mistycznej. Głównym motorem przemian dziejowych oraz natury stał się Duch, uosabiający wolność indywidualną i narodową, powszechną miłość, jedność świata i Boga, czemu sprzyjała m.in. filozofia G.W.F. Hegla, braci F.Schlegla i A.W. Schlegla, F.W.J. Schellinga.
Romantyczni twórcy poszukiwali zarówno prawdy o ziemskiej, widzialnej rzeczywistości, jak i idei niedostępnych zmysłom, ponadczasowych i uniwersalnych. Dlatego bohater romantyczny był osobowością osamotnioną, rozdartą między niebem i ziemią, w niezmierzonym Kosmosie, walczącą z Bogiem, z przeznaczeniem, społeczeństwem i nieuchronnością historycznych przemian.