Romantyzm w muzyce

Ideałem epoki klasycznej był człowiek, jego duchowość, aspiracje. Ideałem epoki romantycznej stał się już nie człowiek uogólniony, lecz konkretny bohater i jego przeżycia. Dominującymi cechami muzyki stały się subiektywizm i emocjonalizm, a głównym postulatem romantyzmu było powiązanie muzyki z innymi rodzajami sztuki- poezją, tańcem, dramatem (Wagner), malarstwem. Twórców tych dziedzin łączyła skłonność do wypowiedzi uczuciowej, prowadząca często do przewagi treści nad formą. Kompozytorzy romantyczni uważali, że muzyka powinna być wyrazem uczuć i w tym celu nadawali swym utworom odpowiednie tytuły. Muzykę taką przyjęło się nazywać programową. Klasyczne formy cykliczne- sonata i symfonia tracą w tej epoce przodujące znaczenie. Ale i tu kompozytorzy stworzyli wiele dzieł, nasycając te formy nową romantyczną treścią. Jednak w centrum znalazła się liryka wokalna i instrumentalna: pieśni solowe z tow. fortepianu, miniatury instrumentalne. Następuje rozkwit wirtuozerii (Liszt, Paganini), zainteresowanie folklorem, rozwój szkół narodowych, zainteresowanie muzyką dawną (powstanie nauki- muzykologii).

Świat romantyzmu otworzył niejako wydaniem swych pierwszych pieśni (1815) Franciszek Schubert. W historii muzyki należy on do twórców- nowatorów; stworzył pieśń romantyczną, nadając jej kształt skończony, doskonały. Napisał ok. 600 pieśni solowych, w tym cykle Piękna młynarka, Podróż zimowa (oba do słów Wilhelam Mullera), Łabędzi śpiew. Pieśni Schuberta zdecydowanie odbiegają od klasycznej zasady formalnej z racji nowego nastawienia do tekstu, zakładającego, iż muzyka powinna wzmacniać działanie słowa i wiernie ilustrować treść tekstu poetyckiego. Partia fortepianowa odgrywa tu zatem nową rolę: nie jest już akompaniatorem, lecz służy do odtworzenia tła nastrojowego, staje się ilustracją ogólnego charakteru danego tekstu. Formalne odmiany pieśni solowych Schuberta: zwrotkowe- wzorowane na pieśniach ludowych (Pstrąg, Polna różyczka), deklamacyjne, w których na pierwszy plan wysuwa się tekst (Śmierć i dziewczyna), ballada solowa (Król elfów). Utrwalił też szereg nowych form fortepianowych: impromptu, moment musicaux. Duże znaczenie moją kameralne dzieła kompozytora, w których często wprowadza tematy ze swoich pieśni np. Kwartet smyczkowy d-moll Śmierć i dziewczyna. Twórczość symfoniczna Schuberta ma charakter klasyczny. Jedynie romantyczna w formie i w treści jest VII Symfonia h-moll Niedokończona, której 2 części idealnie się dopełniając tworzą jednolitą całość.

Typowym przedstawicielem romantyzmu, tak z jego dodatnimi jak i ujemnymi (próba samobójstwa) cechami był wybitny kompozytor niemiecki Robert Schumann. Urodzony w 1810 od wczesnych lat wykazywał niezwykłe zdolności zarówno muzyczne, jak i literackie, co znalazło później wyraz w przenikniętej poezją jego twórczości muzycznej oraz w działalności publicystycznej. Twórczość jego reprezentuje najczystszy typ muzyki romantycznej; wyrażał idee związania muzyki z poezją, poszukiwania nowych form wyrazu, nowych środków technicznych. Najcenniejszy dorobek twórczy Schumanna zawarty jest w jego dziełach fortepianowych- cyklach opatrzonych tytułami (Karnawał, Sceny dziecięce, Motyle, Noveletty) lub zbiorach utworów (Album dla młodzieży, Etiudy koncertowe op.10), na ogół niezbyt długich lub nawet bardzo krótkich (miniatury fortepianowe). Formę kształtuje Schumann w zależności od treści wyrazowej otworów, napięcia emocjonalnego kształtu poetyckiego (w pieśni). Fraza Schumanna jest nerwowa, kapryśna, niezwykle czuła na najsubtelniejsze zmiany wyrazowe. Dopomaga temu bogata, często synkopowana, oryginalna rytmika, zmienność metrum. Spośród pieśni najważniejsze są: cykl pieśni do słów H. Heinego Mychren, Miłość i życie kobiety, Miłość poety. Z muzyki instrumentalnej, oprócz utworów fortepianowych, pozostawił cztery symfonie: I Wiosenna, II C-dur, III Reńska, IV d-moll. Nawiązał w nich wyraźnie do stylu Beethovena (beethovenowski skład orkiestry) oraz zachował czteroczęściowy układ cykliczny. Do jego spuścizny należą: uwertury (Manfred, Herman i Dorota, Faust), Koncert fortepianowy, skrzypcowy, wiolonczelowy, Fantazja na skrzypce i orkiestrę, szereg kompozycji kameralnych. Na marginesie pozostaje opera Genowefa i muzyka do Manfreda Byrona.
„Dzieckiem szczęścia” był także niemiecki kompozytor Feliks Mendelssohn Bartholdy. Urodzony w 1809 w Hamburgu w rodzinie bogatego bankiera, opływał w dostatki od najwcześniejszych lat, a rozwój jego zdolności muzycznych odziedziczonych po matce nie napotykał najmniejszych trudności. W rezultacie już w 10 roku życia Mendelssohn występował publicznie jako „cudowne dziecko”, grając na fortepianie, a jego pierwsze próby kompozytorskie pochodzą z 12 roku życia. To za jego sprawą, w 1829, dochodzi do odkrycia zapomnianego od czasu powstania arcydzieła Bacha Pasji wg św. Mateusza (odtąd datuje się wielki renesans muzyki Bachowskiej). Trzon dorobku Mendelssohna stanowi 5 symfonii (m.in. a-moll Szkocka, d-moll Reformacyjna), uwertury (Sen nocy letniej, Hebrydy), dwa koncerty fortepianowe, Capriccio brillant na fortepian i orkiestrę, Koncert skrzypcowy. Mendelssohn jest także twórcą szeregu utworów chóralnych (psalmy, motety, oratoria- Eliasz), muzyki do sztuk teatralnych (do Snu nocy letniej Szekspira), utworów kameralnych. Z muzyki fortepianowej największe znaczenie mają Pieśni bez słów (48), których właśnie ogólny tytuł wskazuje na dążenie do wprowadzenia cech liryzmu i melodyki kantylenowej do twórczości fortepianowej. Kompozytor zachowuje w nich na ogół tradycyjną klasyczną formę 3-częściową z wstępem i zakończeniem, przy zastosowaniu wielu subtelności formalnych w traktowaniu struktur okresowych. Chcąc bliżej określi miejsce Mendelssohna w muzyce romantycznej, trzeba by go nazwać „romantycznym klasykiem”. W jego dziełach jest mozartowska dyscyplina formy, precyzja i jasność konstrukcji, ale i romantyczny wyraz, różnorodność barw dźwiękowych, poetycka fantastyka. Zdobycze techniczne Beethovena i Schuberta wzbogaca on osiągnięciami w zakresie techniki orkiestralnej, rozwijania możliwości wykonawczych poszczególnych instrumentów. Mendelssohn to jeden z pierwszych kompozytorów epoki romantycznej, który okazał zainteresowanie formami przedklasycznymi, polifonicznymi.
Trudno byłoby dziś znaleźć kogoś, kto nie zetknął się nigdy z muzyką Fryderyka Chopina, niewielu jest też pianistów, którzy nie mieliby jego utworów w swym repertuarze. Główną dziedziną działalności wielkiego polskiego kompozytora była muzyka fortepianowa. Poza kilkunastoma pieśniami do tekstów m.in. Witwickiego, Mickiewicza, Krasińskiego oraz poza paroma dziełami kameralnymi (3 utwory na wiolonczelę i fortepian, Trio g-moll op.8 na fortepian, skrzypce i wiolonczelę), pisał wyłącznie utwory przeznaczone na fortepian. Duch polskości przenika całą jego twórczość. Bezpośrednio do tematyki ludowej i narodowej nawiązują pieśni, Rondo a la Mazur F-dur, Fantazja op.13 na tematy polskie, a przede wszystkim polonezy i mazurki, które komponował w ciągu całego życia. Symboliczne ramy jego twórczości to dziecięcy Polonez g-moll, za dzieło ostatnie uchodzi Mazurek f-moll z op.68.

Po okresie młodzieńczej fascynacji fortepianowym stylem brillant, czego przejawem pozostały pełne polotu i blasku Introdukcja i Polonez C-dur na wiolonczelę i fortepian oraz Andante spianato i Polonez Es-dur na fortepian i orkiestrę. Chopin swoim późniejszym polonezom nadał nowy kształt: podniósł je do rango heroicznych, tryumfalnych (Polonez A-dur op.40, As-dur op.53) i tragicznych (Polonez es-moll op.26). Osobne miejsce zajmuje Polonez- Fantazja As-dur op.61- niedościgniony wzór przetworzenia staropolskiego tańca. Mazurki są stylizacją trzech popularnych, utrzymanych w trójdzielnym metrum tańców ludowych- kujawiaka, mazura, oberka. Zawierają one najbardziej istotne cechy folkloru w klimacie, rytmie, melodyce, harmonii. Niezwykłą cechą ponad 50 mazurków jest ich muzyczna różnorodność i zmienność nastrojów. Rytmy krakowiaka pojawiają się również w Rondzie a la Krakowiak F-dur, finałowych częściach Tria g-moll i Koncertu fortepianowego e-moll op.11. Wielką wartość mają nasycone poetyckimi nastrojami nokturny, wytworne i błyskotliwe walce, utrzymane w romantycznym klimacie Impromptu. Krótkie, niekiedy zaledwie kilkunastotaktowe Preludia op.28 to jakby szkicowe zapisy przeżyć i wzruszeń osobistych, tworzące cykl 24 miniatur we wszystkich tonacjach dur i moll. Ważną pozycję stanowią etiudy, gdzie Chopin zawarł skomplikowane problemy techniczne i popisowość, lecz służą one jedynie jako środek do wypowiedzenia bogatych treści artystycznych (np. Etiuda c-moll op.10 nr12, a-moll op.25 nr11). Obok 4 utworów na fortepian z towarzyszeniem orkiestry napisał 2 koncerty fortepianowe e-moll, f-moll op.21. Z czterech sonat mniejsze znaczenie ma pierwsza c-moll op.4, która była zadaniem kompozytorskim w okresie studiów u Elsnera. Do utworów szerzej rozbudowanych zaliczają się również narracyjne w charakterze: Fantazja f-moll, Barkarola Fis-dur, 4 ballady i 4 scherza. Wielki jest znaczenie Chopina w historii muzyki. Nie tylko ożywił i odmienił uprawiane przez siebie tradycyjne formy muzyczne, nadał im całkowicie nowy sens wyrazowy, ale tworzył też własne oryginalne konstrukcje, decydujące o dalszych kierunkach muzycznej ekspresji. Odkrywcze podejście do rodzimej muzyki wiejskiej, sięgnięcie do jej podstaw tonalnych i brzmieniowych, tak dalece odbiegało od prób wykorzystania folkloru przez kompozytorów mu współczesnych, że kontynuatorów swoich idei znalazł dopiero w wieku XX (Szymanowski, Bartok, Strawiński).