Miłość jako topos w literaturze

Miłość jest niewątpliwie jednym z najważniejszych toposów w literaturze. Jej motyw obserwować możemy w wielu dziełach, autorstwa różnych twórców, pochodzących z różnych epok – od antyku począwszy, a na czasach współczesnych skończywszy. Opierając się na utworach do tej pory przeze mnie poznanych, spróbuję w sposób chronologiczny nieco tenże topos przybliżyć...

Miłość jako topos w utworach literackich to temat – rzeka. Pojawia się w wielu działach, bądź w ich fragmentach, jednakże niemalże w każdym z nich przyjmuje inną postać; szeroko rozumiana miłość odnosi się zatem nie tylko do konkretnych osób, ale i również do Boga, rodziny oraz wspomnień z nią związanych, czy też krajów.

W dziejach twórczości poetyckiej po raz pierwszy z miłością mamy do czynienia w Biblii. Już w księgach Starego Testamentu Bóg dał ludziom dowody swojej miłości do człowieka, ale i żądał od niego wzajemności. Ziemskim odbiciem miłości Bożej miała być miłość między ludźmi, ujęta w jakże prostych, ale i zarazem pięknych słowach „będziesz miłował bliźniego jak siebie samego”. Słynna „Pieśń nad pieśniami” jest swoistego rodzaju połączeniem miłości ludzkiej z Bożą: tak samo jak oblubieniec pragnie oblubienicy, tak właśnie dusza ludzka pragnie Boga. Jeżeli Stary Testament potraktować możemy jako obietnicę daną ludziom przez Boga, to Nowy Testament jest dla nas, chrześcijan, spełnieniem tejże obietnicy. Bóg, o którym czytamy w Piśmie Świętym to Bóg, który kocha wszystkich ludzi. Doskonałym na to dowodem są słowa św. Jana: „Bóg jest miłością”. To właśnie dzięki miłości na świat zstąpił Jezus Chrystus, Syn Boży, który z miłości do ludzi zgodził się na mękę Krzyża. Jednakże głównym przesłaniem ksiąg Nowego Testamentu jest miłość bliźniego, o której Chrystus nauczał między innymi podczas Kazania na Górze. Piękny opis miłości znajdujemy również w „Hymnie o miłości” pochodzącym z Pierwszego listu św. Pawła do Koryntian.

W mitologii również kilkakrotnie mamy do czynienia z motywami miłosnymi. W tym miejscu wspomnieć należy chociażby o postaci Afrodyty, bogini miłości. Parys i Helena to również postacie związane z motywem miłości – łączące ich uczucie stało się bowiem przyczyną wojny trojańskiej. Z kolei zaś w „Antygonie” Sofoklesa poznajemy inny rodzaj miłości: miłość siostry do brata. Uczucie to nakazuje tytułowej bohaterce dokonać pochówku zwłok swego rodzonego brata, co niestety jednak jest tragiczne w skutkach.

Średniowiecze to z całą pewnością epoka kojarząca się z miłością człowieka do Boga. O tym, jak wielkie może być to uczucie, przekonujemy się czytając „Legendę o św. Aleksym”. Aleksy – bogaty, rzymski książę opuszcza żonę i dom, wyrzeka się majątku i staje się prawdziwym ascetą – wszystko to czyni z miłości do Boga, która jest dla niego wartością najważniejszą w życiu. Poprzez modlitwę i użalanie się nad sobą pragnie osiągnąć świętość. Roland, średniowieczny rycerz i główny bohater „Pieśni o Rolandzie” reprezentuje model miłości do ojczyzny, do króla. Za swą ojczyznę, Francję, oddaje życie w walce z Saracenami. Jest lojalny wobec swego władcy; nawet w sytuacji bez wyjścia walczy, by ratować swój honor, a umierając prosi Boga o przebaczenie za popełnione w życiu grzechy. W literaturze średniowiecza czytamy również o pięknej, czystej miłości mężczyzny do kobiety, ale i spotykamy się również z namiętnością, która jest w stanie spalić i zabić człowieka. Miłość ta jest tematem legendy celtyckiej „Dzieje Tristana i Izoldy”. Miłość między tytułowymi bohaterami nie wynika tu z bliższego poznania, wzajemnego podziwu, czy też wzajemnego szacunku bohaterów. Rodzi się ona po wypiciu przez pomyłkę cudownego napoju miłosnego w czasie podróży, kiedy to Tristan wiezie Izoldę, aby poślubiła jego władcę - króla Marka. Wzajemne pożądanie jest jednak tak wielkie, że Tristan – lojalny rycerz, wierny Markowi – łamie zasadę posłuszeństwa wobec pana i dochodzi do zbliżenia kochanków, czego tragicznym skutkiem jest śmierć obojga kochanków. Tak więc w średniowieczu topos miłości skupia się głównie wokół Boga i ojczyzny.

Romeo i Julia – ci tytułowi bohaterowie jednej z Szekspirowskich tragedii są jednocześnie chyba najbardziej znaną parą renesansu. Któż bowiem nie słyszał o najsłynniejszej tragedii wszech czasów: o dziejach potomków dwóch zwaśnionych rodów Montekich i Kapuletich? Elementem historii zakazanej miłości staje się tu potajemny ślub, fortel franciszkanina, ojca Laurentego, który miał doprowadzić do wspólnej ucieczki młodych i szczęścia; w rezultacie jednak – poprzez nieporozumienie – doprowadził do śmierci obojga kochanków. Jednakże nie jest to jedyny typ miłości, do czynienia z którym mamy w okresie odrodzenia. „Orszuli Kochanowskiej, wdzięcznej, ucieszonej, niepospolitej dziecinie, która cnót wszelkich i dzielności panieńskich początki wielkie pokazawszy, nagle, nieodpowiednie, w niedoszłym wieku swoim, z wielkim a nieznośnym rodziców swych żalem zgasła - Jan Kochanowski, niefortunny ojciec, swojej najmilszej dziewce z łzami napisał. Nie masz Cię, Orszulko moja!” – te słowa chyba najlepiej świadczą o tym, jak bardzo Jan Kochanowski kochał swoją córeczkę Urszulę. Po jej śmierci poeta całe uczucie, jakim ją darzył, przelał na kartki papieru, tworząc tym samym przepiękny cykl dziewiętnastu trenów. Tak więc topos miłości przyjął tu formę miłości ojca do najdroższej córki. W renesansie pisano również o miłości do ojczyzny. Jako przykład podam tu „Kazania sejmowe” Piotra Skargi, w szczególności zaś „Kazanie o miłości ku ojczyźnie”, w którym to autor jako podstawę miłości do ojczyzny wskazuje przede wszystkim stawianie celów ogółu na pierwszym miejscu, natomiast Polskę porównuje do tonącego okrętu.

W baroku topos miłości cechuje silne rozdarcie ówczesnych poetów miedzy bogactwami świata doczesnego a prawdziwą i głęboką wiarą. W wielu utworach pochodzących z tejże epoki odnajdujemy porównanie dwóch zjawisk: śmierci i miłości. Okazuje się, że miłość bardo przypomina śmierć: człowiek zakochany jest podobny do nieboszczyka. Ta sama bladość twarzy, płomień (świec lub uczucia), ciemność żałoby lub zmysłów. Niepewność twórców barokowych jest przyczyną zadawania przez nich wielu pytań, stawiania antytez (jak ma to miejsce na przykład w „Sonecie V. O nietrwałej miłości rzeczy świata tego” autorstwa Mikołaja Sępa-Szarzyńskiego). Innym ważnym rozdziałem literatury baroku są utwory o kobietach. Wielu twórców opiewa ich walory zewnętrzne i wewnętrzne, z kolei inni są całkowicie nieprzychylni płci pięknej. Jednym z ówczesnych autorów, który w swoich dziełach pisał na temat miłości, był Jan Andrzej Morsztyn, a jako przykłady jego utworów poruszających tę tematykę mogę podać: „O swej pannie” czy „Do tejże”, w których to Morsztyn opisuje piękno kobiet.

W okresie oświecenia topos miłości znów przyjął postać miłości do ojczyzny i w sposób nierozerwalny łączył się z walką w jej obronie oraz gotowością do poświęceń dla niej i własnego narodu. „Hymn do miłości ojczyzny”, będący poetyckim debiutem Ignacego Krasickiego, wkrótce po opublikowaniu stał się hymnem patriotycznej Szkoły Rycerskiej. Świadczyło to o tym, jak bardzo ludzie potrzebowali tego typu utworów, zwłaszcza w ostatnich latach osiemnastego stulecia, w okresach rozbiorów Rzeczpospolitej. Końcem oświecenia rozwinął się prąd zwany sentymentalizmem. Był on w opozycji do ideowych, estetycznych i filozoficznych założeń klasycyzmu. Przedmiotem zainteresowania pisarzy stało się wewnętrzne życie człowieka, analiza uczuć, ukazywanie prawdziwych więzi międzyludzkich: przyjaźni, relacji rodzinnych, czy też właśnie miłości.

Jednakże epoką, w której możemy obserwować największą ilość utworów z toposem miłości, jest niewątpliwie romantyzm. Należy nadmienić, że w tym okresie to właśnie miłość stała się jednym z najważniejszych ideałów, kategorią niemalże filozoficzną, siłą odwracającą bieg życia. Życie wewnętrzne wszystkich bohaterów romantycznych było niezwykle bogate, a miłość romantyczną cechowały: bezgraniczność, wierność, namiętność i skłonność do poświęceń, jednak cóż z tego, skoro była to miłość nieszczęśliwa i najczęściej zakończona śmiercią. Prowadziła często do samobójstw, wcześniej jednak tworzyła z bohaterów romantycznych swoistego rodzaju bojowników – buntowników. Taka miłość wystąpiła w „Giaurze” Byrona: Giaur zakochał się bezgranicznie i z wzajemnością w Leili, która była jedną z żon Hassana. Jednakże ich uczucie z góry skazane było na niepowodzenie, gdyż panujące wówczas zasady religijne i obyczajowe nie mogły pozwolić im na bycie razem. Jednakże nie tylko „Giaur” jest utworem, w którym występuje motyw miłości. Miłość typowo romantyczną przeżył Gustaw z „Dziadów”, taką też próbę przeszedł Kordian. Podobny los spotkał również i Jacka Soplicę z Mickiewiczowskiego „Pana Tadeusza”. Topos miłości pojawia się również w „Konradzie Wallenrodzie”, jednakże ten utwór bliżej poznamy na najbliższych lekcjach...

Odwołując się do literatury różnych epok, można stwierdzić, iż miłość może być w ludzkim życiu siłą zarówno budującą, jak i niszczącą. Topos miłości sprawnie wplata się pomiędzy gałęzie historii i z całą pewnością będziemy mogli go zauważyć jeszcze w wielu przyszłych utworach, tak jak obserwowaliśmy go do tej pory.