Sługa
Sługa
Pewnego razu w okresie generalnych porządków zjawiła się niespodzianie Adela w państwie ptasim ojca. Stanąwszy we drzwiach, załamała ręce nad fetorem, który unosił się w powietrzu– oraz nad kupami kału, zalegającego podłogi, stoły, meble.Szybko, zdecydowana, otworzyła okno, po czym przy pomocy długiej szczotki wprawiła całą masę ptasią w wirowanie. Wzbił się piekielny tuman piór, skrzydeł i krzyku, w którym Adela, podobna do szalejącej Menady, zakrytej młyńcem swego tyrsu, tańczyła taniec...
Skrzywdzona sługa
Warto też wspomnieć o sługach skrzywdzonych. Uboga Hanka z Moralności pani Dulskiej Gabrieli Zapolskiej zostaje w domu pani Anieli uwiedziona, zachodzi w ciążę i wówczas traci posadę, po macoszemu, w wyniku interwencji matki chrzestnej, potraktowana odszkodowaniem przez niedoszłą teściową, Dulską.
Sługa – cień swego pana
Dość często występującą kreacją jest też sługa będący cieniem swego pana.Występuje on np. w Mieszczaninie szlachcicem Moliera, gdzie służąca Lucylli i sługa Kleonta kopiują gesty, słowa i zachowania swoich państwa, są w sobie zakochani, tak jak ich państwo, i ostatecznie się pobierają. Los swego sąsiada, a potem pana dzieli też Sancho Pansa z powieści Don Kichot Miguela de Cervantesa Saavedry. Jako giermek towarzyszy mu w wędrówce, ale też w odróżnieniu od swego pana ma więcej rozsądku,...
Dyskusja sługi z panem
Dyskutuje ze swym panem Kubuś Fatalista, tytułowy bohater oświeceniowej powiastki filozoficznej Diderota. Często wypowiada słowa: „wszystko, co nas spotyka na świecie, zapisane jest w górze”. Chętnie opowiada panu o swych amorach. Ma niewątpliwy talent opowiadacza i zacięcie filozoficzne. Ze swym panem próbuje też dyskutować sługa z Don Juana Moliera, bardzo się jednak asekuruje, boi się bowiem otwarcie krytykować postępowanie swego pana uwodziciela, który igra sobie z uczuciami kolejnych...
Służąca rządząca w domu
Interesującą postacią jest Adela ze Sklepów cynamonowych Brunona Schulza. Ma ona nad ojcem bohatera, a także i samym chłopcem władzę ze względu na to, że jest atrakcyjną kobietą i bardzo im się podoba. Jest w domu ucieleśnieniem erotyzmu, ale też kobiety silnej, damskich rządów – to ona nieraz upokarza ojca, przerywa fanaberie związane z hodowlą ptactwa, wielką miotłą sprząta dom, przywracając w nim porządek, ale i odzierając go z magii. Wyrzuca Księgę, która fascynuje chłopca, choć...
Lokaje i „stara sługa chustkowa”
Na uwagę zasługuje też służba w utworach Witolda Gombrowicza. Lokaje z Operetki czy służba z Pornografii jest pokorna, ale panowie traktują ją tak, jakby tylko czyhała na to, by dokonać rewolucyjnego przewrotu. Właśnie dlatego państwo odgradzają się od niej murem rytuałów, obyczajów, formułek, manifestują przed służbą swą pobożność (hierarchia kościelna i religijne rytuały sprzyjają utrzymaniu władzy nad chłopstwem i służbą– Pornografia ). W Ferdydurke ujawnia się fascynacja parobkiem...
Stara sługa, niania
Postać starej niani, wiernej sługi oddanej domowi opisuje Antoni Czechow w swym dramacie Trzy siostry . Niezdolnej już do pracy starej Anfisie (ma lat około osiemdziesięciu) Natasza, bratowa Olgi, odmawia miejsca w domu, twierdząc, że nie potrzebuje w nim darmozjadów. Olga, wdzięczna staruszce za trzydziestoletnią pracę w ich domu, jest tym zbulwersowana, wie jednak, że będzie musiała ulec despotycznej, niewrażliwej bratowej. Sceny te doskonale charakteryzują obie bohaterki.
Głupi sługa
Inną kreację stanowi sługa głupi. Słudzy tacy występują w nieukończonym dramacie Juliusza Słowackiego Horsztyński (np. Sforka) czy Zemście Aleksandra Fredry – nie najmądrzejszy jest Papkin, ale jeszcze głupszy Dyndalski – flegmatyczny ubogi szlachcic, nieumiejący nawet napisać dyktowanego mu listu (słynna scena ze słowem „mociumpanie”). Opowieści o głupich służących, np. Bogutowej, stanowią też rozrywkę pań z towarzystwa: Cecylii Kolichowskiej i jej przyjaciółek z Granicy Zofii...
Praca wyznacznikiem miejsca w hierarchii społecznej; przekleństwo warstw niższych
Już w literaturze i sztuce antyku i średniowiecza praca jest wyznacznikiem pozycji społecznej. Pracują ponad siły niewolnicy ( Faraon Bolesława Prusa), nie od nich zależy ich miejsce pobytu, są jedynie sługami wykonującymi rozkazy swych panów ( Quo vadis Henryka Sienkiewicza). W tekstach kultury średniowiecza, renesan su czy sentymentalizmu praca chłopa jest czasem idealizowana (utwory Kochanowskiego), jednakże zdarzają się też utwory, w których mowa o krwi, pocie i upokorzeniach chłopów...
Mezalians
Wąsal tak wzbił się w dumę łaskawym przyjęciem, Że mu się uroiło zostać pańskim zięciem. Do zamku nieproszony coraz częściej jeździł, W końcu u nas jak w domu swoim się zagnieździł I już się miał oświadczać, lecz pomiarkowano I czarną mu polewkę do stołu podano. Podobno Stolnikównie wpadł Soplica w oko, Ale przed rodzicami taiła głęboko. (Adam Mickiewicz, Pan Tadeusz ) Mezalians oznacza małżeństwo z kimś z niższej sfery, znacznie uboższym lub gorzej urodzonym. Mezalianse były...
Sługa wierny
Najczęstszą kreacją sługi w literaturze jest chyba sługa wierny. Ucieleśnieniem wiernej służącej i przyjaciółki jest Brangien z Dziejów Tristana i Izoldy . Zna ona sekrety swojej pani, dba o jej bezpieczeństwo. Gdy okazuje się, że przez jej nieuwagę Tristan i Izolda napili się czarodziejskiego płynu z butli przeznaczonej dla Izoldy i króla Marka, Brangien rozpacza nad nieszczęściem swej pani i nad własnym. By chronić Izoldę, jako dziewica zastępuje ją w małżeńskiej królewskiej sypialni w...
Mezalians sługi z panem
W Dolinie Issy Czesława Miłosza szlachcic Romuald Bukowski żeni się z usługującą mu chłopką Barbarką i jest bardzo szczęśliwy, choć w okolicy związek ten traktowany jest jako mezalians. Także w Bożej podszewce Teresy Lubkiewicz-Urbanowicz Maria Jurewiczowa swata swoją romansującą ze wszystkimi służącą ze zubożałym starym szlachcicem – Mickiewiczem, mieszkającym w bardzo zaniedbanym gospodarstwie.
Samobójstwo ekspiacyjne
Niekiedy samobójstwo ma stać się odkupieniem poprzednich win. Tak dzieje się w Grażynie Adama Mickiewicza. Litawor, książę nowogrodzki, który nie sprostał obowiązkom władcy i wiernego sługi ojczyzny i został w walce z Krzyżakami zastąpiony przez kobietę – żonę przebraną w mężowską zbroję, rzuca się na stos, na którym płoną zwłoki bohaterskiej Grażyny. Jego samobójstwo nabiera charakteru symbolicznego. Ma odkupić winę. A może także staje się symbolicznym gestem zamiany ról – zwykle to żony...
Urok kuchennych schodów – zakazane rejony
Postaci służących mają, zdaniem wielu pisarzy, niebywały urok. Bohater-narrator opowiadania Witolda Gombrowicza Na kuchennych schodach (z tomu Bakakaj ), Filip, z lubością opisuje grube posługaczki, o tłustych łydkach, krzykliwe, brudne, nieporadnie wyrażające się baby, podniecające swym prymitywizmem i swojskością eleganckiego pana: (...) sługi koszykowe, sługi od wszystkiego nie mają nic wspólnego z rzepą, prędzej ze smalcem, z fryturą, z masłem kokosowym. (...) a właściwie to i ja...
Sprytny sługa
Przeciwieństwem sługi głupiego jest sługa sprytny. Taki jest chciwy Rzędzian, umiejący wpłynąć na swego pana tak, by był dla niego hojny. Tacy są również Kiemlicze, bohaterowie Potopu , służący, gdy trzeba, ojczyźnie i Kmicicowi, którego ratują z opresji. Jednakże przede wszystkim przyświeca im pieniądz,są chciwi i sprytni. Na swój sposób sprytny jest też niedołęga Papkin – bohater Zemsty Aleksandra Fredry, dość tajemnicza, komiczna postać służąca Cześnikowi. Głupota i tchórzostwo nie...