Problem kozacki był jednym z największych problemów wewnętrznych Rzeczpospolitej w I połowie XVII wieku.W latach 1591-1638 na Ukrainie doszło do 6 dużych powstań kozackich. Największe powstanie Kozaków wybuchło w 1648 roku. Od nazwiska przywódcy Kozaków nazywane jest ono powstaniem Bohdana Chmielnickiego.
Przyczyny powstań kozackich:
– polityczne – nieudolna polityka Rzeczpospolitej wobec Kozaków,
– społeczne – próby przekształcenia Kozaków w chłopów pańszczyźnianych,
– religijne – szlachta i magnaci będący właścicielami majątków to głównie katolicy, gdy ludność ukraińska i Kozacy byli wyznawcami prawosławia; próby narzucenie ludności ukraińskiej unii brzeskiej.
Przebieg powstania Bohdana Chmielnickiego:
1648 rok – wybuch powstania – wojska Rzeczpospolitej zostały pokonane w bitwach nad Żółtymi Wodami, pod Korsuniem i Piławcami;
1649 rok – Jan Kazimierz zawiera z Kozakami ugodę w Zborowie (Bohdan Chmielnicki otrzymuje tytuł hetmana kozackiego, zwiększono rejestr kozacki);
1651 rok – wznowienie walk polsko-kozackich – wojska kozackie zostały pokonane pod Beresteczkiem;
1651 rok – ugoda polsko-kozacka w Białej Cerkwi – ograniczenie praw Kozaków;
1652 rok – klęska wojsk polskich pod Batohem;
1654 rok – ugoda kozacko-rosyjska w Perejasławiu – Kozacy uznali zwierzchnictwo cara Rosji (przyczyna wybuchu wojen polsko-rosyjskich);
1658 – następca Chmielnickiego Jan Wyhowski zawiera z Rzeczpospolitą ugodę w Hadziaczu (z województw ukraińskich miało powstać Księstwo Ruskie, Kozacy mieli otrzymać własne urzędy, trybunał i akademię, duchowieństwu prawosławnemu zagwarantowano miejsca w senacie) – ugoda nie weszła w życie na skutek obalenia Wyhowskiego przez Kozaków;
1667 rok – podział Ukrainy pomiędzy Rzeczpospolitą i Rosję.
Kozacy Zaporoscy i Tatar Lipek, Stanisław Hajkowski