Elementy świata przedstawionego
Czas akcji
Czas bliżej nieokreślony, ale w noweli pojawia się wiele faktów potwierdzających wiek XIX, m.in:
• katarynki – bardzo popularne w tym czasie, w małych miasteczkach podczas odpustów i jarmarków; kojarzą się z krajobrazem XIX-wiecznych miast, szczególnie z Warszawą;
• Helena Modrzejewska – pan Tomasz, w zakładzie znanego warszawskiego fotografa Jana Mieczkowskiego (1830 – 1889), widział fotografie znanej w świecie polskiej aktorki (1840 – 1909);
• Jan Pik (1806 – 1897) – to również znany w Warszawie optyk i wynalazca; pan Tomasz często przyglądał się barometrom i termometrom, znajdującym się na wystawie sklepowej J. Pika;
• wzmianka o procesie sądowym, w którym pan Tomasz prowadził sprawę o majątek (chodzi o lata: 1869 r., 1872 r., 1875 r. ).
Miejsce akcji
Z całą pewnością jest to Warszawa. Można wyznaczyć topografię miasta na podstawie informacji narratora o spacerach pana Tomasza. Świadczą o tym konkretne nazwy ulic (Miodowa, Senatorska, pl. Krasińskich) oraz nazwy obiektów (np. Kościół Braci Mniejszych Kapucynów) bądź dzielnic (np. Praga).
Bohaterowie
Głównym bohaterem jest pan Tomasz. Dojrzały mężczyzna, prawnik (obrońca, mecenas), ubrany schludnie i elegancko, bardzo zadbany i z szykiem. Wszystkie pozostałe postacie są epizodyczne (narrator wymienia imiona dziewcząt, z którymi spotykał się p. Tomasz: Frania, Zosia, Józia, Filka). Na św. Jana, czyli 24 czerwca, pojawiają się w sąsiedniej kamienicy dwie kobiety z małą, niewidomą dziewczynką, w wieku około 8 lat.
Narrator
Narrator trzecioosobowy, wszechwiedzący, ze skrupulatnością opowiada o szczegółach życia zarówno p. Tomasza, jak i przeżyciach dziewczynki. Nie do końca jednak dystansuje się do opisywanych zdarzeń. Komentuje w pewnym momencie: „Ona, biedactwo, w tym domu spokojnym dawno już nie doświadczyła tylu wrażeń!” bądź „Boże, jak on ślicznie gwizdał”.
Problematyka utworu
Geneza
Bolesław Prus napisał Katarynkę w 1880 r., wpisując się w filozofię epoki pozytywizmu. Jednym z jej założeń była bezinteresowna pomoc biednym. Przyjmowało to formę filantropii – najczęściej nauczyciel, mecenas bądź lekarz wspomagali materialnie najuboższych. Nie oczekując nic w zamian, udzielali bezpłatnych porad, służyli pomocą, finansowali akcje społeczne w imię solidarności międzyludzkiej.
Wątek główny
Wątkiem głównym jest sportretowanie postaci zamożnego, emerytowanego mecenasa, pana Tomasza. Czytelnik poznaje szczegóły jego życia, od czasów młodości po wiek dojrzały.
Wątki poboczne
Z wątkiem głównego bohatera współgra wątek niewidomej dziewczynki. Kiedy wydawało się, że życie pana Tomasza już się ustabilizowało, do kamienicy wprowadza się 8-letnie dziecko z dwiema kobietami. Dziewczynka w wieku sześciu lat straciła wzrok w wyniku choroby. Mimo kalectwa doskonale funkcjonuje: rozpoznaje kroki i dźwięki, a jej wszystkie zmysły wspomagają „widzenie” świata i najbliższego otoczenia.
Zmiana postawy bohatera
Pan Tomasz prowadził wygodne, dostatnie życie. Był wykształcony i zamożny. Lubił chodzić do teatru, uwielbiał opery, organizował spotkania z artystami, zaczął kolekcjonować dzieła sztuki. Cenił tzw. sztukę wysoką. Drażnił go więc dźwięk podwórkowej katarynki. Był w stanie zapłacić, by tylko nie pojawiała się na dziedzińcu jego kamienicy. Przechodzi jednak metamorfozę: kiedy zauważa, jak szczęśliwa jest dziewczynka podczas wizyty kataryniarza, pozwala mu grać, proponuje nawet pieniądze. Potem stwierdza: „Biedne dziecko!... Powinienem był zająć się nim od dawna…”.
Archaizmy
W tekście pojawiają się wyrazy, uznane dziś za archaizmy: jegomość, faworyty, binokle, ekwipować się, wprzódy, najemnica, kara, druciarze, odźwierny, stójkowy, ordynaryjny, famulus. To słownictwo XIX-wieczne, dzięki czemu tekst zyskuje na autentyczności, a umiejscowienie fabuły w konkretnych ramach czasowych, w realiach ówczesnej Warszawy pozwala czytelnikowi przenieść się w prawdziwy świat mieszkańców pewnej kamienicy.
Opis przeżyć dziewczynki
Bardzo realistyczny i przejmujący jest wątek niewidomej dziewczynki. Opis jej funkcjonowania w domu z każdym zdaniem nabiera na sile i dynamizuje się. Od biernej postawy siedzącej przy oknie, kiedy dziewczynka przysłuchuje się dźwiękom z zewnątrz i wystawia twarz do słońca, po prostą zabawę lalką bądź wełnianą nitką i wzruszającą rozmowę z matką na temat lustra i nadzieją na wyleczenie, aż po gwałtowne ożywienie się dziewczynki na dźwięk katarynki – dziecko zaczęło klaskać i tańczyć.
Motyw strychu i piwnicy
Z powodu kalectwa dziewczynka inaczej postrzegała dzień i noc. Skoro nie widziała, wszystko dla niej było ciemne. W związku z tym Prus wprowadza dwa symboliczne pomieszczenia: strych – dzień (śpiew ptaków, ciepło, ruch uliczny, gwar ludzi) oraz piwnica – noc (ściszone dźwięki, przytłumiony zgiełk uliczny, nieprzyjemna wilgoć i chłód). To nobilitacja chorego dziecka – mimo wady wzroku odczuwa jak każdy z nas. Na koniec tego fragmentu, narrator stwierdza: „nie dość na tym” i wymienia zalety wyobraźni dziewczynki: „zdawało jej się, że coś widzi”.
Kompozycja utworu
Fabuła noweli zawiera szczegóły życia pana Tomasza. Narrator kondensuje fakty, skraca czas fabularny, przewija (z elementami retrospekcji) jak na taśmie filmowej kadry z życia mężczyzny. Przygotowuje czytelnika na finał utworu. Po wyczerpującej i bardzo dokładnej charakterystyce bohatera wprowadza scenę, która zdramatyzuje świat przedstawiony. Na drodze trochę sielankowej, nudnawej i przewidywalnej drodze życia pana Tomasza pojawia się niewinne, biedne i nieszczęśliwe dziecko. Dochodzi do punktu kulminacyjnego: dojrzały mężczyzna traci grunt pod nogami: „Pan Tomasz uśmiechnął się” i pozwala grać dalej kataryniarzowi. Całość kończy się zaskakującą puentą.
Gatunek literacki
Kompozycja utworu wyraźnie wskazuje na cechy noweli. Zawiera bowiem wyrazisty i precyzyjnie skonstruowany wątek główny, z silnym ładunkiem dramatycznym, punktem kulminacyjnym i zaskakującym finałem.
Adaptacja
Na podstawie utworu Bolesława Prusa nakręcono w 1967 r. krótkometrażowy film fabularny o tym samym tytule, w reż. Stanisława Jędryki, z Tadeuszem Fijewskim w roli pana Tomasza.
Plan ramowy
1. Spacery pana Tomasza.
2. Lata młodości.
3. Pasje i zainteresowania bohatera.
4. Życie towarzyskie i praca.
5. Na emeryturze.
6. Nowi sąsiedzi.
7. Historia dziewczynki.
8. Refleksje pana Tomasza.
9. Decyzja.
Autor
Paweł Wyszkowski