Pojezierze Mazurskie

POŁOŻENIE GEOGRAFICZNE



Pojezierze Mazurskie obejmuje tereny, położone pomiędzy doliną dolnej Wisły a granicą Polski na wschodzie i północnym wschodzie. Od strony południowej jest ograniczony przez Nizinę Mazowiecką. Szacunkowy rozmiar tego obszaru wynosi około 34,1 tys kilometrów kwadratowych, w tym 2,02 mln hektarów stanowią grunty uprawne oraz 895 tysięcy hektarów lasów (około 25% obszaru). Z punktu widzenia administracyjnego, teren ten niemal w całości znajduje się na terenie województwa warmińsko - mazurskiego.
Największą atrakcją Pojezierza Mazurskiego stanowią oczywiście jeziora, a wśród nich Śniardwy, czyli największe jezioro w Polsce.
Klimat Pojezierza Mazurskiego należy do jednego z najchłodniejszych i najwilgotniejszych w Polsce. Roczne opady atmosferyczne na Pojezierzu Mazurskim wynoszą 550-600 mm, natomiast w okolicy Lelkowa i Gołdapi wynoszą aż 700 mm. Na całym obszarze Pojezierza występuje okres wegetacji wynoszący około 190-200 dni.
Ze względu na liczne jeziora oraz szlaki wodne, Pojezierze Mazurskie należy do jednego z najciekawszych rejonów Polski. Mamy zatem system kilku największych jezior w naszym kraju, dorzecze Wisły z prawobrzeżnymi dopływami, dorzecze Pregoły oraz rzeki przymorskie. Dodatkowo obszary prastarych bagien i torfowisk nadają krajobrazowi niepowtarzalny wygląd, nie wystąpujący w zasadzie nigdzie indziej w Polsce. Pojezierze Mazurskie stanowi powierzchnię prawie 13 tys. km2. Granicę południową tego pojezierza stanowi granica ostatniego zlodowacenia jakie objęło teren Polski, z nim też związane jest powstanie na tym terenie polodowcowych jezior zwanych wytopiskowymi. Są charakterystyczne dla tegoż regionu. Cały region pojezierza jest największym w Polsce zespołem jezior (zwane: Wielkie Jeziora Mazurskie), połączone są w jeden duży system rzekami i kanałami. Zlokalizowane są tutaj największe jeśli chodzi o powierzchnię jeziora na terenie kraju, czyli Śniardwy oraz Mamry. Charakterystycznym dla pojezierza jest znaczny stopień zalesienia. Największe obszary zajmowane przez lasy występują w części południowej pojezierza, np. Puszcza Piska.

ŚRODOWISKO PRZYRODNICZE:

Budowa Geologiczna

Krajobraz parku ukształtował się podczas ostatniego zlodowacenia, ponad 12 tysięcy lat temu. Wycofujący się lądolód pozostawił po sobie znacznie urozmaiconą rzeźbę z wieloma formami typu: kemy, ozy, pola sandrowe i obszarami moreny dennej, porozcinane rynnami lodowcowymi oraz zagłębieniami bezodpływowymi. W tych rynnach i zagłębieniach utworzyły się jeziora. Najpłytsze z nich są porośnięte roślinnością torfowiskową, inne zbiorniki przechodzą różne stadia naturalnej sukcesji. Najwyższe kulminacje parku mają wysokość ponad 180 m n.p.m., natomiast najniżej położone obszary znajdują się na wysokości 130 m n.p.m. Od strony północnej park jest silnie pofałdowany, z rozległymi morenami dennymi a także wzgórzami i wałami z moreny czołowej - stanowią one lokalne kulminacje ze stromymi zboczami i wysokościami względnymi dochodzącymi do 35 m. Podłoże geologiczne w tej części parku stanowi glina, piasek i żwir, z licznymi kamieniami o różnorodnym składzie mineralogicznym. W południowej części park ma charakter nieco płaski i stanowi on początek dużego sandru, pokrytego Puszczą Augustowską, która jest największym zwartym kompleksem leśnym w naszym kraju.

Krajobraz

Ten naturalny makroregion znajduje się w północnej części naszego kraju, a także częściowo położony jest w Rosji (Obwód Kaliningradzki). Pojezierze to jest najbardziej reprezentatywne ze wszystkich pojezierzu w Polsce. Z zachodu sąsiaduje ono z Pojezierzem Chełmińsko-Dobrzyńskim, od strony wschodniej z Pojezierzem Litewskim. Inna nazwa tego pojezierza to Kraina Wielkich Jezior Mazurskich, jest to zapewne wynikiem tego, że 7% powierzchni obszaru stanowią jeziora. Są to jeziora bardzo dużo, a dwa spośród nich to największe jeziora w Polsce: Śniardwy oraz Mamry. Pierwsze z nich - Śniardwy, nazywane również "mazurskim morzem" jest największe w Polsce, a jego powierzchnia liczy 113.8km². Pomimo znacznej powierzchni jego głębokość nie jest aż tak duża. Geneza tego jeziora jest pochodzenia polodowcowego, podobnie jak jezioro Mamry, które są zespołem jezior, a ich łączna powierzchnia wynosi 104.4km2. Dna tych obu jezior, a także wielu innych w tym regionie osadzone są licznymi kamieniami i głazami przywleczonymi przez lodowiec ze Skandynawii, sprawiło to, że jeziora są objęte ścisłą ochroną. I tak na przykład w rezerwacie o nazwie "Dobieński Róg" (znajdującym się na jeziorze Mamry) występuje kilka tysięcy głazów, a ich średnica wynosi nawet od 2 do 5 metrów. Na uwagę zasługuje oprócz jezior usytuowany tam Kanał Ostródzko-Elbląski. Jest on zabytkiem hydrotechnicznych unikatowym w skali światowej. Ma on długość 212km, został zbudowany w latach 1848-1876 i ciągle jest używany przez ludzi. Najbardziej atrakcyjny dla turystów jest odcinek, na którym znajdują się liczne pochylnie.. Główny ośrodek przemysłowy i kulturowy to Olsztyn. Tutaj jest bardzo dobrze rozwinięty przemysł chemiczny - Stomil Olsztyn oraz takie gałęzie przemysłu jak spożywczy, głównie wędliniarski - Morliny Ostróda i wyrobów mleczarskich Urozmaicona, młodoglacjalna rzeźba obszaru wiąże się z lobem mazurskim ostatniego zlodowacenia, wysokość n.p.m. przekraczają 300 m. Występują tu najgłębsze rynny i misy jeziorne. Ponad 7% obszaru stanowią jeziora, leżą tu największe jeziora Polski. W obręb Pojezierza Mazurskiego wchodzą: Pojezierze Olsztyńskie, Pojezierze Mrągowskie, Równina Mazurska, Kraina Wielkich Jezior Mazurskich, Kraina Węgorapy, Pojezierze Ełckie, Garb Szeski.

Ukształtowanie powierzchni terenu

Efektem oddziaływania lodowca kontynentalnego, który nasunął się tu w plejstocenie, jest bardzo urozmaicona rzeźba terenu. W regionie występują ciągi wzgórz morenowych, liczne pagórki ozów i kemów, zagłębienia bezodpływowe, rozległe równiny stożków sandrowych

Klimat

Klimat Pojezierza Mazurskiego powstaje w ścisłym związku z położeniem geograficznym tego regionu. Wynika on ze ścierania się wpływów klimatu morskiego i kontynentalnego. Ze względu na stosunki termiczne Pojezierza Mazurskiego należy zaliczyć do najzimniejszego obszaru Pojezierza, a co za tym idzie występuje tam najkrótszy okres wegetacji, trwającym tylko ok.190 dni. Roczne opady atmosferyczne na Pojezierzu Mazurskim wynoszą na obszarach wzniesień i jezior 550-600 mm, na terenach miedzy Kętrzynem, a jeziorem Śniardwy 500-550 mm, natomiast w okolicy Lelkowa i Gołdapi przekraczają 700 mm . W klimacie w tej części kraju zaznacza się oddziaływanie niezbyt odległego Morza Bałtyckiego. Wyraźne są także wpływy kontynentalne. W porównaniu do pozostałej części Polski region ten wyróżniają surowsze warunki klimatyczne. Termiczna zima rozpoczyna się tutaj już pod koniec listopada i trwa aż cztery miesiące. Przedwiośnie jest w rejonie parku krótkie. Kontynentalizm klimatu tego obszaru zaznacza się szybkim wzrostem średniej dobowej temperatury wiosną. Termiczne lato kończy się w ostatniej dekadzie sierpnia. Jesień trwa trzy miesiące, wówczas średnia temperatura powietrza maleje do około 6,0 0 C. Jesienią spadek temperatury jest szybszy.. Średnia temperatura miesięczna powietrza waha się w granicy od -6,7 do -2,7 0 C. Surowość warunków klimatycznych przejawia się także w dość licznym występowaniu tu dni mroźnych kiedy to temperatura maksymalna powietrza spada poniżej zera stopnia Celsjusza. Tych dni jest średnio około 70, kiedy na przykład w środkowej Polsce - około 40. Pierwsze jesienne przymrozki obserwuje się już pod koniec września, wiosną natomiast mogą jeszcze występować do połowy maja. Długość okresu bezprzymrozkowego jest na terenie Parku krótsza o prawie 30 dni, niż w Polsce środkowej. Średnia temperatura miesięczna powietrza wiosną wynosi około 5,0 0 C - w kwietniu, natomiast około 16,0 0 C - w czerwcu. Dzięki wpływom kontynentu lato rozpoczyna się jednak niewiele później, niż w centrum Polski. Zaczyna się już około 15 czerwca i trwa aż do końca sierpnia. Miesięczna temperatura powietrza wynosi wówczas 16-18 0 C. W wieloleciu 1971- 1996 średnia temperatura roczna powietrza atmosferycznego wyniosła 5,3 0^oC.

Wody

Pod względem hydrograficznym Pojezierza Mazurskiego należy do najciekawszych regionów naszego kraju. Liczne naturalne szlaki wodne, duże bogactwo jezior i ich zgrupowania, prastare obszary bagien i torfowisk nadają tutejszemu krajobrazowi charakterystyczny wygląd, różnych od pozostałych regionów w Polsce. Znajdujące się tu jeziora decydują o niepowtarzalnym pięknie oraz unikatowej wartości przyrodniczej obszaru Wigierskiego Parku Narodowego. Wraz z otaczającymi je zróżnicowanymi formami terenu tworzą pojezierny krajobraz, który ukształtował się ponad 12 tysięcy lat temu przez wycofujący się z tego terenu lodowiec oraz jego wody. Na terenie parku znajduje się 42 zbiorniki wodne, które zajmują łączną powierzchnię 2732 ha tj. 18 % całej powierzchni Parku. Największe skupienie wód jeziornych występuje na Pojezierzu Mazurskim, które łącznie z pojezierzami:Suwalskim, Iławskim,Chełmińskim i Dobrzyńskim skupia około 2.700 jezior większych od 1 ha o łącznej powierzchni 1450 km2 .Jest to region, na którym występują największe (Śniardwy, Mamry) i najgłębsze (Hańcza) jeziora. Na Pojezierzu Mazurskim czas zamarzania jezior jest około 20 dni dłuższy niż czas zamarzania rzek i 1-2 m-cy dłuższy niż na pojezierzach zachodnich. Tuż pod lodem temperatura jest zaledwie o ułamek stopnia wyższa od 0, ale głębiej podnosi się maksymalnie do + 4, a w jeziorze ustala się uwarstwienie termiczne odwrócone. Na wiosnę, po stopnieniu lodów, temperatura wody podnosi się aż do osiągnięcia + 4 na całej głębokości .To pochłania wielkie ilości ciepła atmosferycznego, przez co wiosna w okolicach jezior opóźnia się .

Gleby

Gleby pojezierza Mazurskiego powstały w przeważającej większości z gliny zwałowej, która w wielkich masach została tu przyniesiona przez lądowód północny. Glina ta występuje na znacznych obszarach bezpośrednio na powierzchni lub na niewielkiej głębokości. Charakteryzuje ją duża zawartość i mała przepuszczalność, wskutek znacznej ilości bardzo drobnych cząstek.
Gleby Pojezierza Mazurskiego (wg H.Uggli, 1956) zostały ujęte w następujące typy i rodzaje:
1-gleby bielicowe,
2-gleby brunatne 
3-czarne ziemie 
4-gleby bagienne 
5-gleby różnych typów, wytworzone z namułów rzecznych oraz osadów pojeziernych
6-gleby deluwialne

Szata roślinna

Fauna
Świat zwierzęcy podobnie jak też szata roślinna jest bogaty, chociaż jeszcze jest stosunkowo mało poznany. Dotyczy to w szczególności bezkręgowców, które stanowią najliczniejszą grupę wśród zwierząt tu żyjących. Świat kręgowców prezentowany jest przez 204 gatunków ptaków, 46 gatunków ssaków, 5 gatunków gadów, 12 gatunków płazów i 32 gatunki ryb.Dosyć dobrze są poznane duże ssaki, ze względu na łatwą ich obserwację, jak również istotne dla przyrody skutki ich występowania. Drugim w tej grupie gatunkiem, który jeszcze do nie tak dawna w ogóle nie występował na obszarze Parku, jest norka amerykańska. W warunkach naturalnych zamieszkuje ona Amerykę Północną. Na świecie hodowana jest ona jako bardzo cenne zwierzę na futra. Rola norek w środowisku jeszcze nie została dokładnie zbadana. Pojawienie się jej zdziczałych odmian na wolności przypisuje się na przykład spadek liczby ptactwa wodno-błotnego. Norka amerykańska osiedliła się na niszy ekologicznej zajmowanej dotychczas poprzez nie spotykaną obecnie norkę europejską.Na obszarze Parku można zaobserwować trzy gatunki jeleniowatych. Są to łoś, jeleń i sarna. Charakterystyczne jest dla nich to, iż samce zakładają poroże, które każdego roku jest później zrzucane. Na podstawie samego wyglądu poroża nie można określić jednak wieku osobnika. Gatunki jeleniowate i dzik w skali całego kraju stanowią gatunki o znaczeniu gospodarczym.Najpotężniejszym przedstawicielem z rodziny jeleniowatych jest łoś. Fauna ryb parku jest stosunkowo dobrze poznana. Na 56 gatunków ryb żyjących w wodach śródlądowych Polski w Parku stwierdzono 32 gatunki. Dominują tu: sielawa, leszcz, karaś, szczupak. W Czarnej Hańczy występuje pstrąg potokowy, okoń, słonecznica i leszcz.
Faunę zwierząt bezkręgowych stanowi około 1500 gatunków.Niektóre gatunki zwierząt występujące na terenie parku stanowią szczególną grupę - są to gatunki pod ochroną. Należą do niej gatunki chronione, rzadkie, narażone i ginące oraz gatunki reliktowe. Gatunki chronione to gatunki podlegające ochronie prawnej na całym obszarze kraju. Na terenie parku stwierdzono występowanie 1700 gatunków zwierząt z czego 287 gatunków objętych jest ochroną prawną. Wśród fauny bezkręgowców występuje co najmniej 47 gatunków chronionych. Najwięcej gatunków chronionych jest wśród przedstawicieli owadów -44 gatunki, następnie mięczaki - 4 gatunki i 1 gatunek pierścienic. Obecnie na terenie parku zanotowano występowanie 303 gatunków kręgowców, w tym 238 chronionych. Zdecydowanym liderem w tej grupie są ptaki, a następnie ssaki. Wśród zwierząt występujących na terenie Wigierskiego Parku Narodowego stwierdzono 8 gatunków reliktowych, przedstawicieli skorupików, owadów i małży. Należą do nich: Biegach Menetriesa, Skalnik arktyczny,, gmachówka koniczek.

Flora
Na podstawie dotychczasowych badań na terenie parku stwierdzono prawie 1000 zespołów roślinności lądowej i szuwarowej, obejmujących zarówno zbiorowiska naturalne oraz półnaturalne. Powierzchniowo dominują zbiorowiska leśne. Najważniejszą rolę odgrywają bory mieszane, szczególnie liczne w południowej części terenu. Na piaszczystych jałowych glebach występuje bór sosnowy. W części północnej dominuje głownie zespół grądu, zajmujący żyźniejsze i bardziej wilgotne gleby. Na podmokłych terenach i u podnóży przyjeziornych wysepek spotyka się zespół łęgu olszowego. Do zbiorowisk typowo naturalnych należą zbiorowiska torfowe oraz dużo zespołów szuwarowych, które występują nas jeziorami. Są one podzielone na 44 zespoły. Wśród nich najważniejszymi są: trzcina pospolita, oczeret jeziorny, pałka wąskolistna, manna mielec. Zbiorowiska zaroślowe, łąkowe i murawowe są reprezentantami zbiorowisk półnaturalnych. Zróżnicowane są one na ponad 15 zbiorowisk. W dolinach rzek i w miejscowych obniżeniach występuje zbiorowisko sitowia leśnego. W miejscach cały czas wilgotnych spotyka się zespoły ostrożnia łąkowego, ostrożnia warzywnego i rdestu wężownika. Na wilgotnych obrzeżach dolin rzecznych w wielu miejscach występują bogate florystycznie zespoły łąk turzycowych i torfowisk niskich. Miejsca trudniej dostępne, a przez to słabiej użytkowane zajmują zespoły: trzęślicy modrej i situ, trzebnicy pospolitej. Na miejscach mniej wilgotnych często podsiewanych, użytkowane jako intensywne łąki kośne zespoły rajgrasu wyniosłego oraz żywice trwałej. Na stromych nasłonecznionych stokach wzniesień i na przydrożnych skarpach występują wielogatunkowe zbiorowiska kserotermiczne. Zawierają one w swoim składzie wiele rzadkich gatunków. Na nasłonecznionych przydrożach leśnych dróg wśród barów mieszanych występują dość bogate florystycznie fragmenty zbiorowisk leśnych oraz zbiorowisk wrzosu i mącznicy lekarskiej. Zbiorowiska krzewinkowe z panującym wrzosem mają pochodzenie antropogeniczne., porastają siedliska po wycięciu borów i przyczyniają się do bielicowania gleb.

GOSPODARKA REGIONU

Przemysł

Dominującymi gałęziami przemysłu są tutaj: przemysł spożywczy (mleczarski, młynarski, rybny, mięsny, piwowarski), przemysł drzewny (meblowy, tartaczny), przemysł chemiczny (gumowy), przemysł maszynowy oraz elektromaszynowy. Do największych ośrodków przemysłowymi należą: Olsztyn, Kętrzyn, Ełk, Elbląg, Iława, Ostróda. Jednak przemysł, mimo iż znacznie zmodernizowany oraz sprywatyzowany, słabo się rozwija, a najlepiej rozwinięty jest w zachodniej części regionu. Najbardziej liczącymi się zakładami przemysłowymi są m.in.: ABB Zamech w Elblągu (elementy statków, turbiny), Stomil Olsztyn SA w Olsztynie, zakłady mięsne w Ostródzie oraz Ełku, MM International - Olsztyn (producent mebli). Całe województwo stanowi jedno z czołowych miejsc na terenie kraju pod względem eksploatowania drewna oraz w połowie ryb słodkowodnych.

LUDNOŚĆ

Liczebność

Pojezierze Mazurskie to najrzadziej zaludniony region w Polsce - 60 osób na km 2, największe zagęszczenia występuje (poza terenami miast) na zachodzie. Odsetek ludności miejskiej stanowi 59,6%. Jednak to właśnie tutaj jest najwyższy w całym kraju przyrost naturalny - 3,9 promila; a także ujemne saldo migracji (-1,2). Mazury niemalże tak samo jak Niemcy, powodowało to odchodzenie od polskości a wraz z nią emigrację ludności do Niemiec. Pojezierze Mazurskie zostało w znacznej części zaludnione przez tak zwanych repatriantów z przedwojennych ziem ze wschodniej części Polski, przede wszystkim z Wileńszczyzny.

Turystyka

Mazury są regionem o znacznych walorach przyrodniczych turystycznych oraz rekreacyjnych (ponad tysiąc jezior, duże rzeki, znaczne powierzchnie zajęte przez lasy, a także mało zanieczyszczone środowisko), dobrze zagospodarowany (około 78 tys. miejsc noclegowych, przede wszystkim sezonowych), głównie zlokalizowane na Pojezierzu Mazurskim, które odwiedzane jest przez ponad 1,5 mln turystów w ciągu roku (obecnie rośnie udział gości z zagranicy, zwłaszcza z Niemiec). Obserwuje się rozwój turystyki: zwłaszcza pobytowej (w Giżycku, Mikołajkach, Wygrynie, Węgorzewie, Ostródzie); żeglarskiej, na Wielkich Jeziorach Mazurskich a największą bazę ma w Mikołajkach; a także kajakarskiej (w Krutyni); rowerowej (bardzo dużo szlaków); pieszej; ponadto turystyka jeździecka (Kadyny); wędkarska; narciarska (Góra Krzyżowa w Lidzbarku Warmińskim); agroturystyka; turystyka myślistwa. Jedną z większych atrakcji turystycznych na Mazurach jest zabytkowy Kanał Elbląsko - Ostródzki. Równie często odwiedzane są ze względu na swe zabytki m.in.: Nidzica, Gierłoż, Frombork, Olsztynek (znajduje się tu skansen). W Świętej Lipce jest ośrodek kultu religijnego. Odbywa się tu wiele imprez sportowych (zawody bojerowe, regaty) oraz kulturalne (przegląd muzyczny - Piknik Country w Mrągowie i kabaretowy w Lidzbarku Warmińskim).