Wizerunki maryjne w liryce średniowiecznej. Omów temat na podstawie „Bogurodzicy” i „Lamentu świętokrzyskiego”.

Matka Boska była bohaterką wielu tekstów średniowiecznych. Kult jej był szczególnie popularny w Polsce, co znalazło swoje odzwierciedlenie w literaturze i sztuce tego okresu. Polacy uważali Maryję za opiekunkę narodu przypisując jej rolę pośrednika w kierowaniu próśb do Boga i Jezusa, jako matka miała mieć ona szczególne względy u Syna Bożego prosząc o wstawiennictwo w imieniu ludzi. Stąd też narodził się gatunek liryki maryjnej, w którym podmiotem lirycznym lub adresatem jest właśnie Matka Boska. W mojej pracy pragnę skupić się na dwóch średniowiecznych utworach należące do liryki maryjnej: ?Bogurodzica? i ?Lament świętokrzyski?.
Utwór ?Lament świętokrzyski? znany jest pod paroma tytułami: ?Posłuchajcie bracia miła?, ?Żale Matki Boskiej pod krzyżem?. Utwór zalicza się do gatunku planktów. Autor czyniąc podmiotem Maryję nadał jej emocje takie jak: żal, poczucie straty, nieszczęścia, smutku. Podmiotem licznym jest Matka Boża. Utwór ma formę monologu Maryi stojącej pod krzyżem, na którym wisi Jezus. Motyw ten był często wykorzystywany w malarstwie średniowiecznym, jak i w apokryfach. Pieśń składa się z ośmiu różnych pod względem długości i budowy zwrotek. Utwór rozpoczyna się apostrofą Maryi do ludzi, Matka Jezusa prosi ich o wysłuchanie historii o tym, co stało się w Wielki Piątek. Maryja mówi do ludzi z czułością i przyjaźnią obrazuje to wyrażenie ?bracia miła?. Prosi ich o wysłuchanie i okazanie jej litości. Pierwsze dwie cztero wersowe zwrotki są swoistym wprowadzeniem. Maryja opisuje przyczynę cierpienia, którą jest śmierć jedynego syna Jezusa Chrystusa. W tych strofach pojawiają się określenia: ?kcęć wam skorżyć krwawą głowę? i ?krwawe gody?, co podkreśla tragizm. Paralelizm składniowy (jednegociem ? tego ciem; miała ? ożalała) podkreśla wielkość straty. W trzeciej zwrotce nie pojawiają się żadni adresaci, jest to typ liryki pośredniej. Maryja opisuje ostatnie chwile życia Jezusa. Maryja mówi w czasie teraźniejszym co sprawia, że czytelnik czuje się jak gdyby stał wraz z nią pod krzyżem. Strofa czwarta i piąta to apostrofa Matki do Syna. Maryja zwraca się do Jezusa używając zdrobnień i czułych określeń (?synku?, ?głowka?, ?miły?, ?wybrany?). Chce dzielić cierpienie razem z Chrystusem, wytrzeć krew na jego ciele, dać mu pić. Bohaterka powołuje się na swoje macierzyństwo i służbę dla Syna. Zwrotka szósta to zwrot do Archanioła Gabriela. Maryja odwołuje się do sceny Zwiastowania, w której anioł obiecywał jej szczęście obietnica ta nie została spełniona. Następna zwrotka przybiera formę apostrofy do wszystkich matek. Maryja utożsamia się z nimi i życzy im, aby nigdy nie doświadczyły tak ogromnego bólu i cierpienia. Utwór również kończy się apostrofą do Chrystusa, podkreślając jego śmierć. Treść utworu nawiązuje także do malarstwa stylu gotyckiego: ostre wyraziste rysunki, wydłużone postacie, dominacja barw zimnych (czerń, brąz). Malarze prezentują śmiało sceny męki i tortur, okaleczone i zdeformowane ciała Zbawiciela i świętych.
Treścią Bogurodzicy jest modlitwa podmiotu zbiorowego. Adresatem pierwszej strofy jest Matka Boża. W utworze występują rzeczowniki dobrane na zasadzie kontrastu (?Bogurodzica dziewica?, ?Syn ? gospodzin?). Podmiot zwraca się do Bogurodzicy, aby ze względu na swojego Syna spełniła prośby z jakimi zwracają się do niej ludzie jest orędowniczką. W zwrotce drugiej następuje zmiana adresata, którym jest Chrystus. Podmiot zbiorowy zwraca się do Niego, aby za pośrednictwem Jana Chrzciciela spełnił prośby. Obie strofy kończą się refrenem Kyrie eleison. Obecność w utworze trzech adresatów ? Chrystusa, Maryi i Jana Chrzciciela przypomina wzorzec - deesis. Według niego centralną postacią jest Chrystus, występuje On wraz z Matką Bożą i Janem Chrzcicielem, którzy pełnią funkcję pośredników między Bogiem a człowiekiem. Zarówno Maryja, jak i Jan są więc pośrednikami pomiędzy ludźmi a Bogiem. Pośrednictwo między ludźmi a Bogiem przez Maryję i Jana ma charakter dynamiczny ? świadczą o tym apostrofy oraz konkretne prośby.
Treść Bogurodzicy nawiązuje do malarstwa stylu romańskiego gdzie postaci ludzkie były płaskie i odrealnione, Madonna była w centrum obrazu a wokół niej wnosili się aniołowie. Tło jest złote co sugeruje bezczasową przestrzeń bytowania w niebie.
Jak widać, wizerunki maryjne w obu utworach są inne. W ?Bogurodzicy? Maryja jest osobą, do której ludzie składają prośby o wstawiennictwo u Boga i Chrystusa. Autor wyposażył ją w cechy boskie, wywyższył jej majestat, zaś na pierwszy plan wysunął jej świętość, w ten sposób Matka Boska została wyróżniona spośród ludzi. Natomiast w ?Lamencie świętokrzyskim? Madonna jest dużo bliższą nam, normalną, rozpaczającą matką. Tym samym drugi obraz działa przeciwstawnie do pierwszego i przybliża postać Maryi do zwyczajnych ludzi.