Renesans - opracowanie epoki.

1. Filozofia humanizmu renesansowego, idea reformacji.

Reformacja - to prąd myślowy renesansu mający na celu reformę Kościoła katolickiego,
jego praktyk i doktryn. Za jej przyczynę (bezpośrednią) uważa się wystąpienie Marcina
Lutra, który w roku 1517 w Wittemberdze ogłosił „tezy” atakujące dotychczasowe
poglądy na dotychczasowe odpusty kościelne, żądając jednocześnie tłumaczenia Biblii
na języki narodowe. Ruch ten zapoczątkował tworzenie odłamów religijnych :
 Luteranizm – twórca Marcin Luter – religia zakładająca, iż jedynie Bóg zdoła doprowadzić człowieka do zbawienia, człowiek jako jednostka skażona nie potrafi sprostać sam wędrówce do nieba. Inne założenia :
1. uznanie każdego wiernego do samodzielnego interpretowania Biblii, a co za tym
idzie – do powszechnego dostępu do niej dzięki tłumaczeniom na języki narodowe;
2. Koncepcja kapłańska – pastor ma prawo założyć rodzinę, jego funkcja nie jest
sakramentem, a przez to pozbawiona jest cech świętych;
3. Odrzucenie koncepcji życia zakonnego;
4. Odrzucenie koncepcji spowiedzi i rozgrzeszenia;
5. Likwidacja hierarchii kościelnej, choć luteranie wprowadzili urząd superintendenta, do pewnego stopnia odpowiadający biskupowi;
6. Komunia – to spożywania ciała i krwi Chrystusa w formie chleba i wina;
7. Kościół ma być podporządkowany państwu, które też przejmuje cały jego majątek;
8. Wiara – jedyna drogą do zbawienia;
9. Likwidacja sakramentów, poza chrztem i komunią;
 Kalwinizm – twórca Jan Kalwin – głosi teorię predestynacji, wierząc, że los człowieka jest zapisany w gwiazdach według wcześniejszego scenariusza. Bóg przeznacza człowieka do zbawienia lub potępienia niezależnie od jego osobistych starań; (zbawienie zależy od Boga). Inne założenia :
1, 2, 3, 4, 5 – takie same jak w luteranizmie;
6. Komunia to przypomnienie ofiary Chrystusa o charakterze wyłącznie duchowym;
7. Teoria teokracji, czyli ścisłego połączenia państwa z Kościołem : władza należy do duchownych, w tym wypadku wybieralnych;
8. Majątek nagrodą za pracowitość, bieda karą za lenistwo;
9. Bardzo surowe zasady moralne;
 Bracia polscy (arianie) – religia polska wyłoniona na skutek rozłamu kościoła kalwińskiego. Zarzucono im bluźniercze odrzucenie dogmatu Trójcy Św. i traktowanie Chrystusa jako człowieka podniesionego do boskości. Głosili ewangeliczną ideę ubóstwa, sprawiedliwości, spokoju. Na znak protestu przeciw współczesnemu zorganizowaniu świata rozdawali swoje majątki na rzecz biednych, sami uprawiali ziemię i nosili drewniane szable. Jako nurt zbyt radykalny nie mogli się przystosować do polskiego społeczeństwa i na mocy ustawy sejmowej z 1658 roku musieli opuścić kraj lub zmienić wyznanie. Pozostawili po sobie pamięć o świetnym szkolnictwie (ośrodki w Pińczowie, Rakowie, Lublinie), twórczość literacką (przekłady Biblii, nabożne pieśni, dzieła teologiczne) i naukową (Piotr Statorius - Stojeński stworzył pierwszą gramatykę polską).

Humanizm.
Epokę renesansu cechuje odwaga i śmiałość przekonań łącznie z kwestionowanymi dotąd dogmatami religijnymi. Hasłem odrodzenia stała się maksyma Terencjusza : „Człowiekiem jestem i nic co ludzkie nie jest mi obce” (Homo sum, humani nil a me alienum puto), co zapowiadało odejście od średniowiecznego teocentryzmu (Bóg w centrum świata), a zwrócenie się w stronę człowieka, jego możliwości, osoby – antropocentryzm (gr. Antropos = człowiek). Tak narodził się humanizm (łac. Humanitas = człowieczeństwo) – prąd umysłowy renesansu, który pozwolił myślicielom, artystom, uczonym skupić swoją uwagę na człowieku, uświadomić sobie wartość jedynej, niepowtarzalnej jego osobowości. Zaczęto zadawać sobie pytanie - kim i jakim jest człowiek, jemu też podporządkowano sztukę, naukę i filozofię (czerpano przy tym ze zdobyczy antyku i jego wzorców ludzkiego ducha w filozofii, literaturze i sztuce). Najwybitniejszym przedstawicielem humanizmu był Erazm z Rotterdamu, którego poglądy stanowią sumę humanistycznej filozofii. Erazmowe ujęcie humanizmu najlepiej przedstawić za pomocą kilku pojęć. Antropocentryzm – człowiek i ludzkie sprawy w są centrum zainteresowań myśliciela. Indywidualizm – każdy człowiek jest uznany za dobro niepowtarzalne i odrębne. Erazm wprowadza w ten sposób na nowo do filozofii pojęcie jednostki. Tolerancja – prawem człowieka jest dochodzenie samemu do prawdy, nie wolno narzucać mu wbrew jego woli żadnych gotowych rozwiązań. Racjonalizm – prawdy należy szukać na drodze rozumowej, bo tylko rozum jest wystarczającym i niezawodnym narzędziem poznania. Irenizm – renesansowa forma pacyfizmu, wyklucza siłowe rozwiązania sporów jako niezgodne z rozumem. Erazm opowiadał się za reformą Kościoła. Zwalczał nieuctwo kleru, symonię i korupcję, w związku z czym uważany był przez duchowieństwo za jednego z przywódców reformacji. Nie przyłączył się jednak do żadnego nowego wyznania.
Inne pojęcia myśli renesansowej:
Machiawelizm – doktryna dotycząca sprawowania władzy, która za cel najwyższy uważa dobro państwa i rację stanu. W imię tych wartości dopuszcza podstęp, zdradę, zbrodnię, w myśl hasła „cel uświęca środki”;
Utopia – teoria idealistyczna, zakładająca pewną doskonałość, niestety niemożliwą do zrealizowania;
Egalitaryzm – równość ludzi wobec prawa, głosił ją Tomasz Morus;
Harmonia – ideał powszechnie uznawany przez myślicieli renesansu za wysoką wartość. Do ideału harmonii, umiaru, równowagi w życiu i sztuce dążyli artyści, pisarze i filozofowie;
Od XV wieku rozwinęły się studia nad kulturą grecką i rzymską – studia humaniora (nauki humanistyczne), tytułem „uczony” obdarzono znawcę starożytności. W kulturze antyku odnajdywano pochwałę i radość życia ziemskiego, kult człowieka, umiłowanie piękna, przyrody, patriotyzm. Od humanisty wymagano znajomości greki, łaciny i hebrajskiego, co umożliwiało gruntowne poznanie dzieł starożytnych, znaczących dla kultury.


Już w XIV wieku we Włoszech pojawiają się pierwsze głosy zachwytu nad starożytnością. Dzieje się to powoli i z początku jeszcze z zachowaniem średniowiecznej wersji „politycznej poprawności”. Wyraz fascynacji antykiem daje na przykład Dante podczas swej wędrówki po zaświatach w „Boskiej komedii”. Poemat Dantego traktujemy jako pomost pomiędzy średniowieczem a renesansem. Zawiera bowiem cechy obu tych epok. Tematem głównym dzieła jest wędrówka autora po zaświatach : w części pierwszej – po piekle, w drugiej – po czyśćcu, w trzeciej – po raju. Przewodnikiem bohatera po piekle i czyśćcu jest Wergiliusz. Przez raj prowadzi go ukochana Beatrycze. Panuje tu magia liczb. Giovanni Boccacio w swym mniej sławnym (niż Decameron) dziele o mitologii greckiej udowadniał, że bogowie starożytni są wytworem fantazji, natura mitu zaś zbliżona jest do natury utworu poetyckiego.


Ślady antyku w polskim renesansie :
 twórczość łacińska wczesnych humanistów : Kochanowskiego, Andrzeja Frycza Modrzewskiego, Szymona Szymonowica;
 autorytet Wergiliusza, Cycerona, Horacego (tłumaczenia, wpływ na kształt polskiej twórczości);
 uprawianie starożytnych gatunków (m.in. pieśni – Kochanowski, treny – Kochanowski, tragedia, sielanka – Kochanowski „Pieśń świętojańska o Sobótce”, Szymonowic „Żeńcy”, Rej „Żywot człowieka poczciwego” i „Krótka rozprawa ...”.
 nawiązania do filozofii starożytnych epikurejczyków i stoików, także do Horacego i filozofii „złotego środka”;
 zdarzenia i osoby mitologiczne wplecione w polską literaturę (np. „Odprawa posłów greckich”);
 aluzje do utworów starożytnych (np. u Szarzyńskiego);
 antyczny kult twórcy i nieśmiertelnej sławy propagowany przez Jana Kochanowskiego
 antyczny ideał harmonii, proporcji i symetrii propagowany przez polskich humanistów


2. Wizerunek nowoczesnego szlachcica-ziemianina w utworach Mikołaja Reja.


Mikołaj Rej w swoim utworze "Żywot człowieka poczciwego" (jest to utwór parenetyczny) propaguje typ osobowości, który ma być wzorem cnót dla czytelników współczesnych autorowi. W tym przypadku ideał to "poczciwy ziemianin"- czyli szlachcic, właściciel dóbr ziemskich, wiodący prawy i spokojny żywot na swoich włościach. Twórcą tego portretu jest Rej, czyli dobry gospodarz, człowiek bogaty, obdarzony głową do interesów, założyciel miast i innowierca, który ukazuje uroki wartości i pożytki życia poczciwego na wsi.
W "Żywocie" uderza czytelnika zamiłowanie do magii liczb ( szczególnie do liczby 4 ). Cztery są płyny w człowieku i cztery typy ludzi: sangwinik (krew), flegmatyk (flegma), choleryk (żółć), melancholik (żółć czarna), wiatry, żywioły, strony świata, pory roku i cztery epoki życia człowieka: dzieciństwo, młodość, wiek dojrzały i starość. Opis ludzkiego życia poddany jest tutaj zasadom biologicznego, naturalnego porządku: od wiosny, przez lato i jesień, do zimy (życia). Skutkiem takiego ujęcia prezentowany przez Reja wizerunek człowieka poczciwego odsłania się kolejno, "staje się" jakby i "rośnie" razem ze stwarzanym w dziele idealnym bohaterem: najpierw dzieckiem, potem młodzieńcem i dojrzałym mężem, wreszcie dostojnym, pogodzonym ze sobą i światem, starcem, który spokojnie i bez dramatycznych rozterek oczekuje naturalnego "dokonania"- śmierci. Tak więc poczciwy ziemianin wiedzie pogodne życie: nie boi się starości ani śmierci. Łatwo odczytać tu filozofię stoicką ( wśród haseł Reja dominują spokój, umiar, cnotliwe życie zgodne z naturą i rozumem, rozplanowane , bez zbytnich namiętności). W utworze zawarty jest również epikureizm : korzystanie z dóbr natury i wsi, namowa do korzystania z rozrywek, ukazanie jak wielką przyjemnością jest życie zapobiegliwego, gospodarnego człowieka poczciwego. Rej posługuje się również "antyprzykładami", wyśmiewając naśladowców obcej mody, pretensjonalność i snobizm szlachciców zapatrzonych na inne kraje. Poczciwemu szlachcicowi proponuje spokojny tryb życia w posiadłości wiejskiej, korzystanie z wszelkich dóbr, jakie przynoszą kolejne pory roku (jesienne zbiory owoców, rybołówstwo, zimowe polowania, wiosenne prace w ogrodzie). Obserwując każdy z etapów życia człowieka daje wiele pouczeń, jak wychować młodego człowieka, "co z nim czynić", gdy nadchodzi wiosna, lato jesień, zima...Autor szczególny nacisk kładzie na wiek dojrzały, wyjaśniając swoim odbiorcą, czym jest szlachectwo (twierdzi, że nie jest to tylko wyróżnienie i powód do chwały, lecz przede wszystkim obowiązek, który nakłada na człowieka herb, powinność wobec ojczyzny i szereg cnót, które należy spełniać). Nakreślony przez autora portret ziemianina, dobrego gospodarza, wiodącego życie zgodnie z cyklem natury, praworządnego obywatela, szlachcica otoczonego czeladką ma także bardziej ogólny wymiar: to również porter człowieka kierującego się powszechnie uznanymi cnotami, sprawiedliwego, skromnego, uczciwego, szanującego tradycję.


W utworze "Krótka rozprawa między trzema osobami, Panem, Wójtem, a Plebanem" widać troskę autora o sprawy kraju. Wyraża się ona w krytyce poszczególnych stanów, organizacji państwa, sądownictwa, starosty, sejmu , wojskowości. Rej krytykuje te stany, które mają wpływ na kształt i rządy w Rzeczypospolitej. Szlachtę obwinia o hazard, zbytki, prywatę, rozrzutność, obojętność wobec ojczyzny. Duchownym zarzuca chciwość, zaniedbanie obowiązków duszpasterskich, świecki, bogaty tryb życia, zepsucie instytucji Kościoła. Najmniej winny jest wójt (biedny, wystraszony, wyzyskiwany przez obie warstwy), który kwituje dysputę "Ksiądz pana wini, pan księdza, a nam prostym zewsząd nędza..."


Realizm życia i pracy na wsi w Żeńcach Szymona Szymonowica.

Utwór przedstawia scenkę z życia wiejskiego – obraz pracujących w polu żeńców. W trakcie pracy rozmawiają trzy osoby: łagodna Oluchna i śmiała Pietruchna oraz okrutny Starosta, dozorujący pracę. Oluchna i Pietruchna narzekają na ciężar pracy i na srogość Starosty, który „nahajką” pogania pracujących. Pietruchna śpiewa nawet pieśni, które możemy nazwać oskarżeniem lub przekleństwem pod adresem Starosty. Pietruchna, choć odważna, złorzeczy dozorcy tylko wtedy, gdy on jest daleko. Gdy nadchodzi – dziewczyna śpiewa pieśń pochlebną, niby życzliwą (choć może to być drwina) zwiastującą Staroście szczęście, żonę i czeladkę. Pochlebstwo to chroni Pietruchnę przez biczem.
„Żeńcy” treścią swą odzwierciedlają stosunki panujące w ówczesnej wsi, dość realistycznie ukazują trud pracy w polu, dają też nam pewien obraz obyczajów, informują o metodach „dyscypliny” i charakterze dozorców. Możemy stwierdzić, iż utwór piętnuje niesprawiedliwość ówczesnych stosunków społecznych i okrucieństwo pilnujących. Nie jest to jednak dzieło rewolucyjne, widać, iż mitem i wzorem autora jest harmonia dworu i czeladzi, równomiernie rozłożona praca i odpoczynek, wysiłek i pieśń.
Szymonowica bolały przejawy przemocy jednych ludzi wobec innych. Ponure obrazy chłopskiego życia skontrastował z niezmiernie piękną przyrodą. Stworzył psychologicznie prawdziwy wizerunek głównych bohaterek, sięgnął do mowy ludu.
Przedstawiona w „Żeńcach” rzeczywistość różni się bardzo od opisywanej przez antycznych twórców idyllicznej, szczęśliwej krainy, w której żyli pasterze i rybacy. Ta nietypowa sielanka jest raczej wyrazem tęsknoty poety do harmonijnego, sprawiedliwego świata, w którym panowałyby życzliwość i dobroć.

Sielanka.

Dawniej idylla. Utwór tematem swoim dotyczący życia wsi, pracy pasterzy, rolników, rybaków. Przedstawia złagodzoną, upiększoną wizję świata – radosnego, pogodnego, bez realistycznych obrazów. W literaturze polskiego renesansu sielankowy obraz wsi prezentuje Jan Kochanowski w „Pieśni świętojańskiej o Sobótce”, a z kolei Szymon Szymonowic w utworze pt. „Żeńcy” prezentuje „antysielankę” lub „sielankę niekonwencjonalną” – prezentującą „drugą stronę” pracy na wsi – jej realizm i cechy takie jak: wysiłek, pot, zmęczenie.

8.Uniwersalne wartości dzieła „O poprawie Rzeczypospolitej” A. Frycza-
Modrzewskiego.

W tym słynnym traktacie autor tworzy własną wizję prawidłowo funkcjonującego, sprawiedliwego, prawego państwa. Jego poglądy dotyczą konkretnie Rzeczypospolitej, a nie są rozważaniami abstrakcyjnymi. Tematy podejmowane przez autora zawarte są w pięciu księgach:
- I O obyczajach
- II O prawach
- III O wojnie
- IV O Kościele
- V O szkole
Jak widać – nie pomija Modrzewski żadnego z ważnych problemów państwa, którego uniwersalną konstrukcję tworzą: sąd, wojsko, kościół, oświata i ... obyczaj.
Autor swoje wywody rozpoczyna od przykładu. Pewien szlachcic został pobity na śmierć. Sprawcy są znani, czeka ich kara. I oto „sprawiedliwość”! Za to samo przewinienie szlachcic nie jest ukarany, a plebejusz zostaje skazany na śmierć. Nie może tak być. Modrzewski przedstawia tu uniwersalny postulat o równouprawnieniu wszystkich wobec prawa! Pozostał on aktualny do dziś.
Najistotniejszą i najbardziej światłą częścią dzieła wydaje się dziś księga II „O prawach” ze względu na zawartą w niej myśl: „bez praw nie może być prawdziwej wolności”. W księdze „o wojnie” autor (podobnie jak Erazm z Rotterdamu) jest wyznawcą irenizmu, czyli przeciwnikiem wojen i waśni, zwolennikiem zgody i pokoju. W ks. „O obyczajach” mowa jest o obowiązkach, cnocie, którymi odznaczać się powinien uczciwy obywatel, są powinności senatora, sędziego itp. W „O szkole” przykładana jest duża waga do edukacji młodego obywatela i do wagi zawodu nauczyciela. Woła o potrzebę finansowania szkół, co jest aktualne do dziś.
Uniwersalny „pakiet postulatów Modrzewskiego”:
 wszyscy obywatele powinni być równi wobec prawa;
 wszyscy obywatele powinni brać udział w wyborze króla (teraz już prezydenta);
 wojna jest rzeczą złą – państwa powinny współistnieć pokojowo;
 szkoła wymaga reform i nakładów finansowych;
 człowiek jest z natury dobry, można zaufać jego naturze;
 państwo powinno być rządzone sprawnie, sprawiedliwie i surowo;
 tolerancja religijna;


9. Chora Rzeczpospolita i jej lekarz Piotr Skarga – Kazania sejmowe.

Czym jest kazanie? Jest to rodzaj religijnego przemówienia, głoszonego przez kapłana podczas mszy ,lub okolicznościowych świat liturgicznych. W przypadku księdza Skargi kazania stały się utworami literackimi, lecz spełniają także wszelkie wymogi przemówienia : posiadają obrazowe , docierające do świadomości odbiorcy przykłady, przekonują słuchacza do głoszonych prawd.
Jezuita Piotr Skarga nazywany jest największym kaznodzieja Polski. Pozostawił około dwustu kazań. Spośród nich (‘Kazań na niedziele i święta, Kazań przygodnych’ ) na czoło wysuwają się „Kazania sejmowe’. To one zawierają najwięcej przestróg i wołania o miłość do kraju, o rozsadek, o obawę przed anarchia i rozpadem Rzeczypospolitej. To one stały się przyczyna faktu, iż w późniejszych epokach po upadku Polski uznawano glos księdza Skargi za proroczy!. To tu Skarga używał obrazowych porównań i cale serce wkładał, by przekonać swoich słuchaczy – i takiego , natchnionego kapłana o wrażliwych rękach malował setki lat później Jan Matejko. Czemu kazania sejmowe? Bo zwyczaj staropolski nakazywał , by obrady sejmu rozpoczynały się od mszy , na której kapłan królewski wygłaszał kazanie, a od 1588 r. nadwornym kaznodzieja był właśnie Piotr Skarga. Przyszło mu więc głosić Słowo Boże w czasach gorących politycznie , gdy król pragnął wzmocnić władze królewską, a szlachta pogłębiać wolność szlachecką. Skarga jako stronnik króla występował zatem przeciw samowoli szlacheckiej , prywacie szlacheckiej i zrywaniu sejmów. Na sześć chorób zapadła Rzeczypospolita - głosił ksiądz Skarga.-pierwsza jest nieżyczliwość ludzka ku Rzeczypospolitej i chciwość domowego łakomstwa , druga –kłótnie i niezgody , trzecia- herezja i niereligijność, czwarta - osłabienie władzy królewskiej, piąta –niesprawiedliwe prawo i szósta –grzechy i złości jawne. Słynne jest ”kazanie wtóre” ,które te choroby wylicza ,a Rzeczpospolita porównuje do matki (motyw ten później podejmuje Mickiewicz).W tym samym kazaniu porównuje kraj do tonącego okrętu , a gdy okręt tonie “głupi tlomoczki swoje i skrzynie swoje opatruje i na nich leży”. Jest to słynne w późniejszej literaturze porównanie, motyw tonącego okrętu przywoła Słowacki, Sienkiewicz, Krasicki. W sumie “Kazań sejmowych” powstało osiem , a w ósmym pada na Polskę wyrok upadku , który spotka kraj jeśli się nie opamięta i nie poprawi.
Traktat Skargi napisany przez dobrego znawcę ówczesnych stosunków politycznych odznacza się klasyczna prostota, szlachetnym językiem i staranna analiza rzeczywistości polskiej na schyłku XVI w. Autor bowiem patrzy bystro, widzi jasno i ma odwagę mówić o tym co widzi wokół siebie, a o czym inni publicyści nie chcieli czy nie śmieli wspominać.
Sposób w jaki piętnował “złodziejskie serca “ możnowładców lub gromił ucisk chłopa czy akcentował konieczność bezinteresownej miłości ojczyzny , dowodzi i szlachetności uczuć księdza ,i jego odwagi w mówieniu prawd niekoniecznie przyjemnych dla słuchaczy.
A.Mickiewicz w prelekcjach paryskich spojrzał na autora “Kazań sejmowych” nie tylko jako na pisarza –patriotę ,ale przede wszystkim jako na jasnowidzącego zwiastuna przyszłych nieszczęść pozbawionego samodzielności państwowej narodu.


10. "Makbet" - motywy działania bohaterów Szekspira. Portret psychologiczny Makbeta. Istota tragizmu szekspirowskiego. Cechy tragedii szekspirowskiej.

Cechy tragedii szekspirowskiej

W dziedzinie rozwoju form dramatycznych Szekspir zapisał się jako twórca nowożytnego teatru. Wprowadził bowiem innowacje, odstępując od zasad tragedii klasycznej. Są to:
-złamanie zasady trzech jedności. W "Makbecie" nie została zachowana jedność miejsca-akcja rozgrywa się w komnatach pałacowych, na leśnej polanie, na polu bitwy. Nie zachodzi tu także oszczędność czasu. Można powiedzieć, że akcja jest wielowątkowa: temat walki dobra ze złem, walka o władzę, przemiana psychiki postaci, udział istot fantastycznych w toku akcji,
-Szekspir odstąpił też od zasady, że na scenie mogło znajdować się najwięcej trzech aktorów. Wprowadził sceny zbiorowe (scena przedstawiająca ucztę na zamku),
-rezygnacja z zasady decorum, czyli odpowiedniości. Szekspir wprowadza do swoich utworów humor (scena z Odźwiernym),wątki tragiczne występują obok komicznych,
-zmienność charakteru postaci (Makbeta na początku utworu cechuje swojego rodzaju łagodność, uległość wobec Lady Makbet. Następnie jego uczucia narastają: ambicja, żądza władzy, strach. Z kolei Lady Makbet na początku jawi się jako kobieta silna psychicznie, zdaje się być motorem działań. Potem, jakby nie mogąc unieść ciężaru zdarzeń, popada w obłąkanie,
-wprowadza podział na akty i sceny,
-eliminuje chór, na jego miejsce wprowadza wielkie monologi bohaterów,
-wprowadzenie osób i wątków baśniowych (wiedźmy, które przepowiadają przyszłość Makbetowi).

Portret psychologiczny Makbeta

Szekspir dokonuje wnikliwego studium psychologicznego głównego bohatera, który ogarnięty żądzą władzy, przejdzie znamienną ewolucję wewnętrzną - od szlachetnego, prawego człowieka wiernego rycerskiemu etosowi, do cynicznego zabójcy króla i pozbawionego skrupułów moralnych władcy Szkocji. Poznajemy Makbeta jako wzór rycerza- odznaczony męstwem na polu bitwy, pogromca buntu przeciwko szkockiemu królowi Dunkanowi. Makbet usłyszy od wiedźm przepowiednię, która zaważy na całym jego późniejszym życiu. Dowie się, że czeka go nagroda za zwycięstwo nad Norwegami, a w przyszłości korona. Gdy sprawdziła się pierwsza część przepowiedni, w duszy Makbeta rodzi się myśl o zdobyciu tronu. Zaledwie zrodzone w jego duszy ambicje zostają jednak "wyciszone" głosem sumienia (władca Szkocji przecież żyje).Niemałą rolę w momentach wewnętrznej rozterki Makbeta odegrała Lady Makbet- podsyciła w swym mężu namiętne pragnienie władzy, do której najszybszą drogą było zabójstwo. Królobójstwo stało się pierwszym ogniwem w łańcuchu dalszych zbrodni nowego władcy. Makbet zasiada na tronie, ale cały czas obawia się, że jego władza jest niepewna i zagrożona. Kierowany strachem o utratę tronu będzie zabijał świadków swojej zbrodni, a potem wszystkich co mogą do tronu pretendować (tak zginie Lady Makduf i jej maleńkie dzieci, Banko). Z biegiem czasu Makbet ulega procesowi całkowitej autodestrukcji oraz degradacji psychicznej i moralnej (sumienie zupełnie zanikło). Zupełnie zanikły w nim ludzkie uczucia - staje się zimny, cyniczny, obojętny wobec choroby i śmierci żony. Śmierć zadana mu z ręki Makdufa (pojedynek) staje się ostatecznym i sprawiedliwym kresem jego losu.
Szekspir - doskonały znawca ludzkiej psychiki- wnikliwie analizuje poszczególne stadia wewnętrznych przeobrażeń bohatera (początkowo skrupuły, obawy, wyrzuty sumienia aż do całkowitej utraty moralnego instynktu, okrucieństwa, tyranii, odczłowieczenia). Szekspir zagłębia się w psychikę swego bohatera, ukazuje jego przemianę, podatność na wpływy zewnętrzne, wreszcie obsesję w jaką popada ( Makbet po śmierci żony powie: "Życie jest cieniem ruchomym jedynie, jest bajką opowiedzianą przez głupca"). W psychice Makbeta toczy się ciągła walka między dobrem a złem, zbrodnią a czystym sumieniem. Ciekawy proces przeobrażeń zachodzi u Lady Makbet (mimo iż była kobietą bezwzględną i pozbawioną skrupułów nie potrafiła udźwignąć ciężaru zbrodni- nadworny lekarz określa jej obłęd jako "chorobę duszy"). Szekspir na podstawie swoich bohaterów ukazuje, że nieetyczna postawa człowieka rodzi reakcję w nim samym i obraca się przeciwko niemu, ponieważ jest sprzeczna z naturalnym porządkiem moralnym. Tak więc bohater Szekspira staje się potwierdzeniem tezy, że studiowanie człowieka jest próbą zgłębienia tajemnicy o nim.


Motywy działań bohaterów Szekspira

W duszy Makbeta, po usłyszeniu przepowiedni, rodzi się myśl o zdobyciu tronu. Makbet pragnie władzy. Pozostaje pod wpływem proroctwa, w jego umyśle pojawia się niepokój i pierwsze plany, prowadzące do zrealizowania usłyszanych słów. A zatem machinę zła rozpętały siły nadprzyrodzone. Rozerwanego wewnętrznie, ambitnego Makbeta do czynu nakłania żona, która podsyciła w swym mężu namiętną chęć władzy (to ona pomogła dokonać wyboru, czy przepowiednia sama się spełni, czy należy jej w tym pomóc). Makbet i jego żona to postacie ambitne, które jednak swą ambicję źle rozumieją i źle wykorzystują. Obie postacie łączy ogromne pragnienie władzy, zaspokojenie swojej ambicji i dokonanie pierwszej zbrodni. Podobnie źródłem czynów obu postaci jest ich charakter i niewłaściwie ukształtowana psychika, żądza władzy, tyrania, zaspokojenie osobistych pragnień. Po zdobyciu tronu Makbet kieruje się strachem, dlatego zabija kolejnych świadków swej zbrodni. Ogarnięty absolutną namiętnością, narusza ustanowione przez Boga odwieczne prawa świata, wchodzi na drogę zbrodni, z której nie ma już odwrotu.

Istota tragizmu szekspirowskiego

Bohater Szekspira jest bohaterem tragicznym. W jego myślach rozgrywa się ciągły konflikt wewnętrzny. Początkowo wydaje nam się naturą wrażliwą, poddaną całkowicie wpływom demonicznej żony. Bez jej zachęty nie dokonałby zapewne pierwszej zbrodni, która pociąga za sobą kolejne morderstwa. Został uwikłany w machinę zła nie z własnej woli, ale pod wpływem sił nadprzyrodzonych. Do swej ostatniej walki, w której ponosi klęskę, staje osamotniony i wówczas możemy dojrzeć w nim prawdziwego bohatera tragicznego.
Tragizm Szekspira to również ukazanie presji winy na człowieka, wyrzutów sumienia, konfliktów wewnętrznych rozgrywających się w myślach bohaterów ( Lady Makbet staje się lunatyczką, ma wizje i omamy, widzi na swoich rękach krew). Bohaterowie Szekspira ponoszą klęskę totalną (Lady Makbet popada w obłęd i umiera, osamotniony Makbet ginie w pojedynku).


11. Renesans – epoka ładu i harmonii czy niepokoju i wątpliwości ?

Ład i harmonia.

 „Żywot człowieka poczciwego” Mikołaja Reja – proponuje model życia harmonijnego, uporządkowanego, w zgodzie z naturą. W koncepcji tej znajdziemy elementy epikureizmu i stoicyzmu. Antyczny umiar oraz korzystanie z dóbr natury – to także ideały renesansu.

 Pieśni i Fraszki Jana Kochanowskiego – Pieśni refleksyjne, w których, podobnie jak w Psalmach, chwali dzieło stworzenia, urodę świata, swojego domostwa – są wyrazem renesansowej afirmacji życia, miłości, poezji. Wartości, którym hołduje, to cnota i rozum. Przywołuje hasła epikurejskie („chwytaj dzień”) i stoickie. Mówi o potrzebie spokoju, równowagi ducha, męstwa, dobrej sławy. Jan z Czarnolasu widzi szczęście w harmonii życia, w korzystaniu z dobrodziejstwa rozumu, ale i z przyjemności.

 „Pieśń świętojańska o Sobótce” Jana Kochanowskiego – utwór ten to obraz szczęśliwego, spokojnego życia na wsi. Sielankowe ukazanie pracy na roli jest wyrazem tęsknoty za życiem ustabilizowanym, w którym jest miejsce na radosną pracę i zabawę. Utwór jest hołdem w kierunku harmonijnego życia, zgodnego z naturą.

Niepokój i wątpliwości.

 Treny Jana Kochanowskiego – obrazują załamanie harmonijnej i pełnej ufności filozofii twórcy renesansowego, które następuje po śmierci ukochanej córki. Kryzys, a nawet zwątpienie w Boga, ustępują jednak pocieszeniu i ponownemu zaufaniu.

 „Odprawa posłów greckich” Jana Kochanowskiego – niepokój dotyczący przyszłych losów Rzeczypospolitej, jest to alegoryczna wizja (przez ukazanie odprawy posłów greckich, jednak z licznymi aluzjami do Rzeczpospolitej).

 „ Pieśń V (Pieśń o spustoszeniu Podola)” Jana Kochanowskiego – także jest wyrazem niepokojów o przyszłe losy Polski, gdzie szerzy się wolność szlachecka i zakłamanie. Odwołanie do honoru.

 „O poprawie Rzeczypospolitej” Andrzeja Frycza Modrzejewskiego – słynny traktat myśliciela wzorującego się na Erazmie z Rotterdamu, dostrzeganie błędów Polaków w celu ich rychłej naprawy.

 „Kazania sejmowe” Piotra Skargi – w pełnych emocji i obrazowych porównań kazaniach Piotr Skarga przestrzegał, że jeśli nie zwalczymy naszych polskich chorób, do których zaliczał obojętność, chciwość, skłonność do niezgody, osłabienie władzy króla, ustanowienie niesprawiedliwego prawa – ojczyznę czekają nieszczęście i upadek.

Podsumowanie.

Nie można udzielić jednoznacznej odpowiedzi na to pytanie, gdyż renesans nie był epoką jednorodną. Możemy w niej wyróżnić zarówno kult harmonijnego życia, jak i niepokój o przyszłe losy narodu czy załamanie się dotychczasowych ideałów i związane z nim wątpliwości.


12. Gatunki epoki renesansu i ich związek z filozofią epoki.

Gatunki zaczerpnięte z antyku.

Tragedia – „Odprawa posłów greckich” Jana Kochanowskiego. Zachowuje zasadę trzech
jedności i inne wymogi gatunku. Inaczej niż w klasycznej tragedii, brak tu wyraźnie
zarysowanego konfliktu tragicznego. Kochanowski wykorzystuje temat mitologiczny
(epizod z wojny trojańskiej), by opisać współczesną mu Rzeczpospolitą.
Pieśń – to najstarszy i najpowszechniejszy gatunek poezji lirycznej, pierwotnie związany z
muzyką. Horacy nadał swym Pieśniom tytuł Carmina. Kochanowski wykorzystuje
sam gatunek, a także tłumaczy utwory Horacego.
Anakreontyk – Utwór poetycki sławiący uroki życia, erotykę, wesołe biesiady. Gatunek
ukształtowany przez greckiego poetę Anakreonta w VI w. p. n. e. Pieśni biesiadne pisze m.in. Kochanowski (Pieśń XX z Ksiąg pierwszych czy Pieśń IX ).
Epigramat – Za twórcę tego gatunku uważany jest Simonides z Keos. Odmianą epigramatu
jest fraszka. Nazwę fraszka – z włoskiego: gałązka – wprowadził do polszczyzny Jan
Kochanowski, który swoimi Fraszkami (1584) ustalił obowiązujący wzór tego
gatunku. Mikołaj Rej własne utwory o podobnym charakterze nazwał figlikami.
Sielanka – gatunek ukształtował się w poezji greckiej, w twórczości Teokryta (III w. p. n. e.),
który traktuje sielankę albo jako realistyczny obrazek oddający wiernie krajobraz i
przeżycia bohaterów, albo jako literacką maskę aktualnie problematyki społeczno-
obyczajowej. W literaturze rzymskiej z kolei Wergiliusz czyni przedmiotem sielanki
życie pasterzy w idealnej krainie Arkadii. Stąd później – sielanki konwencjonalne i
realistyczne. Inne nazwy : bukolika, ekologa (to zwłaszcza sielanka w formie
dialogu), pasterka, skotopaska. Szymon Szymonowic, autor „Żeńców” , wprowadza w
renesansie polską nazwę gatunku („sielanka” właśnie). Jana Kochanowskiego Pieśń
Świętojańska o Sobótce.
Elegia – Narodziła się w Jonii, w Azji Mniejszej. W starożytnej Grecji to pieśń bliska
trenowi, śpiewana podczas pogrzebu. Oprócz żałobnych powstawały także elegie
miłosne, wojenne, polityczne, biesiadne, dydaktyczne. W starożytnym Rzymie elegie
miłosne pisze m.in. Owidiusz. Od czasu renesansu elegia to utwór o treści poważnej,
refleksyjnej, będący smutnym rozpamiętywaniem lub skargą, dotyczący spraw
osobistych. Klemensa Janickiego „Elegia o sobie samym do potomności”
Tren – gatunek poezji żałobnej, ukształtowany w starożytnej Grecji. Pieśń wyrażająca żal z
powodu czyjejś śmierci, rozpamiętująca czyny i myśli zmarłego, a także zawierająca
pochwałę jego zalet. W poezji greckiej treny pisał m.in. Pindar, a w rzymskiej –
Owidiusz. Kochanowski nadaje gatunkowi nowe cechy : jego treny są wspomnieniem
dziecka, a nie kogoś wybitnego, bohatera, i mówią wiele o przeżyciach tego, kto
rozpacza po stracie. Ponadto tworzy nieznaną dotąd formę cyklu trenologicznego .
Treny Jan Kochanowskiego to arcydzieło europejskiej poezji żałobnej, wzór i
inspiracja dla późniejszych twórców, począwszy od XVI wieku aż do współczesności
(w poezji dwudziestowiecznej były one wzorem m.in. dla Władysława Broniewskiego
w cyklu żałobnym Anka).
Dialog – bardzo popularny w renesansie (również w średniowieczu), zwłaszcza w dramacie i
teatrze, lecz przejęty z antyku. Za twórcę tego gatunku uznaje się Platona, który w
tej formie propagował swoje filozoficzne koncepcje. Przykładem klasycznym w
renesansie był utwór Mikołaja Reja „Krótka rozprawa między trzema osobami,
Panem, Wójtem a Plebanem”.

Gatunki zaczerpnięte z średniowiecza.

Kazania – w epoce renesansu kazania rozpowszechnił Piotr Skarga, dzięki jego „Kazaniom
sejmowym” gatunek ten stał się bardziej powszechny i stał się narzędziem
publicystyki religijnej, a jednak politycznej.