Architektura gotyku

Gotyk- słowo pochodzenia niemieckiego; styl w architekturze i sztukach plastycznych dojrzałego i późnego średniowiecza. Ukształtowany we Francji w XII wieku, związany z kulturą rycerską i mieszczańską, a w późniejszym okresie także dworską. Wyróżniamy 3 główne okresy gotyku:
1. gotyk wczesny ( franc. primaire 1150- 1200, ang. Early English 1175- 1270, niem. Fruhgotik 1230- 1300
2. gotyk pełny(dojrzały) ( franc. rayonnant 1200- 50, ang. Decorated Style 1270- 1350, niem. Hochgotik 1300-50
3. gotyk późny ( franc. flamboyant, ang. Perpendicular Style, niem. Spatgotik, także Sondergotik, trwający do przełomu XV i XVIw.)
Główne ośrodki:
· we Francji: St. Dennis, Paryż, Chartres, Amiens, Reims, Beauvais, Strasbourg
· w Niemczech: Marburg, Fryburg Bryzgowijski, Ratyzbona, Kolonia, Ulm
· w Czechach: Praga
· w Austrii: Wiedeń
· w Anglii: Salisbury, Oksford, Canterbury, Wells, Lincoln, Lichfield, York
· w Hiszpanii: Burgos, Segovia
· we Włoszech: Mediolan, Siena, Bolonia, Florencja
· w Polsce: Kraków, Wrocław, Toruń, Gdańsk, Poznań, Malbork
Gotyk wyraził się głównie w architekturze; najważniejsze cechy: system szkieletowy, na które składały się sklepienia krzyżowo-żebrowe, przypory i łuki oporowe oraz łuk prosty- pozwalało to na wznoszenie strzelistych i smukłych kościołów o zredukowanych murach magistralnych, zastąpionych wielkimi oknami witrażowymi. Każdy z tych elementów miał własną tradycję starszą od gotyku. Dopiero połączenie wszystkich tych elementów w czasie przebudowy wschodniego chóru w opactwie St. Dennis doprowadziło do powstania gotyku. Na zewnątrz budowlę gotycką otaczał zespół przypor, pojedynczych lub podwójnych łuków oporowych, arkad, wimperg, maswerków, pinakli, baldachimów i sterczyn, potęgując wrażenie koronkowej lekkości. Podstawowe układy przestrzenne: bazylika i kościół halowy, katedry, kościoły miejskie i zespoły klasztorne, regularne zespoły miejskie, ratusze, zespoły uniwersyteckie, szpitale, sukiennice, kamienice mieszczańskie, mury miejskie z basztami i barbakanami, okazałe zamki królewskie, rycerskie i zakonne.
GOTYK WE FRANCJI:

Styl gotycki powstał w północnej Francji, której ówczesne bogactwo pozwalało na sprowadzenie najlepszych architektów, inżynierów i artystów. Pierwszą budowlą gotycką we Francji była bazylika St. Dennis. Rozmach z jakim wznoszono we Francji, rozprzestrzenił się wkrótce na inne kraje Europy Zachodniej.
Katedry wzniesione w stylu gotyckim, którego rozkwit nastąpił ok. 1230r. były majestatyczne, ale brakowało im lekkości późniejszych budowli. Odkąd wielkie okna witrażowe nie mogły podtrzymywać już sklepienia, umieszczono między nimi grube, kamienne przypory wewnętrzne. Wkrótce odkryto, że poprzez zmniejszanie objętości przypory i dodania przypory zewnętrznej, mającej udźwignąć ciężar ściany, budowla staje się lżejsza bez naruszenia integralności całej konstrukcji. W ten sposób powstały nadwieszone, lekkie łuki przyporowe, które w okresie 1230-1300 wzniosły styl gotycki na szczyty doskonałości. W tym czasie po raz pierwszy architektura francuska dominowała w Europie.
Kiedy w 1272, a potem w 1284r. w katedrze w Beauvais zawaliło się wysokie na 48m. sklepienie stało się jasnym, że styl gotycki sięgnął już kresu swych możliwości. Zmalało wówczas zainteresowanie architektów rozmiarami budowli, a z większą dbałością zaczęli poświęcać się ornamentyce.
W XIV w. rozwinął się we Francji gotyk promienisty, w którym dzięki zastosowaniu szerszych okien i bardziej przezroczystych witraży, wnętrza stały się znacznie jaśniejsze. Jedną z najbardziej imponujących budowli wzniesionych w tym stylu była Sainte-Chapelle w Paryżu, gdzie witraże tworzą ogromną ścianę.
W XV w. stosowanie ekstrawaganckich zdobień doprowadziło do powstania gotyku płomienistego, nazwanego tak z powodu falujących, bogatych dekoracji, które przypominały promienie. Wspaniałe zabytki architektury tego okresu to: Clocher Neuf w Chartres, katedra Tour de Beurre oraz kościół Saint-Maclou w Rouen.

GOTYK WE WŁOSZECH:

Stosowano go we Włoszech od początku XIII w. do początku XV stulecia, był tu znacznie mniej akceptowany niż w innych krajach. Włochy nie stanowiły odpowiedniego podłoża dla gotyku- nurtu zasadniczo północnoeuropejskiego. Ostrołuk był czymś obcym w kraju przesiąkniętym tradycją klasyczną, a gorący klimat oznaczał, że można było stosować tylko małe okna, gdyż w przeciwnym razie upał byłby nie do zniesienia. Z tych samych powodów nie stosowano olbrzymich północnogotyckich portali; co więcej ustawiana na nim wielka liczba posągów była świętokradztwem w kraju wychowanym na zdobieniach relifowych. We włoskiej architekturze gotyku nacisk pada na rzut poziomy: budynki rzadko wzrastają na dużą wysokość i często zamiast kamiennych sklepień posiadają drewniane wiązania dachowe. Dużo większą rolę niż w jakimkolwiek innym kraju odgrywa kolor- ściany pokryte są okładziną marmurową, mozaikami i freskami. Wielką rolę przywiązywano do fasady, która jednak miała charakter wyłącznie dekoracyjny, nie była powiązana architektonicznie z resztą konstrukcji. Wiele spośród najbardziej charakterystycznych cech gotyku, takich jak strzeliste wieżyce i pełne wdzięku sterczyny, łuki odporowe i rozbudowane sklepienia prawie we Włoszech nie występują.
Podobnie jak w pozostałej części Europy prosty styl wczesnogotycki wiąże się z działalnością zakonu cystersów. Ich opactwo w Fossanova jest wybitnym przykładem tej architektury. Najwybitniejszy kościół wczesnogotycki we Włoszech to bazylika San Francesco w Asyżu. Jest to w pełni oryginalna budowla z mrocznym i tajemniczym kościołem niższym oraz rozświetlonym, lekkim kościołem wyższym.
W Rzymie wybudowano tylko jeden, i to skromny, kościół gotycki. A jednak stosunkowo nieliczne podjęte w tym okresie we Włoszech projekty budowlane są niezwykłe. Świątynia w Sienie to być może najwspanialsza katedra w Europie, z przepiękną fasadą. W katedrze w Orvieto włoska odmiana gotyku występuje w swej najbardziej skrajnej formie: prosta architektura, wnętrza, w duchu zbliżone do bazyliki wczesnochrześcijańskiej, natomiast fasada pod względem dekoracyjności przerasta nawet tą sieneńską. Tylko w katedrze w Mediolanie zastosowane zostały typowe formy dominujące w północnoeuropejskiej architekturze katedralnej. Lecz nawet tutaj połyskliwy marmur i wyraźnie zgeometryzowana bryła to cechy typowo włoskie.
W dziedzinie architektury obronnej najpotężniejsze zamki wznosił na terenie Włoch południowych cesarz Fryderyk II. Najbardziej imponujący Castel del Monte łączy elementy klasyczne i gotyckie na monotonnym planie, z wieżami, zewnętrznymi murami i dziedzińcami w kształcie ośmiokąta. Pod koniec XIII w. wzrost poczucia dumy obywatelskiej spowodował modę na budowanie ratuszy, często zwieńczonych wysmukłą wieżą. Najbardziej imponujące są Palazzo Pubblico w Sienie i Palazzo Vecchio we Florencji.

GOTYK W ANGLII:

Za pierwszy etap rozwoju angielskiego stylu gotyckiego uznaje się ostatnią ćwierć dwunastego wieku, kiedy to pierwsze motywy gotyckie pojawiły się w opactwie Roche. Jednak dopiero skopiowany ze wzorów francuskich chór w katedrze w Canterbury, może być uznany za pełną realizację ideałów nowego stylu. Pierwszy etap gotyku angielskiego, trwający prawie przez cały trzynasty wiek, znany jest również jako Early English (styl ostrołukowy), a jego punktem kulminacyjnym jest budowa uznawanej za pierwszą prawdziwie gotycką świątynie na Wyspach Brytyjskich- katedry w Wells. Wybudowana nieco później Katedra w Lincoln stanowi przykład dalszego rozwoju tendencji do wertykalizacji i wysmukłości. Wznoszące się na niebotyczną wysokość sklepienie stanowi tu zwieńczenie konstrukcji trzynawowej, a użycie dekoracji jest nawet bardziej śmiałe niż w ówczesnej Francji. Wpływ katedry w Lincoln był bardzo silny w późniejszym okresie rozwoju architektury angielskiej. Przykładem dalszej ewolucji angielskiego gotyku może być przebudowa opactwa Westminster. Budowla ta stała się najbardziej francuską z angielskich kościołów. Wpływy rozwiązań francuskich widać po zastosowaniu wysokich łuków przyporowych oraz bogatej ornamentyce okien. Rozwój bogatej, coraz bardziej wyszukanej ornamentyki jest główną cechą stylu zwanego dekoracyjnym, którego początki możemy zauważyć w konstrukcji "Chóru Aniołów" w Lincoln. Prawdziwy rozkwit tego stylu przypada na przełom trzynastego i czternastego wieku, kiedy to katedra w Exter została całkowicie przebudowana, przy szerokim zastosowaniu sklepień ostrołukowych. Przy budowie katedry w Yorku wprowadzono kolejną innowację, charakterystyczną dla tego okresu- ostrołukowe, gęsto żebrowane sklepienie. Niezwykle wyszukane zdobienia zworników oraz kapiteli, a także zastosowanie linii krzyżowych przypominających literę "S", to kolejne cechy gotyku dekoracyjnego.
Cechą charakterystyczną dla tej epoki są jednorazowe eksperymenty- rozwiązania, które się nie przyjęły i nie były naśladowane w późniejszym okresie. Najlepszym przykładem jest tu: ośmiokątna latarnia, wieńcząca kościół w Ely.
Surowy późnogotycki styl, który zapanował w Anglii pod koniec czternastego wieku, nazwany jest również Decorated Style. Jest on pierwszym przejawem niezależności architektonicznej Anglii po podboju normańskim. W Anglii dominowały spokojne rozwiązania prostoliniowe. Zadaniem nowego stylu jest jak najlepsze oświetlenie katedry, zaś prostopadła ornamentacja to tylko skromny dodatek. Rozwija się wówczas tendencja do wznoszenia pomników grobowych. Niespokojne czasy "Wojny Dwóch Róż" spowodowały, że po roku 1425 wzniesiono niewiele nowych budowli. Dojście do władzy Tudorów przyczyniło się do powstania tzw. gotyku tudoriańskiego. Jest to styl rozwijający się 1485-1558 w schyłkowej fazie gotyku ang. , kiedy pojawiły się elementy renes. ; jego cechą charakterystyczną jest stosowanie w konstrukcji i dekoracji obniżonego łuku odcinkowego (zw. łukiem Tudorów) i oryginalnych motywów ornamentalnych (np. liść Tudorów, róża Tudorów); dla ceglanych budowli świeckich stylu Tudorów typowe są wielkie okna, dekoracyjne kominy i we wnętrzach kościelnych - dekoracyjne sklepienia wachlarzowe (kaplica Henryka VII w opactwie westminsterskim, kaplica w King`s College w Canterbury, St. Johns College w Cambridge, pałac Hampton Court). Epoka ta dała też tak wspaniałe realizacje architektoniczne jak kaplica św. Jerzego w Windsorze, kaplica Kolegium Królewskiego w Cambridge. W Kolegium Królewskim sklepienia łukowe rozciąga się na całą nawę, tworząc harmonijną kompozycję z drewnianymi boazeriami ścian i wysmukłymi oknami.

GOTYK W POLSCE:
Dla rozwoju architektury gotyckiej XIII w. decydujące znaczenie miała związana z kolonizacją niem. lokacja miast, jak też spotęgowana rola zakonów, oprócz dawnych także nowych zgromadzeń żebraczych - franciszkanów i dominikanów - osiedlających się w miastach; w asymilowaniu gotyku przodowali śląscy cystersi filiacji niem. (Lubiąż, Trzebnica, Henryków), których wzorce arch. inspirowały inne budowle (katedra we Wrocławiu) i docierały do Małopolski (Mogiła). W końcu XIII w. gotyk stał się stylem panującym, a południowa Polska znalazła się na 2 stulecia, wraz z Czechami i Węgrami, w jego środkowoeur. kręgu. W zjednoczonym Królestwie Pol. "dworski styl" znamionował gł. ceglano-kam. budowle w Małopolsce; korpus nowej (trzeciej) katedry na Wawelu naśladowano w wielkich bazylikach krak. (kościoły: Św. Katarzyny, Mariacki, Dominikanów); wśród fundowanych przez Kazimierza III Wielkiego kościołów wyróżnia się grupa świątyń dwunawowych o palmowo-gwiaździstych sklepieniach (Wiślica, Stopnica). Ten król-budowniczy wzniósł na terenie całego kraju ponad 80 zamków (np. Będzin) i obwodów murów miejskich (np. Szydłów). Dość tradycyjnej architekturze małopol. XV w. brakowało rozmachu i bogactwa odmian poprzedniego stulecia; dopiero pod koniec wieku pojawiły się okazałe budowle (np. Barbakan w Krakowie) i dekor. formy arch. (krużganki Collegium Maius tamże). W Wielkopolsce różne stylowe powiązania - południowo-, zachodnio- oraz północnoeur. - cechowały wzniesione w XIV w. katedry (Gniezno, Poznań). Poza Koroną pol. znalazły się ziemie Pomorza Wsch. i Prus, opanowane przez Krzyżaków, którzy prowadzili planowo zorganizowaną, wielką akcję budowy zamków, murów miejskich i kościołów; w największych miastach państwa zakonnego (Toruń, Gdańsk, Elbląg) wpływ na kształt architektury miały też: żywioł mieszczański, związany z eur. miastami Hanzy, oraz eur. powiązania kongregacji zakonnych; gł. budowle tych miast (w swej późnogot. fazie powstałe już lub kończone za czasów przynależności do Prus Król.) są znakomitymi przykładami północnoeur. ceglanego gotyku (kościoły: Mariacki w Gdańsku, Świętych Janów, Św. Jakuba, NMP - w Toruniu; gdań. i tor. ratusze i inne budowle komunalne oraz kamienice i spichrze). Późnogotyckie formy saskiej proweniencji (m. in. kryształowe sklepienia, które pojawiły się też w Krakowie) z Gdańska docierały na Mazowsze i Litwę. Na Mazowszu uproszczone i sprowincjonalizowane schematy got. przetrwały najdłużej - do pocz. XVII w. (kościół w Przasnyszu); jeszcze dłużej przetrwały w kształtach drewn. kościołów.

GOTYK W NIEMCZECH:

Sztuka got. (XII-XV w.) była początkowo pod wpływami franc. , widocznymi w kam. architekturze sakralnej (Magdeburg, Kolonia, Strasburg). Charakterystyczne były ceglane bazyliki miejskie obszarów nadbałtyckich (Lubeka, Stralsund) i westfalskie kościoły halowe (Soest). Od końca XIV w. do pocz. XVI w. rozkwit późnogot. architektury, tworzonej przez takich mistrzów jak P. Parler, H. Brunsberg, H. von Burghausen, K. Roritzer, Arnold z Westfalii. Rozwój kultury mieszczańskiej (od 2 poł. XIII w.), miał wpływ na powstanie got. budowli świeckich: domów patrycjuszy i cechowych, ratuszy, obwarowań miejskich (Norymberga, Brunszwik, Akwizgran i in.). W XVI w. sztuka niem. nadal była mocno przesycona got. elementami stylowymi i często wykazywała skłonności manierystyczne, np. w architekturze świeckiej.

STYL MANUALIŃSKI:
styl w architekturze portug. wywodzący się z gotyku, zapoczątkowany za panowania Manuela I Szczęśliwego, odznaczający się b. bogatą dekoracją arch. -rzeźb. ; wczesną fazę stylu (1502-16) cechuje przewaga elementów got. (krużganki w klasztorze w Batalha i kościół S. Cristo w Setbal); po 1517 są widoczne wpływy renesansu franc. i hiszp. stylu plateresco (klasztory - Dos Jerónimos w Belm, S. Cruz w Coimbrze i S. Cristo w Tomar), a także reminiscencje sztuki mauretańskiej (Torre di Sao Vicente w Belm); gł. przedstawiciele stylu manuelińskiego: D. Boytac, M. Fernandes (mł.), bracia: D. i F. Arruda, J. do Castilho oraz rzeźbiarz D. Pires (mł.).

MALARSTWO GOTYCKIE:

Gotyk był przede wszystkim okresem wielkiego rozkwitu witrażownictwa. Oprawiane w ołów witraże wypełniały wnętrza budowli gotyckich barwną dekoracją figuralną o intensywnych kolorach. Już choćby z tych przyczyn, które spowodowały rozkwit malarstwa witrażowego, ścienne malarstwo gotyckie pozostawało w częściowej regresji i tylko we Włoszech wysunęło się na pierwszy plan. Natomiast przez cały czas trwania gotyku utrzymywało się malarstwo książkowe, charakteryzujące się trójwymiarowością, przestrzennym ujęciem wnętrz i krajobrazów. Niewątpliwie jednak w tym okresie przyszłość stała przed malarstwem sztalugowym.

RZEŹBA GOTYKU:

Rzeźba początkowo ściśle związana z architekturą, skupiała się na zewnątrz budowli zwykle w portalach. Rzeźbiono bezpośrednio w kamieniu. Do największych osiągnięć rzeźby gotyckiej należy wprowadzenie po raz pierwszy od czasów antycznych naturalnej wielkości postaci ludzkiej. Z biegiem czasu postaci te coraz bardziej się usamodzielniały i odrywały się od architektury, zaplecza coraz śmielej występowały do przodu jako pełnoplastyczne figury. Często pojawiał się temat Marii z Dzieciątkiem. Typ ten stał się rychło jednym z najulubieńszych wątków ikonograficznych i pozostał nim do końca gotyku. Rodzaje rzeźby: sepulkralna (płyty nagrobne, tumby i nagrobki baldachimowe), dewocyjna (kam. i drewn. , także polichromowana - posągi, np. Madonna z Dzieciątkiem, grupy rzeźb. - Pieta, rzeźbione poliptyki); gł. twórcy: P. Parler, C. Sluter, N. Pacher, Wit Stwosz, T. Riemenschneider.

Gotyk był stylem bardzo uświęconym tradycją. Jego związek ze sztuką rel. miał charakter tak organiczny, a możliwości rozwojowe form wydawały się tak niewyczerpane, że styl gotycki trwał w niektórych krajach aż do XVIII w. W XVIII w. nastąpiło odrodzenie sztuki gotyckiej w Anglii ( Gothic Revival), co w ostateczności doprowadziło do ukształtowania neogotyku, którego tradycje w wielu krajach i środowiskach przetrwały niemal do dnia dzisiejszego.