Ptaki Polski

KRUK — CORWS CORAX L.

Cechy czarny, znacznie większy od gawrona. Potężny dziób, ogon klinowato zakończony. Lot zręczny, podobny do lotu ptaków drapieżnych.
W okresie lęgowym żyje w lasach, a szczególnie w terenie urozmaiconym,Poza okresem lęgowym przebywa na terenie bardziej otwartym. Pożywienie: bardzo urozmaicone; owady, dżdżownice, płazy, gady, małe ssaki, jaja ptasie, nasiona itd. Gniazdo: wysoko na drzewie. Jaja: 5 — 6. Na zimę przeważnie nie odlatuje. Wymiary: długość całego ciała 64—66 cm, rozpiętość skrzydeł 121 cm, waga około 1 kg.

GAWRON — CORWS FRUGILEGUS L.

Cechy: czarny z fioletowym połyskiem. Mniejszy od kruka. Dziób smukły, u ptaków starych u nasady goły z jasnoszarą skórą. Ogon równo ścięty.
Bardzo pospolity, żyje w wielkich stadach na polach, łąkach i śmietniskach. Pożywienie: owady, zwłaszcza pędraki, chrabąszcze i drutowce, poza tym dżdżownice, nasiona zbóż i delikatne zielone pędy. Gniazdo: gnieździ się kolonialnie, niekiedy setki lub tysiące gniazd na wysokich, pojedynczych drzewach lub w małych laskach. W jesieni nasze gawrony odlatują do Europy zachodniej, a na przezimowanie przylatują do nas wielkie stada ze wschodu. Wymiary: znacznie mniejszy od kruka; długość całego ciała 49 cm, rozpiętość skrzydeł 97 cm, skrzydło złożone 34 — 38 cm, ogon 19 cm, waga 400—700 g.

WRONA — CORWS CORONE L.

Cechy: grzbiet, pierś i brzuch popielate, pozostała część ciała czarna.
Pospolita w całym kraju w lasach, na polach i łąkach. Pożywienie: bardzo urozmaicone; owady, dżdżownice, myszy, jaja i pisklęta, owoce, nasiona, odpadki na śmietnikach itp. Gniazdo: na wyższym drzewie, zawsze samotne Jaja: 4 — 6, podobne do jaj gawrona. W jesieni odlatują na zachód, a wszystkie wrony, które u nas zimują, pochodzą z terenów położonych dalej na wschód. Wymiary: długość, całego ciała prawie 44 cm, rozpiętość skrzydeł 95 cm, skrzydło złożone 31 — 34 cm, ogon 18,5 cm, waga około 500 g.

KAWKA — COLOEUS MONEDULA L.

Cechy rozpoznawcze: upierzenie łupkowoczarne, mniej lub więcej jasne na karku i po bokach szyi. Gnieździ się w całym kraju niekiedy w lasach, gdzie ostały się stare, dziuplaste drzewa. Pożywienie: owady, dżdżownice, nasiona. Gniazdo: ukryte w dziupli drzewa lub w dziurze muru, wysłane chrustem i różnymi odpadkami zebranymi na śmietnikach. Jaja: 3 — 5,. Na zimę wędruje podobnie jak wrona. Wymiary: długość całego ciała 32 cm, rozpiętość skrzydeł 67 cm, skrzydło złożone 22 — 24 cm, ogon 14 cm, waga około 240 g. Nasz najmniejszy, ciemno ubarwiony ptak krukowaty.

SROKA — PICA PICA (L.)

Cechy: czarno-białe „srokate" upierzenie. Długi ogon. W locie szybko bije skrzydłami, lecz leci stosunkowo powoli.
Pospolita w całym kraju,. Pożywienie; niszczy wiele gniazd innych ptaków, wybiera jaja i pisklęta nawet ze skrzynek lęgowych. Gniazdo: wysoko na drzewie lub nisko w gęstym, kolczastym krzewie; w kształcie kuli z otworem wylotowym z boku, gdyż z górnej strony przykryte chrustem; wewnątrz wylepione gliną i wysłane źdźbłami. Na zimę nie odlatuje, Wymiary: długość całego ciała 43 cm, rozpiętość skrzydeł 57 cm, ogon 24,5 cm, waga 155—242 g.

SÓJKA — GARRULUS GLANDARIUS (L.)

Cechy rozpoznawcze: upierzenie przeważnie brązowe, w różnych odcieniach. Na skrzydle białe i niebieskie lusterka.
Pospolita w lasach, zwłaszcza mieszanych. Pożywienie: owady, jaja i pisklęta drobnych ptaków, nasiona, szczególnie bukiew i żołędzie, które zbiera na zapas zimowy; w ten sposób rozsiewa dęby. Gniazdo: w gęstej koronie drzewa. Jaja: 5 — 6. Na ogół zimuje,. Wymiary: długość całego ciała 33 cm, rozpiętość skrzydeł 53 cm, waga około 175 g.

WILGA — ORIOLUS ORIOLUS (L.)

Cechy rozpoznawcze: ptak nieco większy od szpaka. Upierzenie jaskrawożółte lub zielone. Skrzydła i część ogona czarne. Fletowe głosy. Przeważnie ukrywa się wysoko w koronach drzew. Płochliwa i trudna do zaobserwowania.
Pospolita w całym kraju wśród-wysokich drzew liściastych, zwłaszcza topoli, rzadziej w lasach iglastych. Pożywienie owady i jagody. Gniazdo zawieszony w rozwidleniu poziomej i wysoko osadzonej gałęzi. Jaja: 3 — 4, Przylot z początkiem maja, odlot w sierpniu i wrześniu. Wymiary: długość całego ciała 23 cm, rozpiętość skrzydeł 44 cm, waga 68 — 78 g.

SZPAK — STURNUS WLGARIS L.

Cechy rozpoznawcze: Stary ptak o upierzeniu czarnym, z metalicznym, tęczowym połyskiem, mniej lub więcej nakrapiany brązowymi i białymi perełkami. Bardzo towarzyski, odznacza się szybkim i wytrwałym lotem.
Pospolity Pożywienie: owady, dżdżownice, drobne ślimaki, czereśnie. Gniazdo: w dziupli lub skrzynce lęgowej,. Jaja: 5 — 7, zielonkawo-niebieskie. Już w lecie gromadzi się w wielkie stada, które powoli wędrują na zachód i południe. Odlot od sierpnia do października, przylot w lutym lub marcu. Na zachodzie Polski niekiedy zimuje. Wymiary: długość całego ciała 19,5 cm, rozpiętość skrzydeł 37,5 cm, waga około 80 g.

JEMIOŁUSZKA — BOMBYC1LLA GARRULUS (L.)

Cechy rozpoznawcze: wielkości szpaka. Upierzenie sute, brązowe i szare. Czub na głowie. Lotki ramieniowe zakończone czerwonymi płytkami,. Koniec ogona żółty.
Gnieździ się na dalekiej północy, a do Polski przylatuje w dużych stadach na przezimowanie. U nas pojawia się w listopadzie, Pożywienie: w lecie owady, w jesieni i zimie jagody. Gniazdo: na niskich drzewach iglastych, rosnących wśród bagien Jaja: 4 — 5 Wymiary: długość całego ciała 20,5 cm, rozpiętość skrzydeł 35 cm, waga 49 — 65 g.

GIL — PYRRHULA PYRRHULA (L.)

Cechy rozpoznawcze: nieco większy od wróbla. Dziób krótki, gruby. Na głowie czarna czapka. Biała pręga na skrzydle i biały kuper. Samiec na piersi jaskrawoczerwony. Mało płochliwy.
W Polsce gnieździ się nielicznie w większych, mieszanych lasach, zwłaszcza w górach. W zimie natomiast pojawiają się większe stada pochodzące z północy i wschodu Pożywienie: w lecie owady, w zimie różne nasiona, zwłaszcza jarzębiny i drzew leśnych., waga 22 — 29 g

SZCZYGIEŁ — CARDUELIS CARDUELIS (L.)

Cechy: mniejszy od wróbla. Na czarnym skrzydle żółta pręga. Ptak dorosły na głowie czerwony, biały i czarny.
Rozpowszechniony w całej Polsce, lecz niezbyt liczny. Występuje na brzegach lasów, w ogrodach i alejach. Wymaga otwartych przestrzeni Pożywienie: nasiona chwastów, zwłaszcza ostów, w lecie również owady. Gniazdo: wysoko w koronie drzewa W jesieni i zimie skupia się w niewielkie stada, które w poszukiwaniu pożywienia uwijają się na polach. Wymiary: długość całego ciała 12,5 cm, rozpiętość skrzydeł 23,5 om, waga 13 — 19 g.

ZIĘBA — FR1NGILLA COELEBS L.

Cechy: wielkości wróbla. Dwie białe pręgi na skrzydle, kuper zielony.
W całej Polsce. Pożywienie: nasiona różnych chwastów, w lecie przeważnie owady. Gniazdo: w koronie drzewa, zwykle „przyklejone" do pnia. Przylot w marcu. Odlot we wrześniu i październiku, niektóre osobniki zimują. Wymiary: długość całego ciała 15,5 cm, rozpiętość skrzydeł 26,5 cm, skrzydło złożone 8 — 9,4 cm, ogon 6,8 cm, waga 17 — 26 g.

TRZNADEL — EMBERIZA CITRINELLA L.

Cechy.: wielkości wróbla. Głowa i spód ciała raniej lub więcej żółte, kuper rdzawy,
Bardzo pospolity na brzegach lasów, w zaroślach, w alejach i przy drogach; w zimie zalatuje stadami w pobliże stodół i stajen Pożywienie: owady, w zimie nasiona chwastów i owsa. Gniazdo: prawie na ziemi lub też nisko na krzewie W zimie pozostaje na miejscu lub też podejmuje niewielkie wędrówki. Wymiary: długość całego ciała 17,5 cm, rozpiętość skrzydeł 27,5 cm, skrzydło złożone 8,3 — 9,5 cm, ogon 7,8 cm waga około 29 g.

MAZUREK — PASSER MONTANUS (L.)

: wierzch głowy cały czekoladowy. Na białym policzku czarna plamka; biała obróżka. Na skrzydle dwie białe pręgi.
Pospolity w towarzystwie wróbli, ale w przeciwieństwie do wróbla przebywa również wśród pól i na brzegach lasów z dala od osiedli. Pożywienie: owady, zwłaszcza mszyce, poza tym nasiona. Gniazdo: wyłącznie w dziupli, Na zimę nie odlatuje.

WRÓBEL — PASSER DOMESTICUS (L,)

Cechy: środek głowy szary. Policzek szarawy bez czarnej plamki. Na skrzydle tylko jedna biała pręga.
pospolity w pobliżu zabudowań. Pożywienie: przeważnie nasiona i owoce, odpadki i okruchy, w lecie również owady. Gniazdo: co najmniej 3 m ponad ziemią w różnych dziuplach i zakamarkach Zimuje na miejscu. Wymiary: długość całego ciała 16 cm, rozpiętość skrzydeł 25 cm, skrzydło złożone 7,5 — 8,5 cm, ogon 5,5 cm, waga 23 — 35 g.

SKOWRONEK POLNY — ALAUDA ARYENSIS L.

Cechy rozpoznawcze: dłuższy i wysmuklejszy od reszty naszych skowronków. Na głowie brak czuba. Ubarwienie ziemisto szare z ciemniejszymi kreskami. Brzegi ogona białe.
Na uprawnych polach, ugorach i łąkach pospolity śpiewa przeważnie w locie. Pożywienie: owady i nasiona. Gniazdo: na ziemi, Przylot w końcu lutego lub w marcu, odlot od sierpnia do listopada. Wymiary: długość całego ciała 17,5 cm, rozpiętość skrzydeł 35 cm, waga 31 — 44 g.

SKOWRONEK BOROWY — LULLULA ARBOREA (L.)

postać nieco skrócona. Nad okiem jasna brew, a na skrzydle czarno--białe plamki. Dziób delikatniejszy
Żyje w borach sosnowych Pożywienie: przeważnie owady. Gniazdo: na ziemi. Przylot w marcu, odlot od września do listopada; niektóre osobniki zimują.

DZIERLATKA — GALERIDA CRISTATA (L.)

Cechy rozpoznawcze: czub na głowie. Postać nieco zaokrąglona.
Rozpowszechniona w całej Polsce na terenach otwartych,. Pożywienie: w lecie owady, w zimie nasiona, zwłaszcza owies rozsypany na drogach. Gniazdo: na ziemi w trawie,. Wymiary: długość całego ciała 17 cm, rozpiętość skrzydeł 34,5 cm, skrzydło złożone 10,5 —11,2 cm, ogon 6,7 cm, waga około 45 g.

PLISZKA SIWA — MOTACILLA ALBA L.

Cechy rozpoznawcze: ubarwienie popielate, białe i czarne.
pospolity; przebywa na terenach otwartych Pożywienie: owady. Gniazdo: w różnych zakamarkach, np. we wnękach muru, na belce pod okapem dachu, pod mostem do 3 m ponad ziemią; Przylot w marcu, odlot od września do października.

PLISZKA ŻÓŁTA — MOTACILLA FLAVA (L.)

Cechy rozpoznawcze: tylko wierzch głowy szary. Grzbiet zielonkawy. Ogon dość krótki.
Na łąkach, pastwiskach, pospolita. Pożywienie: owady. Gniazdo: na ziemi ukryte w trawie,. Przylot w kwietniu, odlot od sierpnia do września. Wymiary: długość całego ciała 17 cm, rozpiętość skrzydeł 27 cm, waga 16-19 g.

PIERWIOSNEK — PHYLOSCOPUS COLLYBITA VIEILL.

Cechy rozpoznawcze: nogi ciemne. Śpiew.
Pospolity w liściastych lasach, zagajnikach i parkach Pożywienie: owady. Gniazdo: w kształcie pieca z otworem skośnie z boku, ukryte tuż nad ziemią wśród traw i zarośli,. Przylot pod koniec marca, odlot od końca sierpnia do listopada. Wymiary: długość całego ciała 12,5 cm, rozpiętość skrzydeł 18,5 cm 5 cm, waga 7 — 10 g.

REMIZ — REMIZ PENDULINUS (L.)

Cechy rozpoznawcze: upierzenie biało-szare i brązowe. Czoło i boki głowy czarne. Ostro zakończony dziób.
Występuje w niektórych dolinach rzecznych i nad jeziorami, gdzie brzegi porośnięte są bujną roślinnością zielną i gdzie występują grupy większych drzew. Pożywienie: owady i pająki. Gniazdo: w postaci pantofla z otworem z boku, zawieszone na zwisającej gałązce. Przylot w maju, odlot w sierpniu lub wrześniu. Wymiary: długość całego ciała 11 cm, rozpiętość skrzydeł 16 cm, waga około lig.

SIKORA BOGATKA — PARUS MAJOR L.

Cechy rozpoznawcze: pierś żółta z czarną pręgą pośrodku. Biały policzek w czarnym otoczeniu.
Wszędzie w lasach, ogrodach i zieleni miejskiej, najczęstsza z wszystkich sikor. Pożywienie: owady i ich jajeczka, w zimie oleiste nasiona i tłuszcze podawane w karmniku. Gniazdo: w dziupli drzewaW zimie pozostaje; niekiedy wędruje. Wymiary: nasza największa sikora; długość całego ciała 14 cm, rozpiętość skrzydeł 22 cm, waga 18 — 21 g.

SIKORA MODRA — PARUS CAERULEUS L.

Cechy rozpoznawcze: pierś żółta. Niebieska czapeczka w białym otoczeniu.
Wszędzie pospolita w lasach, parkach, sadach i alejach. Pożywienie i gniazdo: jak sikory bogatki. Na zimę nie odlatuje. Wymiary: długość całego ciała 11,8 cm, rozpiętość skrzydeł 20 cm, waga 10-12 g.

SIKORA SOSNÓWKA — PARUS ATER L.

Cechy: podobna, lecz mniejsza od s. bogatki. Spód brudnobiały bez śladu żółtego. Biała plama na karku.
Pospolita w lasach iglastych. Pożywienie: owady i ich jajeczka. W zimie również nasiona sosen, jodeł i świerków. Gniazdo: w dziupli W zimie niewielkie wędrówki. Wymiary: długość całego ciała 11 cm, waga około 8 g.

SIKORA CZUBATKA — PARUS CRISTATUS L.

Cechy rozpoznawcze: ostro zakończony czubek. Czarny rysunek na policzku.
W lasach iglastych pospolita, jak sosnówka. Głos wabiący: sisi cigjurr cicigjurr. Śpiew: ciche ćwierkanie. Pożywienie: jak sosnówki. Gniazdo: w dziuplach lub starych gniazdach wiewiórek. Jaja: 5 —11, białe w brązowe plamki. W zimie pozostaje. Wymiary: długość całego ciała 12 cm, rozpiętość skrzydeł 20 cm, skrzydło złożone 6,1 — 6,8 cm, ogon 5 cm, waga 10 g.

SIKORA UBOGA — PARUS PALUSTRIS L.

Cechy rozpoznawcze: szara z czarną głową i białym policzkiem (por. z następną i pokrzewką czarnołbistą!).
Rozpowszechniona w lasach liściastych, w parkach i ogrodach. Pożywienie: owady i ich jajeczka, w zimie nasiona. Gniazdo: w dziupli W zimie pozostaje. Wymiary: długość całego ciała 13 cm, waga 10 — 11 g.

SIKORA CZARNOGŁÓWKA — PARUS ATRICAPILLUS L.

podobna do s. ubogiej. Różni się jasnym odcieniem na skrzydłach, czystszą bielą policzków i matową czernią głowy.
Mniej rozpowszechniona, występuje jedynie w niektórych okolicach kraju, w lasach mieszanych, szczególnie tam, gdzie stoją nad wodami stare wierzby. Na okres zimy wędruje; przylot w kwietniu, odlot w październiku lub listopadzie.

KOWALIK — SITTA EUROPAEA (L.)

Cechy: wielkości wróbla. Chodzi po korze starych drzew i energicznie wykuwa ze szczelin ukryte owady lub rozbija nasiona i orzeszki. Dziób wydłużony, ogon krótki. Wierzch ciała niebieskawoszary, boki mniej lub więcej brązowe.
w całej Polsce w starych drzewostanach leśnych i parkowych. Pożywienie: owady i pająki, w zimie nasiona drzew i orzeszki. Gniazdo: dość wysoko w dziupli drzewa, Zbyt obszerny otwór wylotowy kowalik zwęża Na zimę nie odlatuje, niektóre osobniki wędrują po kraju. Wymiary: długość całego ciała 13,5 cm, rozpiętość skrzydeł 27,5 cm, waga 21 — 25 g.

STRZYŻYK — TROGLODYTES TROGLODYTES(Ł.)

Cechy: maleńka, krótka postać. Ubarwienie brązowe z poprzecznymi prążkami. W gąszczu ukrywa się jak mysz.
Pospolity Pożywienie: owady i pająki. Gniazdo nisko w gąszczu krzewów lub pod korzeniami wykrotów. Przylot w marcu, odlot we wrześniu lub październiku. długość całego ciała 9,5 cm, rozpiętość skrzydeł 14,5 cm, waga 6 —11 g

DROZD ŚPIEWAK — TURDUS ERICETORUM TURT.

Cechy: spód ciała biały z czarnymi plamkami. Spód skrzydeł gliniastożółty.
Pospolity w lasach. Pożywienie: owady, dżdżownice, drobne ślimaki, w jesieni jagody, zwłaszcza jarzębina. Gniazdo: dość obszerny z źdźbeł i mchu upleciony koszyk, wewnątrz gładko wylepiony masą ze spróchniałego drewna; przeważnie nisko na świerku lub jodle Przylot w marcu lub kwietniu, odlot we wrześniu lub październiku. Wymiary: długość całego ciała 21,5 cm, rozpiętość skrzydeł 35 cm, skrzydło złożone 11 — 12 cm, ogon 9,5 cm, waga 63 — 72 g.

KWICZOŁ — TURDUS PILARIS L.

Grzbiet brązowy. Głowa i kuper popielate, tworzą jasny kontrast z ciemnymi skrzydłami i prawie czarnym ogonem.
Gnieździ się po brzegach lasów na niżu całej Polski. Pożywienie: jak drozda śpiewaka, w jesieni oprócz innych jagód bardzo chętnie zjada owoce jałowca. Gniazdo: wysoko na sośnie, brzozie, dębie, topoli lub innych drzewach. Przylot w marcu lub kwietniu, odlot w październiku lub listopadzie. Wymiary 25 cm, rozpiętość skrzydeł 47,5 cm, waga 87 — 103 g.

KOS — TURDUS MERULA L.

Cechy rozpoznawcze: w przeciwieństwie do szpaka ogon stosunkowo długi, skrzydła krótkie, upierzenie bez tęczowego połysku; nigdy nie lata w dużych zwartych stadach i nie pojawia się na rozległych, otwartych, przestrzeniach. Dorosły samiec cały czarny z żółtym dziobem i żółtą obwódką dokoła oka; samica i młode ziemistobrązowe.
Rozpowszechniony w lasach całego kraju; częsty również w parkach i ogrodach miejskich Pożywienie: owady, dżdżownice, ślimaki, jagody, w zimie również odpadki na śmietnikach. Gniazdo: koszyk uwity z korzonków i źdźbeł, wylepiony ziemią; na bardzo różnej wysokości na krzewach lub drzewach Ich przylot odbywa się w marcu i kwietniu, odlot o.d września do listopada. Wymiary: długość całego ciała 24 — 28 cm, rozpiętość skrzydeł 34 — 39,5 cm, waga 75 —120 g.

SŁOWIK SZARY — LUSCIMA LUSCIMA (L.)

Cechy rozpoznawcze: nieco większy od gatunku następnego. Ubarwienie ciemniejsze, bardziej szare. Po bokach szyi na przodzie piersi delikatne ciemniejsze chmurki. Znamienny „cięty" śpiew.
Występuje obecnie na całym terenie, położonym na wschód od linii Szczecin — Poznań — Wrocław, lecz stale powiększa swój zasięg w kierunku zachodnim. Żyje w dziko rosnących zaroślach nad rzekami i jeziorami. Pożywienie: owady i pająki. Gniazdo: bardzo nisko lub wprost na ziemi, wśród suchych opadłych liści w cieniu gęstych krzewów, Przylot w końcu kwietnia lub w maju, odlot w sierpniu. Wymiary: długość całego ciała 18 cm, rozpiętość skrzydeł 27 cm, waga 22 — 27 g.

SŁOWIK RDZAWY — LUSCIMA MEGARHYISCHOS BR.

Cechy: wybitnie rdzawy. Boki szyi i podgardle o czystej jasnej barwie, bez ciemniejszych plamek. Śpiew „ciągły".
Występuje na zachód od linii naznaczonej jako granica zasięgu słowika szarego. Obydwa gatunki słowik rdzawy i szary żyją obok siebie na pasie granicznym wynoszącym około 30 km szerokości, lecz słowik rdzawy bliżej osiedli ludzkich, w terenie bardziej suchym i mniej dzikim,. Gniazdo i jaja: jak słowika szarego. Przylot w drugiej połowie kwietnia i około 10 dni wcześniej niż słowika szarego; odlot w sierpniu. Wymiary: nieco mniejszy od słowika szarego; długość całego ciała 16,5 — 17 cm, rozpiętość skrzydeł 25 cm, skrzydło złożone 8,2 — 8,7 cm, ogon 7 cm, waga 21-24 g.

JASKÓŁKA DYMÓWKA — HIRUNDO RUSTICA L.

kuper czarny z granatowym połyskiem jak reszta grzbietu. Brązowa plama nad i pod dziobem. widełki w ogonie.
pospolita, gdzie mieszka człowiek. Pożywienie: drobne owady schwytane w locie. Gniazdo: w kształcie ćwierćkuli, z błota, przylepione do ściany lub osadzone na belce, zawsze wewnątrz budynku. Jaja: 4 — 5, białe z rdzawo-brązowymi plamkami. Przylot w połowie kwietnia, odlot od sierpnia do września. Wymiary: długość całego ciała 21 cm, rozpiętość skrzydeł 34 cm, 11,5 — 12 cm, waga 18 — 21 g.

JASKÓŁKA OKNÓWKA — DELICHOM URBICA (L.)

Cechy: kuper biały. Bez widełek w ogonie i bez brązowej plamy w okolicy dzioba. Cały spód ciała śnieżnobiały.
Tak samo znana i rozpowszechniona jak jaskółka dymówka. Głos Pożywienie: muchy i komary schwytane w locie. Gniazdo: ulepione z błota w kształcie ćwierćkuli z małym otworem wylotowym, przyczepione do ściany pod okapem dachu lub inną osłoną, zawsze na zewnątrz budynku;. Przylot w końcu kwietnia lub w maju, odlot w drugiej połowie września lub w październiku. Wymiary: długość całego ciała 13 —15,5 cm, rozpiętość skrzydeł 29 — 30,5 cm 6,3 cm, waga 16-21 g.

JASKÓŁKA BRZEGÓWKA — RIPARIA RIPARIA (L.)

Cechy rozpoznawcze: najmniejsza z jaskółek. Cały wierzch brązowoszary bez śladu granatowego połysku.
Rozpowszechniona w całym kraju, lecz w wielu okolicach mniej częsta niż inne gatunki jaskółek. Pożywienie: muchy i komary. Gniazdo: nora od 1 — 2 m głęboka, w piasku na stromej ścianie urwiska podmytego przez rzekę lub powstałego przy wykopie. Zazwyczaj gnieździ się kolonialnie, tak że ściana może być podziurawiona norami jak sito. Na końcu nora jest rozszerzona i wysłana źdźbłami i piórkami Przylot w końcu kwietnia lub w maju, odlot w sierpniu i wrześniu. Wymiary: długość całego ciała 12,5 cm, rozpiętość skrzydeł 29 cm\) 5,2 cm, waga 14 g.

JERZYK — Ml( ItOPUS APUS (L.)

Cechy: zewnętrznie podobny do jaskółki chociaż nie należy do rzędu ptaków śpiewających. Pierś i brzuch są tak samo szaroczarne jak wierzch ciała. Skrzydła bardzo długie i wąskie, sierpowato wygięte. Lot wytrwały, porywisty.
W całej Polsce rozpowszechniony tam, gdzie znajdują się wysokie budynki, szczególnie częsty w miastach. Pożywienie: drobniejsze owady schwytane w locie. Gniazdo: v różnych dziuplach i zakamarkach, wysoko na murach lub pod dachem, niekiedy w dziuplach drzew. Przylot w pierwszych dniach maja, odlot w połowie sierpnia. Wymiary: długość całego ciała 17 — 18 cm, rozpiętość skrzydeł 40 — 41 cm, waga 30 — 50 g.

DUDEK — UPUPA EPOPS L.

Cechy: pstrokate, brązowe, czarne i białe upierzenie. Duży ruchliwy czub na głowie. Długi cienki dziób.
Rozpowszechniony, lecz niezbyt liczny w całej Polsce w prześwietlonych drzewostanach, na skrajach lasów, na pastwiskach i przy polnych drogach wysadzonych starymi drzewamij. Pożywienie: większe owady, jak pasikoniki, chrabąszcze, turkucie, które za pomocą wydłużonego dzioba wyciąga z pulchnej ziemi. Gniazdo: w dziupli drzewa, pod kamieniami, szczapami drewna lub w innym zakamarku. Pisklęta w niebezpieczeństwie wystrzykują z gruczołu kuprowego cuchnącą ciecz w kierunku wroga. Przylot w kwietniu, odlot we wrześniu lub październiku. Wymiary: długość całego ciała 31 cm, rozpiętość skrzydeł 45,5 cm, skrzydło złożone 13,6 — 15,3 cm, ogon 11 cm, waga 50 — 70 g.

KUKUŁKA — CUCULUS CANORUS L.

Cechy rozpoznawcze: sylwetką w locie i upierzeniem przypomina ptaki drapieżne, lecz dziób smukły i słaby, a nogi małe. Ogon klinowato zakończony. „Kukanie" samca.
Powszechnie znana w lasach, parkach, ogrodach i alejach. Pożywienie: większe owady, zwłaszcza owłosione gąsienice. Gniazda nie ściele, lecz składa jaja pojedynczo w gniazda innych, drobnych ptaków owadożernych. W sezonie letnim może jedna samica znieść stopniowo ponad 20 jaj. Jajo jest stosunkowo bardzo małe, o zmiennej barwie, przeważnie dostosowanej do jaj ptaków, którym zostało podrzucone. Przybrani rodzice zazwyczaj nie spostrzegają zmiany i pilnie wysiadują jajo, a później tak samo wytrwale karmią pisklę. Kiedy pisklę kukułki wyjdzie ze skorupki, w przeciągu pierwszych trzech dni wyrzuca wszystkie jaja, które je otaczają i w ten sposób pozostaje w gnieździe samo. Podrzutek rośnie szybko. Przylot w kwietniu, odlot od końca lipca do początku października. Wymiary: długość całego ciała 32 cm, rozpiętość skrzydeł 60 cm ogon 18 cm, waga 106-126 g.

ZIMORODEK — ALCEDO ATTHIS L.

Cechy rozpoznawcze: wielkości szpaka, długi dziób, krótki ogon, małe nogi czerwone jak lak. Wierzch ciała pięknie niebieski, spód cynamonowobrązowy. Nad wodą samotny, spokojny niby wędkarz; spłoszony leci szybko, w linii prostej, jak błękitna strzała, tuż nad wodą, wydając donośny, wysoki w tonie gwizd.
Nad wodami, zwłaszcza strumykami o wysokich urwistych brzegach, w całej Polsce rozpowszechniony, lecz nieliczny. W późnej jesieni i zimie w niektórych okolicach pojawia się częściej na przelotach. Pożywienie: drobne rybki i owady, na które czatuje wytrwale siedząc na gałązce lub kołku nad lustrem wody. Na upatrzoną zdobycz rzuca się głową naprzód i nurkuje dość głęboko. Gniazdo: podobnie jak jaskółka brzegówka wykopuje w stromym urwisku poziomą norę długości do 1 m. Rozszerzone zakończenie wyściela wyplutymi ośćmi ryb. Teren, w którym się gnieździł, opuszcza w zimie, dopiero gdy strumyk pokryje się lodem. Wymiary: długość całego ciała bardzo zmienna, przeciętnie 17 cm, rozpiętość skrzydeł 27 cm, skrzydło złożone 7,6 — 8 cm, ogon 2,8 cm, waga około 35 g.

DZIĘCIOŁ TRÓJPALCZASTY — PICOIDES TRIDACTYLUS (L.)

Cechy rozpoznawcze: w sumie trzy palce: dwa zwrócone naprzód, a tylko jeden w tył. Wierzch głowy u samca żółty, u samicy srebrny. Podobny do grupy „dzięciołów pstrych", ale więcej czarny, co szczególnie uderza, gdy zrywa się do lotu. Wprawdzie cały grzbiet od karku do ogona biały, lecz jedynie na stosunkowo wąskiej, środkowej linii, a poza tym po-pstrzony czarnymi plamkami.
Występuje niezbyt licznie w wysokich górach, a zatem w lasach Karpat, Pienin, Tatr i Sudetów, poza tym nielicznie w północnej części kraju, jak w Białowieży i w okolicach Augustowa. Głosy: krótkie kjok kjok lub też ciche gregregre. Pożywienie: owady, zwłaszcza chrząszcze, ich larwy i poczwarki, również mrówki. Gniazdo: dziupla wykuta na znacznej wysokości w pniu świerka lub jodły. Jaja: 4 — 5, białe z połyskiem. Na zimę nie odlatuje. Wymiary: długość całego ciała 23 cm, rozpiętość skrzydeł 29 cm, skrzydło złożone 12 — 12,9 cm, ogon H cm, waga około 65 g.

DZIĘCIOŁ BIAŁOGRZBIETY — DRYOBATES LEUCOTOS (BECHST.)

Cechy rozpoznawcze: dolna część grzbietu biała. W przeciwieństwie do podobnego dzięcioła dużego brak na skrzydle dużej, podłużnej białej plamy. Czerwona plama pod ogonem niezbyt intensywna w barwie, rozlewa się łagodnie po brzuchu.
Występuje w starych drzewostanach na terenie całego kraju, lecz w znacznym rozproszeniu i nigdzie nie jest częsty. Z roku na rok staje się rzadszy, gdyż czerpie pożywienie i wykuwa dziuplę jedynie w martwym drewnie, a obecnie, z wyjątkiem terenów chronionych jako ścisłe rezerwaty, bywają usuwane z lasów wszystkie stare drzewa martwe lub próchniejące. Głosy: krótkie kiks, podobne do głosu dzięcioła dużego. Poza tym kjuk kjuk, kjile kjile. Pożywienie: przeważnie chrząszcze z rzędu kózek, ich larwy i poczwarki, gdyż one właśnie drążą drewno martwe. Gniazdo: w próchniejącym pniu brzozy, jesionu, wiązu lub buka, na wysokości kilku metrów ponad ziemią. Jaja: 3 — 7, białe z połyskiem. Na zimę nie odlatuje. Wymiary: długość całego ciała 25 cm, rozpiętość skrzydeł 44 cm, skrzydło złożone 13,9 — 14,5 cm, ogon 9,5 om, wagi dotąd nie notowano.

DZIĘCIOŁ DUŻY — DRYOBATES MAJOR (L.)

Cechy rozpoznawcze: wierzch głowy, grzbiet i kuper czarne. Intensywnie czerwona plama w dolnej partii brzucha ostro odgraniczona od górnej części białej. Czerwona plama na głowie jest u młodych bardzo duża, u samca mała i jedynie w tyle głowy, natomiast samica nie ma jej zupełnie.
W lasach każdego typu, a szczególnie w sosnowych borach, na terenie całej Polski najpospolitszy gatunek dzięcioła. Głosy: krótkie kiks, czasami kikiki, w gniewie skrzekliwe gregregre; pisklęta siedząc w dziupli odzywają się bez przerwy ciii cjur cyli cjur. W miesiącach wiosennych bębni bardzo pilnie. Pożywienie: owady wykute spod kory lub z głębi drewna, zwłaszcza korniki i kózki. W okresie silniejszych mrozów wydziobuje nasiona z sosnowych lub świerkowych szyszek, które poprzednio wkleszcza w specjalnie przygotowaną szczelinę na pniu lub gałęzi, tak zwaną kuźnię. Gniazdo: dziupla wykuta w pniu drzewa na wysokości kilku m, niekiedy jednak zaledwie 1 m ponad ziemią. Jaja: 4 — 8, białe z połyskiem. Na zimę pozostaje lub też podejmuje niewielkie wędrówki. Wymiary: długość całego ciała 22,5 cm, rozpiętość skrzydeł 44 cm, skrzydło złożone 13,6 —14,6 cm, ogon 9 cm, waga 75— -91 g.

DZIĘCIOŁ ŚREDNI — DRYOBATES MEDIUS (L).

Cechy rozpoznawcze: nieco mniejszy od poprzedniego. Duża czerwona plama na głowie plama pod ogonem bledsza i łagodnie rozlana. Czarne linie, tworzące po bokach szyi układ mniej więcej w kształcie litery X, nie dosięgają nasady dzioba.
Żyje na niżu Polski w lasach liściastych, zwłaszcza dębowych i mieszanych, unika czystych drzewostanów iglastych, występuje w rozproszeniu; na ogół jest rzadki, jedynie w niektórych okolicach spotyka się go częściej. Głosy: gig, gigigig. W miesiącach wiosennych skrzekliwe, przeciągłe eeeg. Pożywienie: owady, w zimie również nasiona. Gniazdo: dziupla wykuta w spróchniałym pniu drzewa liściastego, zwłaszcza w dębie. Jaja: 5 — 7, białe z połyskiem. Na zimę nie odlatuje. Wymiary: długość całego ciała 19,5 cm, rozpiętość skrzydeł 37,5 cm, skrzydło złożone 12,2 — 12,9 cm, ogon 8,3 cm, waga 54 — 65 g.

DZIĘCIOŁ MAŁY — DRYOBATES MINOR (L.)

Cechy rozpoznawcze: najmniejszy z dzięciołów o pstrym ubarwieniu, wielkości wróbla. Porównaj wymiary!
Rozpowszechniony na niżu Polski w prześwietlonych lasach liściastych i mieszanych, szczególnie na ich skrajach, ponadto w parkach, sadach i alejach. Unika drzew iglastych. Głosy: gikgikgik. Bębni często, lecz niegłośno. Pożywienie: owady, zwłaszcza chrząszcze, w zimie również nasiona. Gniazdo: dziupla wykuta w miękkim drewnie drzewa liściastego. Jaja: 5 — 6, białe, nieco mniejsze od jaj krętogłowa. Na zimę nie odlatuje, a najwyżej odwiedza przelotnie tereny sąsiednie. Wymiary: długość całego ciała 14 cm, rozpiętość skrzydeł 27,5 cm, skrzydło złożone 8,6 — 9,2 cm, ogon 6 cm, waga 17 — 25 g.

DZIĘCIOŁ CZARNY — DRYOCOPUS MARTIUS (L.)

Cechy rozpoznawcze: nasz największy dzięcioł. Cały czarny z czerwoną plamą na głowie. W locie barwą i wymiarami podobny do gawrona. Odzywa się często melodyjnym głosem nawet w jesieni i zimie. Obecność jego łatwo zauważyć.
W rozległych lasach, zwłaszcza sosnowych i świerkowych, na terenie całej Polski rozpowszechniony, lecz nieliczny. Na niżu chętnie występuje w starych drzewostanach graniczących z porębą lub wypaleniskiem. Głosy: w locie melodyjne rjurjurjurju lub kljuk kljuk kljuk, w pozycji siedzącej skrzekliwe klijee. Bębni pilnie i głośno. Pożywienie: owady, zwłaszcza chrząszcze i mrówki, wykuwane najchętniej z głębi próchniejących, przyziemnych części pnia. Gniazdo: obszerna dziupla wykuta w grubym drzewie, najczęściej sośnie, na wysokości kilkunastu m. Jaja: 3 — 5, białe z połyskiem. Jak u wszystkich dzięciołów czas wysiadywania jaj jest niezwykle krótki i pisklęta lęgną się już po 12 dniach. Stare ptaki na zimę nie odlatują, młode podejmują niewielkie wędrówki. Wymiary: długość całego ciała 40,5 cm, rozpiętość skrzydeł 74 cm, skrzydło złożone 23 — 24 cm, ogon 17 cm, waga 300 — 320 g.

PUCHACZ — BVBO BUBO (L.)

Cechy rozpoznawcze: olbrzymia sowa z pęczkami piór — tzw. „uszami" — na głowie. Oczy ognistopomarańczowe.
Dzisiaj już bardzo rzadki i ginący gatunek. Zachował się w rozległych i pierwotnych lasach zaledwie w kilku okolicach Polski, np. w wysokich górach, poza tym w Białowieży, na Mazurach i Pomorzu. Pożywienie: małe lub średniej wielkości ptaki i ssaki, jak myszy, szczury, krety, króliki, zające, wrony, gołębie, cietrzewie itd. Gniazdo: jaja składa w opuszczone gniazda ptaków drapieżnych, czapli lub bociana czarnego albo też bez posłania wprost na ziemię w miejscach zacisznych i we wnękach skalnych. Jaja: 2 — 4, białe o okrągłym kształcie. Na zimę nie odlatuje. Wymiary: długość całego ciała 60 — 70 cm, rozpiętość skrzydeł 160 — 166 cm, skrzydło złożone 43—49 cm, ogon 24 — 29 cm, waga około 2500 g.

SOWA USZATA — ASIO OTU5 (L.)

Cechy rozpoznawcze: podobna do puchacza, ale o połowę niniejsza, wielkości wrony. Oczy ognistopomarańczowe; na głowie duże „uszy".
Rozpowszechniona i częsta w lasach na terenie całej Polski. Głosy: hum bu gu, kwijo. Pożywienie: prawie wyłącznie drobne gryzonie, jak myszy i norniki. Gniazdo: opuszczone gniazda ptaków drapieżnych, wron, srok i gołębi, wyjątkowo w dziuplach. Jaja: 4— 7, białe, okrągławe. Wędrówki jesienne i zimowe są uzależnione od obfitości myszy; tam gdzie pojawi się plaga myszy, sowy skupiają się w stada i przebywają dłuższy czas. Wymiary: długość całego ciała 34 — 35 cm, rozpiętość skrzydeł 85 — 90 cm, skrzydło złożone 28 — 31 cm, ogon 13 — 15 cm, waga 290 — 310 g.

SOWA BŁOTNA — ASIO FLAMMFUS (PONTOPP.)

Cechy rozpoznawcze: wielkości sowy uszatej. Ogólny koloryt upierzenia bardziej żółtawy. Oczy żółte. „Uszy" znacznie mniejsze —niekiedy zaledwie widoczne. Skrzydła stosunkowo długie, lata dobrze i wysoko również za dnia. Wykonuje loty tokowe, klaszcząc w skrzydła.
W Polsce gnieździ się dość rzadko i w znacznym rozproszeniu na trawiastych bagnach. Często można ją jednak obserwować późną jesienią, kiedy na wędrówkach zatrzymuje się w większych stadach na otwartych przestrzeniach, bagnach, łąkach lub porębach. Głosy: bububub, kewkew. Pożywienie: myszy i norniki, w krajach północnych przeważnie lemingi. Gniazdo: jedyna sowa wyściełająca gniazdo; zawsze na ziemi wśród zeschłych traw. Jaja: 4—8, w latach obfitujących w myszy do 14, białe, nieco bardziej wydłużone niż jaja sowy uszatej. Przylot w marcu lub kwietniu, odlot od września do listopada. Niekiedy zimuje. Wymiary: długość całego ciała 34 — 36 cm, rozpiętość skrzydeł 102 — 105 cm, skrzydło złożone 29 — 33 cm, ogon 15 cm, waga 300 — 375 g.

PUSZCZYK — STRIX ALUCO L.

Cechy rozpoznawcze: nieco większy od sowy uszatej. Głowa duża, bez "uszu". Oczy czarne.
Rozpowszechniony i pospolity w starych drzewostanach, w lasach, parkach i alejach w całej Polsce. Głosy: melodyjne hu hu hum, kjuwit. Pożywienie: prawie wyłącznie myszy, norniki i szczury, rzadziej drobne ptaki, zwłaszcza wróble. Gniazdo: zazwyczaj w dziuplach drzew, rzadziej w opuszczonych gniazdach innych ptaków lub na strychach budynków. Jaja: 2—4, niekiedy do 6, białe okrągławe. Na zimę nie odlatuje. Wymiary: długość całego ciała 40 — 44 cm, rozpiętość skrzydeł 92 — 96 cm, skrzydło złożone 27 — 30 cm, ogon 16 cm, waga 480-520 g.

SOWA PŁOMYKÓWKA — TYTO ALBA (SCOP.)

Cechy rozpoznawcze: wielkości gołębia. Głowa stosunkowo duża. Układ piór na twarzy w formie bardzo wyraźnej szlary w kształcie serca. Upierzenie nadzwyczaj „aksamitne" z rysunkiem kropel. Palce nie pokryte piórami, lecz tylko szczecinkami. Skrzydła długie; lata późno w nocy.
Rozpowszechniona i dość częsta na terenie całego kraju na wieżach kościelnych, ruinach w ciemnych i zacisznych kątach poddaszy wysokich budynków. Głosy: chrapliwe tony chrr, chrju. Pożywienie: prawie wyłącznie myszy, norniki i szczury. Gniazdo: jaja składa bezpośrednio na podłogę strychów i poddaszy lub wśród rozskubanych starych wypluwek, złożonych z niestrawionej sierści myszy. Jaja: 4 — 6, w latach obfitujących w myszy do 11. Na zimę nie odlatuje. Wymiary: długość całego ciała 33 — 35 cm, rozpiętość skrzydeł 91 cm, skrzydło złożone 28 — 30 cm, ogon 12 — 13 cm, waga 335 — 340 g.

SOWA MSZARNA — STRIX NEBULOSA FORST.

Cechy rozpoznawcze: obok puchacza nasza największa sowa. Brak uszu z piór. Oczy małe, żółte, otoczone koncentrycznie ułożonymi kółkami na szlarze.
Żyje w lesistych okolicach północnej Europy, Azji i Ameryki, a w Polsce gnieździ się jako wielka rzadkość jedynie w Puszczy Białowieskiej. Poza tym stwierdzono dwa okazy na przezimowaniu, raz na Mazurach i raz w powiecie chełmińskim. Głosy: podobne do głosów puszczyka, lecz bliżej nie opisane. Pożywienie: drobne ssaki oraz mniejsze lub średniej wielkośei ptaki. Gniazdo: opuszczone gniazda większych ptaków drapieżnych. Jaja: 3 — 5, białe, okrągławe. Zimę spędza w swej ojczyźnie, wykonując niewielkie wędrówki w poszukiwaniu lemingów. Wymiary: długość całego ciała 62 — 70 cm, rozpiętość skrzydeł 127 — 141 cm, skrzydło złożone 43 — 46 cm, ogon 24 — 28 cm, wagi dotąd nie notowano.

SOWA BIAŁA — NYCTEA SCANDIACA (L.)

Cechy rozpoznawcze: tak duża jak puchacz. Upierzenie bardzo sute, zupełnie białe lub skąpo nakrapiane. Ruchliwa za dnia; w locie wydaje skrzydłami szelest.
Gnieździ się na mszarach i bagnach położonych dokoła bieguna północnego, a do Polski zalatuje rzadko w ostrzejsze zimy. Pożywienie: drobne ssaki i ptaki, na północy głównie lemingi i parc'.wy. Gniazdo: jaja składa bezpośrednio na ziemię, na mech lub zdeptany wrzos. Jaja: 4 — 6, w lata obfitujące w lemingi do 10, białe, okrągławe. Zimę spędza przeważnie na północy i tylko niektóre osobniki zalatują do Europy środkowej. Wymiary: długość całego ciała 63 — 67 cm, rozpiętość skrzydeł 141 — 148 cm, skrzydło złożone 39—42 cm, ogon 22 — 25 cm, waga blisko 2000 g.

ORZEŁ PRZEDNI — AQUILA CHRYSAtiTOS (L.)

Cechy rozpoznawcze: nogi pokryte pierzem aż do nasady palców. Ogon tylko przy nasadzie jaśniejszy, u młodych u nasady biały, zakończony szeroką, czarną pręgą, szczególnie dobrze widoczną w locie. Pod spodem rozpiętego skrzydła duża jasna plama.
Niegdyś był rozpowszechniony na niżu całej Polski, obecnie pojawiają się pojedyncze sztuki jedynie na przelotach. Kilka gniazd zachowało się jeszcze w lasach woj. rzeszowskiego i na Mazurach. Na terenie polskich Tatr prawdopodobnie już się nie gnieździ, a dość często obserwowane tutaj orły są ptakami zalatującymi ze Słowacji. Głosy: donośne okrzyki klija klija, hija brzmiące z daleka jak melodyjne dzwonienie. Pożywienie: średniej wielkości ssaki i większe ptaki, nie odznaczające się szybkim lotem; w zimie je chętnie padlinę. Gniazdo: obszerne posłanie z chrustu, umieszczone wysoko w koronie drzewa lub na niedostępnej skale. Jaja: 2, rzadziej 3, brudnobiałe, mniej lub więcej upstrzone fioletowoszarymi i brązowymi plamkami. Stare orły pozostają przez cały rok w tej samej okolicy, w której punktem centralnym jest gniazdo; młode do piątego roku życia nie gnieżdżą się i bezplanowo wędrują niemal po całym świecie. Wymiary: długość całego ciała 80 — 86 cm, rozpiętość skrzydeł 195—220 cm, skrzydło złożone 60 — 70 cm, ogon 33 — 36 cm, waga samca około 3500 g, samicy około 4500 g; samica jest nieco większa od samca.

ORLIK — AQVILA POMARINA BR.

Cechy rozpoznawcze: bardzo podobny do poprzedniego, nieco mniejszy. Dziób słabszy, upierzenie nie tak ciemne. U nasady ogona bez jaśniejszych plam. Jedynie osobniki młode mają na skrzydłach rządki jaśniejszych plamek, a na karku plamę rdzawą.
Do niedawna rozpowszechniony i dość częsty wśród lasów i łąk na niżu całej Polski, obecnie coraz rzadszy; gnieździ się na Mazurach, w Białowieży i w Zamojszczyźnie. Głosy: nieco wyższe w tonie od głosu orlika grubodziobego, gef gef Mi kli, wiii. Pożywienie: przeważnie żaby, jaszczurki, padalce, węże, poza tym owady, myszy, krety i małe ptaki. Gniazdo: takie samo, jak orlika grubodziobego. Jaja: 1 — 2, na brudnobiałym tle obficie nakrapiane fioletowymi, gliniastożółtymi i ciemnobrązowymi plamami. Przylot w kwietniu, odlot w końcu września. Wymiary: długość całego ciała 65 — 70 cm, rozpiętość skrzydeł 170 —185 cm, skrzydło złożone 46 — 52 cm, ogon 23 — 26 cm, waga około 1500 g.

RYBOŁÓW — PANDION HALUETUS (L.)

Cechy rozpoznawcze: większy od myszołowa. Spód ciała biały, wierzch — z wyjątkiem głowy — ciemny. Woskówka na dziobie i nogi niebieskie. W locie z większej odległości przypomina dużą mewę. Często, trzepocąc skrzydłami zatrzymuje się w jednym miejscu i wypatruje zdobyczy.
W lasach nad jeziorami i większymi rzekami można go spotkać, zwłaszcza w okresie jesiennych wędrówek, na terenie całej Polski. W wielu okolicach jednakże doszczętnie wytępiony; gnieździ się jeszcze na Pomorzu i na Mazurach. Pożywienie: wyłącznie większe ryby, na które rzuca się z powietrza, przy czym cały zanurza się pod powierzchnią wody. Gniazdo: w Polsce zawsze na wysokim drzewie, w odludnych krajach północy często na ziemi. Obszerne posłanie z gałęzi. Jaja: 2—4, na białym lub kremowym tle pięknie znaczone wyraźnymi fioletowymi, rdzawymi i ciemnobrązowymi plamami. Przylot w końcu kwietnia lub z początkiem maja, odlot od sierpnia do listopada. Wymiary: długość całego ciała 65 — 70 cm, rozpiętość skrzydeł 155 — 165 cm, skrzydło złożone 48 — 54 cm, ogon 22 — 25 cm, waga około 1500 g.

BIELIK — HALIAEETUS ALBICILLA (L.)

Cechy rozpoznawcze: nasz największy ptak drapieżny. Skok w dolnej części nieopierzony. Ogon cały biały (ptaki stare) lub biały tylko po brzegach (ptaki młode). W przeciwieństwie do orła przedniego brak szerokiej, ciemnej pręgi na końcu ogona oraz jaśniejszej plamy na spodniej stronie skrzydła.
Zachował się jeszcze, choć bardzo nielicznie w lasach położonych nad wybrzeżem morskim, wśród rozległych jezior lub nad rzekami, w okolicach Szczecina, na Pomorzu i na Mazurach. Głosy: przeciągłe okrzyki podobne do głosu mewy srebrzystej klijkliklijekjekljau, poza tym krakanie kra krau. Pożywienie: duże ryby, drobne ssaki i ptaki wodne, zwłaszcza łyski, perkozy, kaczki itp. Gniazdo: posłanie z gałęzi o rozmiarach mniej więcej gniazda bocianiego, wysoko na starych drzewach. Jaja: 2 — 3, białe bez plam, wyjątkowo skąpo nakrapiane gliniastożółtą barwą. Stare bieliki zimują w pobliżu rewiru lęgowego, młode podejmują w jesieni i zimie mniejsze lub większe wędrówki. Wymiary: długość całego ciała 85 — 95 cm, rozpiętość skrzydeł 220 — 250 cm, skrzydło złożone 60 — 70 cm, ogon 30 — 33 cm, waga samca około 4000 g, samicy około 5000 g.

MYSZOŁÓW WŁOCHATY — BUTEO LAGOPUS (BRtNN.)

Cechy rozpoznawcze: wielkości myszołowa zwyczajnego, skrzydła nieco dłuższe, sute upierzenie. Skok pokryty piórami aż do nasady palców, podobnie jak u orłów. Ciemna plama na jasnym spodzie skrzydeł dobrze widoczna u ptaka lecącego.
Gnieździ się na obszarach tundry w północnej Europie, a do Polski zalatuje licznie jedynie na przezimowanie. Głosy: bardzo podobne do głosów myszołowa zwyczajnego. Pożywienie: na północy przeważnie lemingi, na naszym terenie takie samo jak myszołowa zwyczajnego. Gniazdo: na ziemi lub na skale, rzadziej na niskim drzewie. Jaja: 4 — 5, o barwie jak jaja myszołowa zwyczajnego. Przylot z północy do Polski w październiku, odlot na północ w kwietniu. Wymiary: długość całego ciała 55—60 cm, rozpiętość skrzydeł 140 — 150 cm, skrzydło złożone 42—46 cm, ogon 21 — 25 cm, waga 730 — 1100 g.

MYSZOŁÓW ZWYCZAJNY — BUTEO BUTEO (L.)

Cechy rozpoznawcze: ogon niezbyt długi i zaokrąglony, znaczony podobnie jak spodnia strona skrzydeł w drobniejsze, poprzeczne prążki. Ubarwienie zmienne: brązowe, szarobrązowe lub rdzawe, ciemne albo mniej lub więcej białe. Ciemna plama pod skrzydłami nie zaznacza się tak wyraźnie jak u mysaołowa włochatego. Skok nieopierzony. Oko nigdy nie jest ognisto-żółte. Lot dość powolny i ociężały. Głos: przeciągłe pogwizdy.
Na terenie całej Polski wszędzie pospolity w lasach poprzerywanych polami i łąkami. Głosy: płaczliwe, gwiżdżące hije. Pożywienie: przede wszystkim myszy i norniki, rzadziej szczury, chomiki, krety, żaby, węże, padalce i owady, poza tym chore lub osłabione ptaki ssaki do wielkości bażanta i królika. Gniazdo: od spodu uwite z gałęzi, wewnątrz wysłane wrzosem, trawą lub sierścią zwierząt, umieszczone wysoko w koronie drzew leśnych. Jaja:— 4, białe mniej lub więcej upstrzone szarofioletowymi, żółtawymi, rdzawymi i ciemnobrązowymi plamami. Przylot w końcu lutego lub w marcu, odlot w końcu września lub w paź
dzierniku. Dość często zimuje w kraju. Wymiary: długość całego ciała 51 — 55 cm, rozpiętość skrzydeł 117 — 137 cm, skrzydło złożone 37—43 cm, ogon 21 — 24 cm, waga około 1000 g.

KANIA RUDA — MIŁYUS MILWS (L.)

Cechy rozpoznawcze: duży ptak drapieżny, szczególnie okazały w locie. Upierzenie przeważnie rudobrązowe. Kontrastowy, biało-czarny deseń na spodniej stronie skrzydeł. Ogon długi, głęboko rozwidlony. W locie skrzydła wygięte pod kątem. Lot majestatyczny, szybujący.
W większych lasach na terenie całej Polski rozpowszechniona, lecz w wielu okolicach rzadka. Głosy: żałosne hije, które w locie tokowym układa się w wibrujący szereg hije hihihihi hije. Głos na ogół wyższy w tonie niż kani czarnej. Pożywienie: myszy, norniki, chomiki, krety, jaszczurki, żaby, owady, martwe ryby, rzadziej pisklęta. Gniazdo: wysoko w koronie drzewa usłane z gałęzi-, a wewnątrz wyłożone mchem i różnymi odpadkami. Jaja: 2 — 3, podobne do jaj myszołowa. Przylot w marcu lub w kwietniu, odlot od sierpnia do października. Wymiary: długość całego ciała 65 — 72 cm, rozpiętość skrzydeł 145 —155 cm, skrzydło złożone 47 — 54 cm, ogon 36 — 40 cm, waga około 1000 g.

KANIA CZARNA — MILWS MIGRANS (BODD.)

Cechy rozpoznawcze: podobna do poprzedniej, ale upierzenie znacznie ciemniejsze, czarno-brązowe, z większej odległości wydaje się czarne. Brak białej plamy pod skrzydłami. Ogon mniej rozwidlony.
W lasach poprzecinanych rzekami i jeziorami lub stawami rybnymi, wszędzie na niżu Polski pospolita. Głosy: śmiejące i trelujące hije hijijijiji. Pożywienie: przeważnie martwe lub chore ryby, płazy, gady i drobne ssaki dryfujące na powierzchni wód lub wyrzucone przez fale na brzeg. Gniazdo: podobne do gniazda kani rudej, często wśród kolonii czapli i kormoranów, a prawie zawsze w pobliżu wody. Jaja: 2 — 3, białe, znaczone w brązowe plamki i robakowate linie. Przylot w marcu lub kwietniu, odlot od sierpnia do września. Wymiary: długość całego ciała 55 — 58 cm, rozpiętość skrzydeł 136 — 145 cm, skrzydło złożone 44—48cm, ogon 25 — 29 cm, waga niespełna 1000 g.

SOKÓŁ WĘDROWNY — FALCO PEREGRINUS TUNST.

Cechy rozpoznawcze: typowa postać sokoła. Mniejszy od raroga, ale znacznie większy od kobuza; samica jest większa od samca. Krótka szyja i krótki ogon, skrzydła długie i ostro zakończone. Duży czarny „wąs" schodzi na biały policzek. Plamy na brzuchu i „nogawicach" u młodego ptaka podłużne, u starego poprzeczne. Ochrypłe, głośne okrzyki w zaniepokojeniu, zwłaszcza przy gnieździe. Lot szybki, nadzwyczaj sprężysty.
Gnieździ się w lasach i wśród skał na terenie całej Polski, lecz jest wszędzie rzadki, a w wielu okolicach został doszczętnie wytępiony. Natomiast ptaki przelotne pojawiają się częściej. Głosy: w zaniepokojeniu ochrypłe, przeraźliwe okrzyki krekrekre, poza tym weselsze gigigi albo kija kija kija. Pożywienie: ptaki do wielkości kaczki schwytane w locie na dużej, otwartej przestrzeni. Gniazdo: na wysokim drzewie lub skale, sam materiału nie znosi, lecz zajmuje stare gniazdo pozostałe po innych ptakach lub odbija je gawronom i czaplom. Jaja: 3—4, rzadziej do 6, na kremowobiałym tle bardzo gęsto nakrapiane czerwonobrązowymi plamami. Stare ptaki zimują w kraju i zatrzymują się niekiedy na wysokich wieżach pośrodku miast, młode odlatują we wrześniu i październiku, a wracają w marcu i kwietniu. Wymiary: długość całego ciała 40 — 43 cm, rozpiętość skrzydeł 85 —106 cm, skrzydło złożone 29,3 — 31,5 cm, ogon 14 —16 cm, waga około 550 g.

SOKÓŁ PUSTUŁKA — FALCO TINNUNCULUS L.

Cechy rozpoznawcze: ogon znacznie dłuższy niż u innych sokołów, sięga dalej niż końce złożonych skrzydeł, przy końcu czarny z jasną obwódką. Grzbiet zawsze rdzawobrązowy, mniej lub więcej nakrapiany. Bardzo często zawisa w powietrzu w jednym miejscu, energicznie trzepocąc skrzydłami.
Nasz najczęstszy i najbardziej rozpowszechniony ptak drapieżny. W całej Polsce po brzegach lasów i zadrzewieniach śródpolnych, a nawet na wieżach i ruinach pośrodku miast. Głosy: jasne w tonie i wesołe kliklikli, gigik. Pożywienie: przeważnie myszy i norniki, niekiedy jaszczurki, żaby i owady. Chwyta zdobycz na ziemi, a wypatruje ją z powietrza, trzepocząc skrzydłami w jednym miejscu. Gniazdo: sam gniazda nie ściele, lecz zajmuje stare gniazdo wrony, gołębia grzywacza lub innego ptaka. Często składa jaja w szczelinie skalnej, na murach wież lub ruin. Jaja: 5—6, niekiedy 4 lub 7, na żółtawobiałym tle obficie nakrapiane gliniastożółtymi i brązowymi plamami. Przylot w końcu marca, odlot we wrześniu i październiku; w łagodne zimy niektóre ptaki pozostają w kraju. Wymiary: długość całego ciała 32 — 35 cm, rozpiętość skrzydeł 68 — 74 cm, skrzydło złożone 23 — 26 cm, ogon 16 — 19 cm, waga samca 180 — 230 g, samicy 220 — 275 g.

JASTRZĄB — ACCIPITER GENTILIS (L.)

Cechy rozpoznawcze: krótkie, szerokie skrzydła, długi ogon z czterema poprzecznymi pręgami, na końcu zaokrąglony. Oczy żółte. Stare osobniki na spodzie poprzecznie prążkowane, młode z podłużnymi plamami. Przeważnie lata nisko, doskonale wyzyskując osłony terenowe. Trudny do zaobserwowania.
Rozpowszechniony w lasach oraz na terenach otwartych całej Polski. Na skutek tępienia i prześladowania coraz mniej liczny i pędzi coraz bardziej skryty tryb życia. Głosy: gigigi, kijek lub ostre, przeraźliwe kirk. Pożywienie: średniej wielkości ptaki, jak sójki, gołębie, dzięcioły, kuropatwy, kury domowe oraz mniejsze ssaki, np. króliki, zające, wiewiórki, szczury koty domowe. Gniazdo: dość obszerne i płaskie, usłane z gałęzi umieszczone wysoko w koronie drzew leśnych. Jedna para jastrzębi ma 2 — 3 gniazda i w nieregularnych odstępach czasu, wynoszących 1 — 3 lat, przenosi się z jednego na drugie. Jaja: 3—4, rzadziej lub 5, zielonkawobiałe bez plam. Zime.spędza w kraju, w bliższej lub dalszej okolicy rewiru leśnego, w którym się gnieździ. Wymiary samca: długość całego ciała 53 — 55 cm, rozpiętość skrzydeł 101 — 103 cm, skrzydło złożone 31—33 cm, ogon 23 — 25 cm, waga 580 — 760g.Samica jest znacznie większa od samca, oto jej wymiary: długość całego ciała 60 — 63cm, rozpiętość skrzydeł 116 — 120 cm, skrzydło złożone 35 — 37 cm, ogon 27 — 30 cm, waga 810 -1300 g.

GOŁĄB GRZYWACZ — COLUMBA PALUMBUS L.

Cechy rozpoznawcze: największy z naszych dzikich gołębi. Na skrzydle biała pręga. U osobników dojrzałych biała plama (grzywa) po bokach szyi. Niskie w tonie gruchanie.
i pospolity w lasach całej Polski, w zachodnich województwach również w parkach miejskich. Głosy: hu, rkuh, samiec grucha niskim w tonie i rytmicznym gugruh-gugu. Pożywienie: różnego rodzaju nasiona drzew i chwastów, również żołędzie i bu-kiew, jagody, drobne ślimaki. Gniazdo: ułożone z niewielkiej ilości gałązek, płytkie i przejrzyste, osadzone przy pniu dość wysoko na drzewie. Jaja: 2, czysto białe. Przylot w marcu, odlot od września do listopada. Wymiary: długość całego ciała 43 cm, rozpiętość skrzydeł 75 cm, skrzydło złożone 23,5 — 26 cm, ogon 15,5 — 16,5 cm, waga około 500 g.

TURKAWKA — STREPTOPELIA TURTUR (L.)

Cechy rozpoznawcze: mniejsza i smuklejsza od gołębia domowego. Grzbiet brązowy z ciemniejszymi „łuskami". Po bokach szyi czarno-biała „grzywa". Ogon dość długi, zakończony białymi plamami. Lekki, zwinny lot. Znamienny głos.
Rozpowszechniona i pospolita w prześwietlonych lasach, zagajnikach i zadrzewieniach śródpolnych na terenie całego kraju. Głosy: rytmiczne i przeciągłe turrrrr turrrr turrrrr. Pożywienie: różne nasiona chwastów, roślin uprawnych i drzew iglastych, niekiedy drobne ślimaki. Gniazdo: dość luźne i płytkie, posłanie z gałązek, umieszczone w koronie drzew, na wysokości co najmniej kilku metrów ponad ziemią. Jaja: 2, czysto białe. Przylot w końcu kwietnia lub w maju, odlot w sierpniu lub wrześniu. Wymiary: długość całego ciała 30 cm, rozpiętość skrzydeł 52 cm, skrzydło złożone 18 cm, ogon 11,5 cm, waga 160 g.

SYNOGARLICA TURECKA — STREPTOPELIA DECAOCTO (FRIV.)

Cechy rozpoznawcze: mały gołąbek podobny do trzymanej często w niewoli zwykłej synogarlicy, lecz o ubarwieniu ciemniejszym, popielatopłowym. Na karku biało-czarny znak w kształcie sierpa. W locie podobna do turkawki. Znamienne ciemniejsze lotki i ogon u nasady ciemny, a od połowy biały. Donośny, miękki i niski w tonie głos, wydawany rytmicznie jak sygnał radiowy.
Synogarlica turecka, zwana również sierpówką, występowała pierwotnie w Indiach, skąd w okresie ostatnich 300 lat stopniowo rozprzestrzeniła się w Arabii, Turcji i na Bałkanach. W Polsce stwierdzono ją po raz pierwszy w Krakowie w roku 1949. Obecnie (rok 1968) jest już w wielu miastach naszego kraju ptakiem pospolitym i pojawiła się nawet na Mazurach. Tak samo szybko rozprzestrzeniała się na terenie Niemiec, Francji, Holandii i Danii. Występuje wyłącznie wśród zieleni miejskiej i nigdzie nie gnieździ się z dala od osiedli ludzkich. Głosy: samiec odzywa się rytmicznym, niskim w tonie, lecz donośnym gu gu u-ku lub też dudu-du, duku-oklo. Ptaki tworzące parę wydają na powitanie przeciągłe hy. Pożywienie: nasiona zbóż i chwastów; korzysta, zwłaszcza w zimie, z pośladu rzucanego kurom lub gołębiom domowym, odwiedza karmniki na balkonach. Gniazdo: jak turkawki, w koronie drzew lub wyższych krzewów. Jaja: 2, czysto białe. Zimuje na miejscu, jednakże obserwowano w jesieni również osobniki przelotne. Wymiary: długość całego ciała 30,7 — 33,5 cm, rozpiętość skrzydeł 49 — 53,5 cm, skrzydło złożone 17 — 18,3 cm, ogon 11,4 — 17,8 cm, waga 180 — 210 g.

BAŻANT ŁOWNY — PHASIANUS COLCHICUS L.

Cechy rozpoznawcze: wielkości kury domowej. Długi, schodkowany, ostro zakończony ogon. Samiec o pięknych, metalicznych barwach. Donośne okrzyki samca.
Bażant łowny występował pierwotnie w gęstych zaroślach dolin rzecznych na Kaukazie, skąd już w starożytności został przez człowieka jako cenna zwierzyna łowna przeniesiony do Europy. Później sprowadzono również wiele innych ras geograficznych bażanta, zamieszkujących kontynent azjatycki aż do Japonii. Obecnie występują krzyżówki tych ras w stanie na wpół dzikim na terenie całej Europy. Różnią się one barwą samca, a zwłaszcza obecnością lub brakiem białej „krajki" na szyi (np. bażant obrożny, mongolski, kaukaski, zielony itd.). Mimo to, że bażant łowny dobrze znosi nasz klimat, to jednak bez pomocy człowieka, jak podkarmianie w zimie, ochrona przed wrogami, sztuczne wylęganie jaj i opieka nad pisklętami, stan jego już po kilku latach spadłby prawie do zera. środowiskiem bażanta są rzadziej zaludnione okolice, obfitujące w zarośla, zagajniki i prześwietlone lasy, o bujnym podszycie, graniczące z żyznymi polami uprawnymi, łąkami lub brzegami rzek. Głosy: w miesiącach wiosennych wykrzykuje samiec donośne kokokok. Pożywienie: bardzo urozmaicone — nasiona, korzenie i kłącza wielu roślin dzikich i uprawnych, owady (również stonka), dżdżownice, ślimaki itd. Pisklęta w pierwszych dwóch miesiącach jedzą wyłącznie pokarm zwierzęcy, zwłaszcza owady (kokony mrówcze). Gniazdo: na ziemi w wygniecionej trawie lub pod osłoną krzewu. Jaja: 6 — 18, oliwkowobrązowe. Zimuje na miejscu. Wymiary samca: długość całego ciała 79 cm, rozpiętość skrzydeł 75 — 80 cm, skrzydło złożone 25 cm, ogon 52 cm, waga do 1500 g; znacznie mniejszej samicy: rozpiętość skrzydeł 66 — 69 cm, skrzydło złożone 21—22 cm, ogon 29 — 31 cm, waga około 1000 g.

KUROPATWA — PERDIX PERDIX (L.)

Cechy rozpoznawcze: okrągła postać. Skrzydła i ogon krótkie. Ogon rdzawobrązowy. Ubarwienie szare i brązowe z delikatnym rysunkiem. Samiec ma na piersi dużą, kasztanowato-brązową podkowę, której u samicy brak lub jest tylko słabo zaznaczona. Bardzo stare samice mogą być jednak mniej lub więcej podobne do samca. W jesieni i zimie towarzyska. Żyje w ścisłych stadach, w porze lęgowej parami. Lot furkoczący niezbyt wytrwały. Znamienne nawoływania rozlegające się szczególnie często wieczorem.
Pospolita w całej Polsce na uprawnych polach, łąkach, ugorach i wśród niskich zakrze-wień. Głosy: dziurrryk, cerwik, kirrek; stada zrywające się do lotu triptriptrip. Pożywienie: nasiona chwastów i roślin uprawnych, owady w różnych stadiach rozwoju, również stonka. Gniazdo: na ziemi, w trawie, w zbożu, koniczynie lub lucernie, niekiedy pod osłoną niskiego krzewu, usłane z niewielkiej ilości suchych źdźbeł. Jaja: 10 — 20, rzadziej do 22, oliwkowo-brązowe. Zimuje na miejscu. Wymiary: długość całego ciała 26 — 28 cm, rozpiętość skrzydeł 51 — 52 cm, skrzydło złożone 15 — 16 cm, ogon 7,8 — 8,3 cm, waga 375—450 g.

PRZEPIÓRKA — COTURNIX COTUR1SIX (L.)

Cechy rozpoznawcze: figurą podobna do kuropatwy, lecz znacznie mniejsza. Stosunkowo dłuższe i ostrzej zakończone skrzydła, stąd lot daleko zwinniejszy, szybki i wytrwały (wędrówki!). Ubarwienie cechują kremowobiale i ciemnobrązowe smugi wzdłuż ciała oraz czarne podgardle samca. W porze lęgowej samiec odzywa się bardzo pilnie.
Rozpowszechniona w całym kraju w tych samych środowiskach co kuropatwa, lecz znacznie mniej liczna. W wielu okolicach wyginęła zupełnie, gdyż nie odpowiadają jej nowoczesne sposoby uprawy roli, wprowadzające w krajobraz nienaturalną monotonię. Głosy: samiec oznajmia swoją obecność stale powtarzanym, rytmicznym pik-pikpik, w tłumaczeniu ludowym: spać-pora lub pójdźcie-żąć. Pożywienie: drobne nasiona chwastów, rzadziej nasiona zbóż, owady. Gniazdo: podobne do gniazda kuropatwy, lecz odpowiednio mniejsze. Jaja: 7—14, niekiedy więcej, na jasnożóltawym tle nakrapiane czarnymi kropkami i dużymi brązowymi plamami. Odbywa dalekie wędrówki aż do Afryki i w Polsce nigdy nie zimuje; przylot w marcu, odlot od sierpnia do października. Wymiary: długość całego ciała 20 cm, rozpiętość skrzydeł 34 cm, skrzydło złożone 10,5 cm, ogon 3,5 cm, waga 52 —140 g.

JARZĄBEK — TETRASTES BOISAS1A (L.)

Cechy rozpoznawcze: niewiele większy od kuropatwy. Upierzenie upstrzone w dość duże, brązowe i szare plamy. Samiec z czubkiem na głowie i czarnym podgardlem. Ogon zaokrąglony, przy końcu czarny z jaśniejszą obwódką. Chętnie siada na drzewach. Wysokie w tonie głosy.
Występuje na terenie całej Polski, lecz w znacznym rozproszeniu, w rozległych, spokojnych lasach, obfitujących w gęsty podszyt; na skutek zmian w krajobrazie spowodowanych eksploatacją lasów, stan jarząbka stale się zmniejsza i w wielu okolicach gatunek ten wyginął już doszczętnie. Głosy: donośne, lecz nadspodziewanie wysokie w tonie świergoty i pogwizdywanie podobne do głosu sikor. Samiec tokuje.tihi-titi-tititich albo cit-ciciri-cici-cii; w zaniepokojeniu wit wit wit, a gdy ptaki zapadają na ziemię plilililorit. Pożywienie: bardzo urozmaicone: zależnie od warunków i pory roku; pączki i kotki drzew, jagody, nasiona, owady, dżdżownice, drobne ślimaki. Gniazdo: na ziemi pod osłoną krzewu, chrustu, pnia lub korzeni, w trawie, paprociach lub między kamieniami. Jaja: 7 — 12, na czerwonawokremowym tle skąpo nakrapiane brązowymi plamkami. Zimuje na miejscu; w jesieni i zimie odwiedza tereny sąsiednie, tam gdzie go w lecie nie było. Wymiary: długość całego ciała 36 — 45 cm, rozpiętość skrzydeł 50 — 62 cm, skrzydło złożone 16 — 19 cm, ogon 11 — 13 cm, waga 375 — 475 g.

CIETRZEW — LYRURUS TETRIX (L.)

Cechy rozpoznawcze: wielkości kury domowej. Samiec czarny z niebieskim połyskiem i ogonem w kształcie liry; samica i młode rdzawobrązowe. Ogon samicy przy końcu lekko wcięty, młodych zaokrąglony. Na skrzydle biała pręga. Lot szybki i wytrwały. Chętnie przesiaduje na drzewach.
Zachował się jedynie w niektórych okolicach Polski, gdyż może żyć tylko w większych i bardziej pierwotnych lasach obfitujących w jagody, wśród bagien, mszarów i wrzosowisk porośniętych brzozą, olchą lub sosną. Głosy: w miesiącach wiosennych samce tokują o świcie towarzysko na otwartych przestrzeniach i wydają bełkocące oraz syczące tony bul-got bul-got bul-got czu-szyyy; samica wykrzykuje głośne gagag; ptaki tworzące stado nawołują się przeciągłym jak. Pożywienie: tak samo urozmaicone jak jarząbka; w lecie młode pędy, listki, jagody, owady, w zimie nasiona, pączki drzew, zwłaszcza brzozy, kotki itp. Zeruje na ziemi i w koronach drzew. Gniazdo: płytkie zagłębienie wygrzebane w ziemi, skąpo wysłane źdźbłami; w trawie, wrzosie, pod osłoną krzewu, małego świerka, jałowca lub chrustu. Jaja: 6 —10, wyjątkowo do 15, na gliniastożółtawym tle gęsto pokryte drobnymi, brązowymi i czarnymi plamkami. Zimuje na miejscu, odznacza się jednak znaczną ruchliwością i może przelatywać dziesiątki kilometrów w poszukiwaniu żerowisk. Wymiary samca: długość całego ciała 60 — 65 cm, rozpiętość skrzydeł 90 — 100 cm, skrzydło złożone 25 — 28 cm, ogon (sterówki brzeżne) 10 — 14 cm, waga 1250 g; samicy: długość całego ciała 45—48 cm, rozpiętość skrzydeł 70 — 75 cm, skrzydło złożone 22,5 — 25,3 cm, ogon 9 — 10 cm, waga 750 — 1000 g.

GŁUSZEC — TETRAO UROGALLUS L.

Cechy rozpoznawcze: samiec wielkości indyka o ubarwieniu szarym, czarnym i brązowym. Ogon duży i zaokrąglony. Samica znacznie mniejsza, ciemnobrązowa z rdzawobrązową tarczą na piersi. Na skrzydle brak białej pręgi.
Obecnie występuje w niewielkiej ilości jedynie w niektórych, rozległych i bardziej pierwotnych lasach, np. w Borach Tucholskich na Pomorzu, w Białowieży, Tatrach, Beskidach i Sudetach. Stan głuszca stale się zmniejsza na skutek tych samych przyczyn, dla których giną jarząbek i cietrzew. Głosy: w miesiącach wiosennych samiec tokuje o świcie wydając dziwne, stłumione tony, zwane przez myśliwych kłapaniem, korkowaniem i szlifowaniem: te tete tete tete tetet tet teuk czhauczyczyhau czhauczyczyhau. samica kwacze kwa kwa, bak bak. Pożywienie: tak samo różnorodne jak cietrzewia; nasiona, młode pędy, owady, ślimaki, jaszczurki, w lecie i jesieni głównie jagody, żołędzie i bukiew, a w zimie prawie wyłącznie igły sosny i świerka. Gniazdo: płytkie zagłębienie wydrapane w ziemi i skąpo wysłane liśćmi, trawą i igliwiem; pod osłoną pnia, korzeni, gałęzi, wysokiej trawy lub wrzosu. Jaja: 6 — 10, wyjątkowo do 12, barwą podobne do jaj cietrzewia, lecz nieco ciemniejsze i znacznie większe. Zimuje na miejscu, jednakże głuszce żyjące w Europie północnej i wschodniej podejmują w jesieni regularne wędrówki w poszukiwaniu lepszych żerowisk. Wymiary samca: długość całego ciała 90 —112 cm, rozpiętość skrzydeł 120 —144 cm, skrzydło złożone 40 — 42 cm, ogon 34 — 36 cm, waga 3000 — 6500 g; samicy: długość całego ciała 63,6 — 71 cm, rozpiętość skrzydeł 96 — 103,5 cm, skrzydło złożone 30,6 — 33 cm, ogon 19 — 21,2 cm, waga 2500 — -3000 g.

BOCIAN BIAŁY — CICONIA C1CONIA (L.)

Cechy rozpoznawcze: postać znana. Całe upierzenie białe, jedynie lotki czarne, dziób i nogi czerwone. Młode mają dziób i nogi czarne. W locie szyja wyciągnięta naprzód.
Powszechnie znany ptak gnieżdżący się wśród osiedli na całym niżu Polski, zwłaszcza w okolicach obfitujących w bagna, łąki, pastwiska i ugory. Głosy: klekot, wywołany szybkim uderzaniem obydwu szczęk, poza tym cichy syk; młode kwiczą i miauczą. Pożywienie: głównie owady, zwłaszcza pasikoniki, szarańcze i chrząszcze; wbrew ogólnemu mniemaniu tylko niewiele żab i jedynie mniejsze gatunki (unika dużej żaby wodnej), natomiast bardzo chętnie poluje na myszy, norniki, krety i jaszczurki; rzadziej ryby lub pisklęta ptaków. Gniazdo: obszerne posłanie z gałęzi, wewnątrz wyłożone trawą, słomą lub perzem; dość wysoko na drzewie lub na dachu. Jaja: 3 — 5, przeważnie 4, białe, znacznie mniejsze od jaj gęsi domowej. Przylot w połowie kwietnia, pojedyncze osobniki niekiedy już w marcu, odlot w drugiej połowie sierpnia; zimuje w Afryce południowej. Wymiary: długość całego ciała 80 cm, rozpiętość skrzydeł 200 cm, skrzydło złożone 56 — 62 cm, ogon 24 — 26 cm, waga 3000-4000 g.

BOCIAN CZARNY — CICO1SIA NIGRA (L).

Cechy rozpoznawcze: całe upierzenie czarne z pięknym fioletowym, miedzianym i zielonym połyskiem; jedynie pierś i brzuch białe. Dziób lekko wygięty w górę. Dziób i nogi ptaków starych intensywnie czerwone, młodych — dziób zielonoszary, nogi bladoróżowe.
Gnieździ się nielicznie i w znacznym rozproszeniu w rozległych spokojnych lasach, obfitujących w bagna, lecz nie tylko na niżu Polski, a również dość wysoko w górach. Obecnie dzięki ochronie spotykamy go nieco częściej niż przed 30 laty. Głosy: bardzo milczący, klekocze, syczy lub prycha tylko wyjątkowo; młode w gnieździe skrzeczą kekeke. Pożywienie: o podobnym składzie jak bociana białego, lecz z przewagą żab i ryb, zwłaszcza piskorzy, gdyż bocian czarny najchętniej wyławia zdobycz z wody lub błota. Gniazdo: podobne do gniazda bociana białego, na wysokim drzewie stojącym w głębi lasu i w sąsiedztwie bagien. Jaja: 4, rzadziej 5, białe. Przylot w końcu kwietnia, odlot w końcu sierpnia; zimę spędza we wschodniej lub południowej Afryce. Wymiary: długość całego ciała 88 cm, rozpiętość skrzydeł 190 cm, skrzydło złożone 52 — 60 cm, ogon 23 — 25 cm, waga około 3000 g.

CZAPLA SIWA — ARDEA CINEREA L.

Cechy rozpoznawcze: niewiele mniejsza od bociana. Szyja biała z czarnymi kreskami, wierzch popielaty, skrzydła i czub na głowie czarne. W locie szyja skurczona, a skrzydła pałąkowato wygięte, nie tak prosto rozpostarte jak u bociana.
Ptak spotykany wszędzie nad wodami pojedynczo lub w niewielkich stadach, jednakże gnieździ się tylko w niewielu miejscach w pobliżu jezior, rzek lub stawów i tam gdzie kolonie gniazd są pod ochroną. Głosy: donośne, ostre okrzyki kreik, koww, młode skrzeczą kekekeke. Pożywienie: przeważnie ryby małe i średniej wielkości; poza tym płazy, gady, myszy, szczury wodne, małże, ślimaki oraz owady. Gniazdo: usłane z chrustu, wysoko w koronie drzewa, zwykle kilka gniazd na jednym drzewie, niekiedy w dużych koloniach od 10 — 300 gniazd znajdujących się na przestrzeni kilku hektarów lasu. Jaja: 3 — 5, rzadziej do 7, bladonie-bieskawozielone. Przylot większości osobników podczas roztopów w końcu lutego lub w marcu, jednakże niektóre pozostają przez zimę w kraju i wykonują nieregularne przeloty w poszukiwaniu oparzelisk. Odlot od sierpnia do grudnia. Wymiary: długość całego ciała 90 cm, rozpiętość skrzydeł 160 — 170 cm, skrzydło złożone 45—48 cm, ogon 17 — 19 cm, waga 1500 — -2000 g.

CZAPLA BIAŁA — EGRETTA ALBA (L.)

Cechy rozpoznawcze: dłuższa i smuklejsza od czapli siwej. Podobna, lecz znacznie większa od czapli nadobnej, ale bez czuba, a dziób w porze godowej u nasady żółty.
Gatunek południowy, występujący tu i ówdzie nad wodami w Europie południowej a poza tym w cieplejszej strefie Azji, Ameryki, w Australii oraz w całej Afryce. W Polsce gnieździł się przed stu laty pod Głogowem; obecnie pojawia się w całym kraju przypadkowo i tylko na przelotach. Głosy: ochrypłe, niezbyt głośne krakanie rcha. Pożywienie: głównie drobne ryby; poza tym zjada to samo, co czapla purpurowa. Gniazdo: nisko w trzcinie i łozach lub wyżej na drzewach, przeważnie w większych koloniach. Jaja: 3—4, zielonkawobiałe. Przylot na miejsca lęgowe w Europie południowej w marcu, odlot w październiku. Wymiary: długość całego ciała ponad 100 cm, rozpiętość skrzydeł blisko 200 cm, skrzydło złożone 42 — 50 cm, ogon 18 cm, waga około 1200 g.

BĄCZEK — IXOBRYCHUS MINUTUS L.

Cechy rozpoznawcze: najmniejszy spośród czapli europejskich, wielkości turkawki. Upierzenie jasnobrązowe z ciemnymi, podłużnymi plamami lub czarnym grzbietem. Trudno go spostrzec, gdyż ukrywa się w gąszczu trzcin i korzysta z barwy ochronnej. W niebezpieczeństwie przybiera postać ochronną i staje się długi i cienki jak suchy badyl. Najłatwiej można go zauważyć gdy przelatuje nisko nad wodą z jednej grupy trzcin do następnej. W locie widoczne jest z daleka jego czarno-białe ubarwienie.
Pospolity wśród trzcin i zarośli nad jeziorami, stawami i starorzeczami, nawet nad małymi zbiornikami wodnymi. Głosy: samiec odzywa się w miesiącach wiosennych urywanym krótkim wru, huw, podobnym do szczeknięcia psa. Przy gnieździe odzywają się obydwa ptaki gek, jik. Pożywienie: wodne owady, robaki, ślimaki, kijanki, żaby i małe ryby. Gniazdo: nad wodą w trzcinie lub na gęstym krzewie, usłane z badyli trzcin. Jaja: 4 — 7, niekiedy do 9, kredowobiałe. Przylot w kwietniu lub z początkiem maja, odlot od sierpnia do października. Wymiary: długość całego ciała 35 — 38 cm, rozpiętość skrzydeł 54 — 56 cm, skrzydło złożone 14 —16 cm, ogon 5 — 5,5 cm, waga 136 — 146 g.

BĄK — BOTAURUS STELLARJS L.

Cechy rozpoznawcze: mniej więcej wielkości myszołowa. Upierzenie gliniastobrązowe, upstrzone czarnymi i brązowymi plamami oraz delikatnymi kreskami. Wierzch głowy czarny. Stosuje te same sposoby i tak samo po mistrzowsku ukrywa się w trzcinach jak bączek. W porze wiosennej samiec zgłasza samicom swoją obecność potężnym i bardzo donośnym hukaniem. Za dnia niechętnie zrywa się do lotu, a lecąc kurczy szyję tak samo jak inne czaple.
Rozpowszechniony, lecz niezbyt liczny nad jeziorami i stawami rybnymi, tam gdzie znajdują się trzęsawiska i szerokie pasy trzcin. Głosy: samiec odzywa się w miesiącach wiosennych potężnym hukiem, podobnym do ryku krowy u u u prump. W chwili wydawania tego głosu rozdyma przełyk powietrzem. W locie kracze podobnie jak kruk krau, grok. Pożywienie: drobne ryby, żaby, traszki, pijawki, owady, małe raki, jaszczurki i myszy. Gniazdo: w trzcinie nad wodą lub na trzęsawisku z połamanych suchych badyli trzcin. Jaja: 5 — 6, niekiedy tylko 3 lub 4, jasnoniebieskawe z zielonkawym odcieniem. Przylot w marcu lub kwietniu, odlot od sierpnia do października. Niektóre osobniki zimują na oparzeliskach. Wymiary: długość całego ciała 65 — 70 cm, rozpiętość skrzydeł 110 — 115 cm, skrzydło złożone 32 — 35 cm, ogon 11,5 cm, waga około 1250 g.

ŻURAW — GRUS GRUS (L.)

Cechy rozpoznawcze: większy od bociana, ubarwieniem przypomina czaplę siwą, ale figura ładniejsza, wręcz wykwintna w kształtach. Czerwona, goła plama w pośrodku głowy. Dziób krótszy niż u bociana lub czapli. Pióra u nasady skrzydeł wydłużone i sfałdowane, tworzą opadający pióropusz, który zasłania właściwy ogon. Sterówki w ogonie widać jedynie gdy ptak rozwinie skrzydła do lotu. W odróżnieniu od czapli w locie wyciąga szyję tak samo jak bocian. Często wykrzykuje donośne „klangory". Bardzo ostrożny i płochliwy.
Występuje na niżu Polski nielicznie i w znacznym rozproszeniu, na rozległych bagnach, łąkach i w podmokłych lasach, zwłaszcza olchowych. Głosy: donośne, melodyjne fanfary tzw. klangor krjur-rir; ostrzegawcze, krótkie kru. Gniazdo: skąpo wysłane źdźbłami i mchem lub też zupełnie gołe, płytkie zagłębienie na ziemi wśród niedostępnych bagien. Jaja: przeważnie 2, rzadziej 1 lub 3, oliwkowozielone lub oliwkowoszare z brązowymi i rdzawymi plamami. Przylot w marcu i kwietniu, odlot we wrześniu i październiku. W locie ptaki tworzą długi szereg w kształcie klucza. Wymiary: długość całego ciała do 140 cm, rozpiętość skrzydeł do 240 cm, skrzydło złożone 65 — 85 cm, ogon 16 — 21 cm, waga około 5000 g.

DROP — OT1S TARDA L.

Cechy rozpoznawcze: nasz największy ptak lądowy. Proporcjami ciała przypomina poniekąd strusia. Mimo to, że żyje na otwartej przestrzeni i w jesieni i zimie skupia się w stada, z powodu brązowej barwy ochronnej na grzbiecie nie tak łatwo go spostrzec. Z większej odległości widzimy jedynie stosunkowo jasną głowę i szyję. Natomiast, kiedy drop zerwie się do lotu, skrzydła jego zabłysną nagle jak chorągwie trzema kontrastowymi barwami: czarną, białą i brązową. Ze względu na wielką płochliwość, dropie nie pozwalają podejść bliżej, a kiedy się zerwą, po kilku sekundach znikają nam z oczu, gdyż mimo pozornej ociężałości i mimo to, że powoli biją skrzydłami, lecą bardzo szybko. Drop różni się wybitnie od wszystkich innych ptaków. Rozpoznanie tego gatunku jest zatem łatwe, chociaż dłuższa obserwacja bardzo utrudniona.
Występuje zaledwie w kilku miejscach w woj. poznańskim, szczecińskim i zielonogórskim na rozległych uprawnych polach o żyznej i niezbyt suchej glebie; częstszy na Węgrzech, w Rumunii i na stepach w pobliżu Morza Czarnego i Kaspijskiego. Głosy: odzywa się bardzo rzadko; podczas toku samiec wydaje głośne, chrapliwe och-och; podlatując w przestrachu — krótkie peng. Pożywienie: liście i nasiona wielu roślin, zwłaszcza rzepaku; poza tym większe owady, ślimaki, dżdżownice, żaby, jaszczurki i myszy. Gniazdo: płytkie zagłębienie w ziemi, ukryte wśród roślin uprawnych, zupełnie bez posłania lub skąpo wysłane źdźbłami. Jaja: 2, rzadziej 3, oliwkowozielone z szarymi i brązowymi plamami. W porze godowej samiec spaceruje po polach i tokuje, przybierając przy tym oryginalną pozę, najzupełniej zmieniającą jego postać: nadmuchuje specjalny worek powietrzny, znajdujący się na podgardlu w kształcie kuli, odwraca rozłożone skrzydła spodnią stroną w górę i prawie wszystkie pióra stawia sztorcem. W ten sposób ukazuje się nagle poprzednio ukryta biel upierzenia i ptak z daleka sprawia wrażenie rozwijającej się białej płachty lub kwitnącego krzewu tarniny. Dropie w porze godowej zazwyczaj nie żyją parami, lecz jeden samiec odwiedza kolejno rewiry zajęte przez 1 — 5 samic. W jesieni i zimie ptaki stare i młode skupiają się w niewielkie stada. Dropie są nadzwyczaj ostrożne i płochliwe, a zaniepokojone natychmiast przelatują na pola znajdujące się w promieniu kilku kilometrów. Ze względu na to, że coraz bardziej niepokoi je wzrastająca mechanizacja uprawy roli, a zwłaszcza coraz większy huk motorów, tereny, na których dropie mogą się utrzymać, kurczą się szybko. Toteż mimo ochrony ze strony myśliwych, gatunkowi temu grozi w Polsce zupełna zagłada. Lżejsze zimy spędzają dropie na miejscu, w zimy bardziej srogie podejmują niewielkie wędrówki. Wymiary starego samca: długość całego ciała 95 —102 cm, rozpiętość skrzydeł 210 — 226 cm, skrzydło złożone 61—66 cm, ogon 21—26 cm, waga około 10 kg, niekiedy do 16 kg. Wymiary znacznie mniejszej samicy: długość całego ciała 79 — 85 cm, rozpiętość skrzydeł 168 — 173 cm, skrzydło złożone 48 — 52 cm, ogon 19 — 21 cm, waga 5—6 kg.

ŁYSKA — FULICA ATRA (L.)

Cechy rozpoznawcze: większa od kokoszki wodnej, wielkości kaczki. Blaszka skórna na czole biała i białawy dziób świecą z daleka jak gwiazda na tle czarnej głowy i ciemnego upierzenia całego ciała. Palce u nóg z płatkami skórnymi wyciętymi w karby. Ptak na wodzie widoczny z daleka i dający się łatwo obserwować.
Bardzo pospolita i częsta na jeziorach, stawach, torfiankach i starorzeczach, wszędzie gdzie istnieje dość szeroki pas trzcin lub zarośli przybrzeżnych. Głosy: donośne kew, podobne do szczekania psa, w zaniepokojeniu piks. Pożywienie: różne drobne zwierzęta wodne, przeważnie jednak części wodnych roślin, za którymi wytrwale nurkuje, poza tym nasiona traw i jagody. Gniazdo: obszerne posłanie z badyli i liści trzcin, zazwyczaj pływające na lustrze wody i ukryte wśród gęstych trzcin lub innych roślin. Jaja: 6—9, niekiedy 10 lub tylko 4, na kremowobiałym tle, gęsto usiane drobnymi, brązowymi kropeczkami. Przylot w marcu lub już w lutym, zaraz po roztopach, odlot od października do grudnia. Niektóre osobniki zimują. Wymiary: długość całego ciała 37—42 cm, rozpiętość skrzydeł 70 — 77 cm, skrzydło złożone 20 — 23 cm, ogon 5 — 6 cm, waga 380 — 990 g.

CZAJKA — YANELLUS VANELLUS (L.)

Cechy rozpoznawcze: wielkości gołębia. Długi czub na głowie. Wierzch ciała i pas na piersi czarne z tęczowym połyskiem. Ogon czarno-biały. Pióra podogonowe czerwono-brązowe. Skrzydła w locie na końcach łopatowato rozszerzone, szczególnie u samca. Podczas lotów tokowych koziołkuje w powietrzu, wydając ostre okrzyki. W tak sam sposób zachowuje się kiedy człowiek lub drapieżnik zbliża się do gniazda.
Pospolity i ogólnie znany gatunek występujący na całym niżu Europy środkowej na zalewiskach, podmokłych łąkach, ugorach i polach uprawnych o odpowiednio wilgotnej glebie. Głosy: donośne okrzyki kiwit. Pożywienie: owady, dżdżownice, pajęczaki, drobne małże i ślimaki. Gniazdo: na podmokłej łące płytko wysłane suchymi źdźbłami trawy. Jaja: 4, w kształcie gruszki, oliwkowobrązowe, obficie nakrapiane czarnymi plamami różnej wielkości. Jaja mają doskonałą barwę ochronną i choć leżą w otwartym gnieździe, bardzo trudno je spostrzec. Przylot w marcu, niekiedy już w końcu lutego, odlot od końca maja do października. Osobniki młode opuszczają teren, na którym przyszły na świat, w kilka dni po uzyskaniu zdolności lotu, a zatem już w połowie maja. Wymiary: długość całego ciała 31—34 cm, rozpiętość skrzydeł 70 — 75 cm, skrzydło złożone 22— 24 cm, ogon 11 —12 cm, waga 200 — -260 g.

SŁONKA — SCOLOPAX RUSTICOLA L.

Wielkości gołębia. Szyja krótka, dziób długi, prosty. Oczy osadzone wysoko na czaszce. Upierzenie rdzawobrązowe o bardzo złożonym rysunku w kształcie brązowych, czarnych i białawych plam oraz fal. Jest to doskonała barwa ochronna na tle zeschłych liści. Za dnia żyje skrycie, co utrudnia obserwację. Łata wieczorem o zmierzchu lotem chwiejnym.
Rozpowszechniona, lecz niezbyt liczna na terenie całej Polski w lasach liściastych i mieszanych o odpowiednio pulchnej i wilgotnej ziemi. Głosy: podczas lotu tokowego wydaje samiec chrapliwe chru chru, przeplatane wysokim w tonie psip. Pożywienie: głównie dżdżownice i larwy owadów wydobyte za pomocą długiego dzioba spod powierzchni miękkiej ziemi. Gniazdo: dołek w ziemi pod osłoną pnia lub grubej gałęzi, wysłany mchem i suchymi liśćmi. Jaja: 4, niekiedy 5 lub 6, brązowożółtawe dość skąpo nakrapiane szarymi i brązowymi plamami. W niebezpieczeństwie słonka przenosi pisklęta, trzymając je w locie za pomocą dzioba lub też podtrzymując równocześnie dziobem i nogami. Przylot w marcu lub kwietniu, odlot od września do listopada. Wymiary: długość całego ciała 34 — 38 cm, rozpiętość skrzydeł 50—65 cm, skrzydło złożone 19,5 — 20,5 cm, ogon 7,5 cm, waga około 340 g.

BEKAS DUBEŁT — CAPELLA MEDIA (LATH.)

Cechy rozpoznawcze: bardzo podobny do bekasa kszyka, lecz nieco większy. Dwie pary zewnętrznych sterówek od połowy czysto białe. Dwie dalsze białe ze skąpymi ciemnymi plamkami. Tę biel ogona widać wyraźnie w locie. Po zerwaniu się z ziemi leci w prostej linii i nie odzywa się, a tylko wyjątkowo wydaje ciche kszk.
Zamieszkuje łąki, mokradła i torfowiska północnej Europy i Azji, a w Polsce gnieździ się bardzo nielicznie w północnej i wschodniej części kraju. Na przelotach obserwowano go we wszystkich województwach, jednakże w ostatnich latach pojawia się coraz rzadziej. Głosy: podczas toków, które odbywają się gromadnie na ziemi (a nie w locie), samce kłapią dziobami, wydając głuche klekotanie krebebebebe, poza tym wyższy ton bibibi. Pożywienie, gniazdo i jaja podobne jak u bekasa kszyka. Przylot od końca marca do maja, odlot od lipca do listopada. Wymiary: długość całego ciała 28—30 cm, rozpiętość skrzydeł 47 — 50 cm, skrzydło złożone 14,5 —15,5 cm, ogon 5,5 cm, waga 180 — 250 g.

BEKAS KSZYK — CAPELLA GALLINAGO (L.)

Cechy rozpoznawcze: wielkości kosa. Dziób bardzo długi, nogi niewysokie. Zewnętrzne sterówki nie są wybitnie białe, lecz prawie tak samo ubarwione jak środkowe. Loty tokowe samca wysoko nad łąkami i „beczenie" w chwili, gdy ptak opada lotem ślizgowym. Po zerwaniu się z ziemi wykonuje w odległości kilkunastu metrów ostry zygzak. Głosy!
Rozpowszechniony i częsty na terenie całej Polski na rozległych, podmokłych łąkach i moczarach. Głosy: krótko po zerwaniu się do lotu kszyk (stąd druga nazwa ptaka); stojąc na ziemi wydaje za pomocą gardła monotonne tike tike tike, w locie tokowym samiec „beczy" za pomocą twardych sterówek wibrujących w powietrzu bc e e e e e lub wy wy wy wy (stąd nazwa bekas). Pożywienie: robaki, larwy owadów, chrząszcze. Gniazdo: dołek w ziemi na łące, świetnie ukryty wśród traw i wysłany suchymi źdźbłami. Jaja 4, rzadziej 5, w kształcie gruszki, na oliwkowozielonym lub oliwkowobrązowym tle z dużymi ciemnobrązowymi plamami. Przylot w marcu lub kwietniu, odlot od lipca do listopada. Wymiary: długość całego ciała 27 — 29 cm, rozpiętość skrzydeł 42,5—43,5 cm, skrzydło złożone 12,7 — 14,1 cm, ogon 5,5—6 cm, waga w jesieni około 180 g, w kwietniu 100 g.

BEKAS MAŁY — LYMNOCRYPTES MINIMUS (BRtNN.)

Cechy rozpoznawcze: znacznie mniejszy od dwóch poprzednich, wielkości skowronka polnego. Grzbiet ciemny z metalicznym, zielonym i fioletowym połyskiem. Wyraźniejsze jasne smugi wzdłuż ciała. Ogon bez śladu białego, klinowaty, prawie cały przysłonięty pokrywami. Niechętnie i dopiero w ostatniej chwili zrywa się do lotu, leci wolniej, w linii prostej, i zaraz zapada, aby ponownie ukryć się w trawie.
Występuje na bagnach i torfowiskach północnej Europy i Azji; w Polsce pojawia się jedynie na przelotach od marca do maja oraz od września do listopada. Głosy: podczas lotu tokowego rytmiczne łok-togi lok-togi, w chwili zapadania szybkie tik tik tik. Pożywienie, jak również gniazdo i jaja podobne jak u bekasa, lecz odpowiednio mniejsze. Wymiary: długość całego ciała 21 — 22,5 cm, rozpiętość skrzydeł 35,5—36 cm, skrzydło złożone 11 — 11,5 cm, ogon 5 — 5,5 cm, waga 53 — 91 g.

BOJOWNIK — PHILOMACHUS PUGNAX (L.)

Cechy rozpoznawcze: samica wielkości kosa, samiec większy. Postać brodźca, nogi dość wysokie, lecz dziób nie jest dłuższy od głowy. Ogon i kuper tylko po bokach białe. Na skrzydłach wąska, biała smuga, widoczna w locie. Samiec w szacie godowej z wielkim kołnierzem. Towarzyskie toki.
Występuje w niektórych okolicach kraju na rozległych bagnach, np. miejscami nad Nidą i Narwią. Niegdyś był bardziej rozpowszechniony, lecz na skutek osuszania bagien staje się coraz rzadszy. Na przelotach spotykany nielicznie w całej Polsce. Głosy: odzywa się rzadko: na przelotach niekiedy głośniejsze kek kak, poza tym przytłumione gagaga. Pożywienie: owady, dżdżownice, wodne glony, nasiona. Gniazdo: samica wygrzebuje na bagiennym terenie pod osłoną traw płytki dołek i wyściela go źdźbłami. Jaja: 4, w kształcie stożka, zmienne w barwie, na szarym, żółtawym, zielonkawym lub brązowym tle z szarymi i ciemnobrązowymi plamami. Ciekawe jest zachowanie się samców w okresie lęgowym. Na wiosnę mają one dokoła dzioba i w przedniej części głowy drobne skórne brodawki, a na szyi i głowie pióra, tworzące rodzaj uszu i grzywy. Barwa tych piór jest prawie u każdego osobnika inna, może być ciemnogranatowa, brązowa, szara, czysto biała lub z mniej lub więcej zaznaczonymi ciemniejszymi prążkami. Samce gromadzą się o świcie na otwartym miejscu wśród bagien na wspólne toki. Ilekroć spotykają się dwa osobniki, stroszą grzywy i walczą z sobą, podobnie jak domowe koguty. Bójki te (nazwa bojownik) mają jednak na ogół przebieg niegroźny. Kiedy zbliży się samica, samce nisko pochylają się przed nią i stroszą pióra trzęsąc przy tymi skrzydłami. Raz po raz toki ustają i wszystkie ptaki zrywają się do lotu, lecz po kilku okrążeniach w powietrzu wracają na stare miejsce i zabawa zaczyna się na nowo. Kiedy minie okres lęgowy, ozdobne pióra wypadają i od połowy lata aż do późnej jesieni samce upierzeniem nie różnią się od samic. Przylot od końca marca do maja, odlot od końca lipca do października. Wymiary samca: długość całego ciała 30 — 33 cm, rozpiętość skrzydeł 57— — 60 cm, skrzydło złożone 18,5 —19,5 cm, ogon 6,8 cm, waga około 200 g. Samica jest znacznie mniejsza.

RYBITWA ZWYCZAJNA — STERNA HIRUNDO L.

Cechy rozpoznawcze: nieco większa od kosa. Jasny, żółtoczerwony dziób, przeważnie z czarnym końcem. Nogi czerwone. Na głowie czarna czapka. Ogon silnie rozwidlony.
Gnieździ się tu i ówdzie nad jeziorami i większymi rzekami na niżu Polski, zwłaszcza na Pomorzu i na Mazurach, pospolita wzdłuż wybrzeży Bałtyku. Głosy: przeraźliwe kit kit kirr kierrr, krek krek. Pożywienie: małe rybki, owady, skorupiaki. Zdobycz chwyta w locie lub rzuca się z powietrza na wodę i zanurza całym ciałem pod powierzchnię. Gniazda: kolo-nijnie na piasku w pobliżu wody lub wśród roślin przybrzeżnych, usłane z mniejszej lub większej ilości materiału roślinnego. Jaja: 3, rzadziej 2 lub 4, oliwkowobrązowe lub zielonkawe, mniej lub więcej ciemne, obficie znaczone w szare i ciemnobrązowe plamy. Przylot w końcu kwietnia lub w maju, odlot od końca lipca do września. Wymiary: długość całego ciała 35 — 37 cm, rozpiętość skrzydeł 73 — 78 cm, skrzydło złożone 25,5 — 28,8 cm, ogon 13,5 — — 17,5 cm, wycięcie w pośrodku ogona 6,5—9,5 cm, waga 100 — 165 g.

MEWA ŚMIESZKA — LARUS RIDIBUHDUS L.

Cechy rozpoznawcze: mniej więcej wielkości gołębia. W porze godowej głowa czekoladowo-brązowa, w zimie i jesieni biała z ciemną plamą w okolicy ucha. Skrzydła po spodniej stronie jasne, przy Końcu białe z czarnymi plamami. W locie przedni brzeg skrzydła śnieżnobiały. Dziób i nogi ptaków dorosłych czerwone.
Najpospolitszy gatunek mewy; gnieździ się kolonijnie nad większymi bagnami i jeziorami tak w pobliżu morza, jak i w głębi kraju. Poza okresem lęgowym pokazuje się wszędzie na plaży morskiej, nad rzekami, w miastach portowych, a okresowo na polach podczas orki oraz na placach położonych pośrodku miast. Głosy: wysokie w tonie skrzeczenie krrije, kaka, kerr lub krótkie ko, gag, gre. Pożywienie: głównie owady schwytane w powietrzu, poza tym pędraki zebrane za pługiem, chrabąszcze, gąsienice, żaby, myszy, rzadziej ryby, gdyż nie potrafi nurkować i może zbierać z powierzchni wody jedynie ryby chore. Gniazda: zależnie od wilgotności podłoża usłane z mniejszej lub większej ilości suchych źdźbeł, traw i trzciny; w dużych koloniach, po brzegach jezior lub stawów, na trudno dostępnych trzęsawiskach lub też pływające na wodzie. Jaja: 3, dość często 2 lub 4, oliwkowozielone lub brązowe równomiernie pokryte szarymi i ciemnobrązowymi plamami. Przylot w marcu, odlot z kolonii lęgowych w lipcu, a z innych terenów od sierpnia do października; pewna część zimuje w miastach położonych nad rzekami. Wymiary: długość całego ciała 37—42 cm, rozpiętość skrzydeł 85 — 100 cm, skrzydło złożone 29—31 cm, ogon 11,5 — 12 cm, waga 211-292 g.

MEWA ŚMIESZKA — LARUS RIDIBUHDUS L.

Cechy rozpoznawcze: wielkości wrony, czyli znacznie większa od mewy śmieszki, lecz mniejsza od mewy srebrzystej. Ptaki stare o barwach białych i popielatych. Zakończenie skrzydła czarne z białym brzegiem. Dziób brudno zielonawożółty, bez czerwieni. Nogi zielonkawe lub szare.
Gnieździ się w niewielkich koloniach w Skandynawii, na wybrzeżach Morza Północnego i na niemieckim wybrzeżu Bałtyku, a w Polsce w niewielkiej ilości w pobliżu morza i nieregularnie nad niektórymi większymi jeziorami mazurskimi. Natomiast na przelotach, zwłaszcza w późnej jesieni, pokazuje się nad jeziorami w całym kraju. Głosy: ostre, krzykliwe ag, skak lub płaczliwe gnije ejgjeg. Pożywienie: bardzo urozmaicone; owady, pająki, mięczaki, skorupiaki, dżdżownice, ryby żywe i martwe, żaby, małe gryzonie, odpadki żywności na śmietnikach, nasiona, glony i delikatniejsze części roślinne. Gniazda: w zwartej kolonii na terenie porośniętym trawą, turzycą lub wrzosem; mniej lub więcej wysłane źdźbłami lub korzonkami. Jaja: 3, niekiedy 2 lub 4, oliwkowobrązowe lub oliwkowozielonkawe z szarymi i czarnobrą-zowymi plamami i kreskami. Przylot w marcu lub kwietniu, odlot od lipca do grudnia. Wymiary: długość całego ciała 42—45 cm, rozpiętość skrzydeł 110 —118 cm, skrzydło złożone 34 — 38 cm, ogon 13,5 — 15,5 cm, waga 334 — 394 g.

ŁABĘDŹ NIEMY — CYGNUS OLOR (GM.)

Cechy rozpoznawcze: dziób pomarańczowoczerwony. Na czole, u nasady dzioba, czarny guz. Młode szarobrązowe z dziobem olowianoszarym. Unosi skrzydła w stawie łokciowym i zgina szyję w kształcie litery S. Z powierzchni wody zrywa się z łoskotem, a w locie wydaje skrzydłami donośny szum, brzmiący jak grał grał grał.
Występuje na większych płytkich jeziorach, obfitujących w roślinność podwodną, a po brzegach otoczonych odpowiednio szerokim pasem trzcin. Najczęstszy na Mazurach i Pomorzu, mniej liczny w północnej części Poznańskiego, a dalej na południe gnieździ się zaledwie w kilku miejscach. Na przelotach pojawia się na wodach całego kraju. Natomiast ptaki na wpół oswojone, trzymane dla ozdoby, mogą się gnieździć wszędzie na stawach w parkach i w ogrodach. Głosy: na ogół milczy, lecz wbrew nazwie „niemy", wykrzykuje w porze godowej fanfarę podobną do głosu żurawia kigur, kejorr, w gniewie syczy. Pożywienie: przeważnie rośliny, które wydobywa spod wody, poza tym skubie trawę i miękkie pędy roślin rosnących po brzegach. Gniazdo: na wysepkach lub na wodzie w trzcinie, usłane z łodyg trzciny i pędów innych roślin, które łabędź łamie lub zrywa w bezpośrednim sąsiedztwie. Jaja: 5 — 7, niekiedy do 9, ptaki udomowione znoszą do 12; szarozielone z delikatną białą powłoką wapienną na powierzchni. Przylot w lutym lub w marcu, w zależności od topnienia lodów, odlot od końca października do grudnia. Niektóre osobniki zimują, udomowione oczywiście zawsze. Wymiary: nasz największy ptak; długość całego ciała 155 — 170 cm, rozpiętość skrzydeł 220 — 240 cm, skrzydło złożone 54—62 cm, ogon 19 — 24 cm, waga starych ptaków 10 — 22,5 kg, młodych 9,5 — 20 kg. Samica jest nieco mniejsza od samca.

ŁABĘDŹ KRZYKLIWY — CYGNUS CYGHUS (L.)

Cechy rozpoznawcze: nad dziobem brak guza; boki dzioba intensywnie żółte. Pozostała część dzioba czarna. Szyja bardziej prosta niż u łabędzia niemego. Nie podnosi skrzydeł podczas pływania. Bardzo często wykrzykuje donośne fanfary.
Gnieździ się w północnej Szkocji, północnej Skandynawii i sięga poprzez Syberię aż do Morza Beringa i Kamczatki. Zamieszkuje rzeki i jeziora otoczone tajgą. W Polsce pojawiają się od października do kwietnia osobniki przelotne lub zimujące. Zatrzymują się na jeziorach mazurskich i na Bałtyku po brzegach zatok morskich. Głosy: odzywa się często i przy najmniejszym podnieceniu głośnymi, melodyjnymi fanfarami, podobnymi do głosu trąbki ang, ang-he, kiłklii. Pożywienie: takie jak łabędzia niemego, lecz jeszcze więcej roślinne. Gniazdo i jaja podobne, jak u gatunku poprzedniego. Wymiary: długość całego ciała 137 — 140 cm, rozpiętość skrzydeł 200 cm, skrzydło złożone 56 — 64 cm, ogon 17 — 20 cm, waga 9 — 12 kg.

GĘŚ GĘGAWA — ANSER ANSER (L.)

Cechy rozpoznawcze: największa z naszych gęsi. Upierzenie szare, szczególnie na głowie i przedniej części skrzydeł z odcieniem popielatym. Nogi i dziób cielistoczerwone, bez czarnych plam; na końcu dzioba biały "paznokieć". Donośne gęganie. Towarzyska, ostrożna, płochliwa.
Gnieździ się zaledwie na kilku spokojnych, rozległych i obfitą roślinnością przybrzeżną porośniętych jeziorach na Mazurach i Pomorzu, poza tym na Gople i na stawach rybnych w dolinie Baryczy na Dolnym Śląsku. Jest ptakiem daleko rzadszym, niż się na ogół przypuszcza i również na przelotach pojawia się tylko wyjątkowo. Głosy: gęganie i syczenie, takie same jak gęsi domowej, gdyż gęś domowa jest udomowioną formą gęsi gęgawy. Pożywienie: wyłącznie roślinne, delikatne liście i pędy, zwłaszcza trawa, poza tym nasiona, kłącza i soczyste korzenie różnych gatunków roślin dzikich i uprawnych. Gniazdo: obszerna budowa z luźno ułożonych pędów, przeważnie trzciny i sitowia, na trudno dostępnym miejscu w skupieniach starej trzciny lub w wiklinie. Jaja: 4 — 9, niekiedy do 12, brudnobiałe, bez połysku. Przylot w marcu, odlot we wrześniu lub październiku. Wymiary: długość całego ciała 58 cm, rozpiętość skrzydeł 170 cm, skrzydło złożone 41—48 cm, ogon 15 —16 cm, waga 3—6 kg.

GĘŚ ZBOŻOWA — ANSER FABALIS (LATH.)

Cechy rozpoznawcze: nieco mniejsza od gęsi domowej. Upierzenie szarobrązowe; ciemniejsza od gęsi gęgawy, zwłaszcza na głowie i szyi, co widoczne jest z daleka. Dziób czarny z mniejszym lub większym pomarańczowym polem po bokach i przy końcu. „Paznokieć" czarny. Nogi pomarańczowe. Bardzo towarzyska, ostrożna, płochliwa. Na wędrówkach leci w dużych "kluczach".
Gnieździ się na bagnach północnej Skandynawii, w północno-wschodniej Europie i Azji, u nas pojawia się w wielkiej ilości jedynie na przelotach w październiku i listopadzie oraz w lutym i marcu. W lekkie zimy niektóre stada zatrzymują się w Polsce. Ten gatunek jest ową powszechnie znaną „dziką gęsią", przelatującą w dużych kluczach i z głośnym gęganiem. Zależnie od położenia geograficznego tworzy gęś zbożowa kilka odmian różniących się głównie barwą dzioba. Najważniejsze z nich przedstawiono na ilustracji. Głosy: gęganie zbliżone do głosów gęsi domowej, donośne kajak, kaja, keka, zrywając się do lotu: rat, rat, ostrzegawcze: gok. Pożywienie, gniazdo i jajo prawie takie same, jak gęsi gęgawy. Wymiary: długość całego ciała 75 cm, rozpiętość skrzydeł 150 — 170 cm, skrzydło złożone 40 — 48 cm, ogon 14 — 16 cm, waga 3 — 4 kg.

KACZKA KRZYŻÓWKA — ANAS PLATYRHYNCHOS L.

Cechy rozpoznawcze: największa z kaczek pływających (pływającymi kaczkami nazywamy te, Wtóre mają mały płatek na tylnym palcu), prawie tak duża jak kaczka domowa. W skrzydle granatowoniebieskie lusterko z dwóch stron czarno i biało obrzeżone. Samiec w szacie godowej: głowa czarnozielona, biała obrączka na szyi, ciemnobrązowe wole, na ogonie cztery zadarte piórka, nogi czerwone. Samica: czarnawobrązowa, nogi czerwonawożółte. Gdzie nie jest prześladowana zbliża się do człowieka. W parkach miejskich np. we Wrocławiu i Poznaniu zachowuje się niemal tak jak ptak domowy.
Wszędzie w Polsce pospolita nad płytkimi jeziorami i stawami, martwymi korytami rzek i bagnami. Wystarczają jej małe zbiorniki wodne byle były otoczone odpowiednio bujną roślinnością przybrzeżną. Samiec nosi szatę godową od września do maja, natomiast od czerwca do sierpnia jest ubarwiony bardzo podobnie do samicy. Głosy: kaczor odzywa się przytłumionym i chrapliwym hre hre hre; w okresie dobierania się par od października do stycznia wydaje również krótki świst fij; kaczka kwacze głośno szerokim tonem kwaak kwaak, zupełnie tak samo jak kaczka domowa, która jest udomowioną formą kaczki krzyżówki. Pożywienie: bardzo urozmaicone: od najdrobniejszego planktonu do myszy polnej; owady i ich larwy, mniejsze małże i śliniaki, skorupiaki, robaR^44jan'"' małe żaby i ryby, rośliny wodne, delikatniejsze pędy i liście, nasiona zbóż i grochu, a nawet żołędzie. Gniazdo: usłane ze źdźbeł i liści z dodatkiem własnego puchu; wśród trzcin, traw lut innych roślin w pobliżu wody, często jednak na zupełnie suchym podłożu, np. w lucernie lub w lesie sosnowym i w odległości kilkuset metrów od wody. Jaja: 8 —14, jasnozielone, często z szarym lub żółtawym odcieniem. Przylot zaraz po roztopach w lutym lub marcu, odlot od sierpnia do grudnia. Niektóre osobniki zimują na oparzeliskach. W jesieni i zimie przelatują przez Polskę stada kaczek pochodzących z krajów położonych dalej na wschód lub północ. Wymiary: długość całego ciała 55 — 60 cm, rozpiętość skrzydeł 80 — 95 cm, skrzydło złożone 24,3 — 27,8 cm, ogon 8—9 cm, waga samca 890 — 1400 g, samicv 790 — 1275 g.

CYRANKA — ANAS QUERQUEDULA L.

Cechy rozpoznawcze: znacznie mniejsza od kaczki domowej. Lusterko zielone, obrzeżone z przedniej strony szeroką, a z tylnej wąską, białą smugą. Kaczor w szacie godowej z dużą białą brwią ponad i za okiem. Wydłużone pióra barkowe zwisają z grzbietu na skrzydła i tworzą czarno-bi&le-ffźdobne smugi. Biała brew zaznacza się również u samicy i młodych, choć znacznie słabiej.
Pospolita na niżu całego kraju na wodach stojących, błotach, stawach i rowach o gęstej roślinności przybrzeżnej. Gnieździ się nawet nad najmniejszymi zbiornikami wodnymi i w niektórych okolicach jest częstsza od kaczki krzyżówki. Głosy: samiec odzywa się bardzo znamiennym terkoczącym trererereb, samica kwacze głosem podobnym do głosu samicy kaczki krzyżówki, jednakże nieco ciszej i wyżej w tonie kwak kuiek kwer. Pożywienie: nasiona, pączki i młode pędy roślin wodnych, owady, skorupiaki, ślimaki, małże i robaki. Gniazdo: w trzcinie, wśród roślin bagiennych, pod krzewami blisko brzegu, lecz również na łąkach lub w lesie daleko od wody; dość głęboki dołek wysłany źdźbłami i własnym puchem. Jaja: 6 —11, nieco bardziej wydłużone niż jaja cyraneczki, kremowożółte bez zielonkawego odcienia. Przylot w marcu lub kwietniu, odlot od sierpnia do października. Wymiary: długość całego ciała 36 — —40 cm, rozpiętość skrzydeł 59 — 64 cm, skrzydło złożone 18 — 20 cm, ogon 6 — 7 cm, waga 250-417 g.

CYRANECZKA — ANAS CRECCA L.

Cechy rozpoznawcze: nieco mniejsza od cyranki; najmniejsza kaczka. Samiec w szacie godowej na głowie kasztanowatobrązowy z zielonym polem za okiem. Pióra podogonowe żółte. W szacie letniej samica i samiec czarnobrązowe, bez śladu białych brwi. Lusterka do połowy zielone, od połowy granatowe i otoczone z przodu szeroką, a z tyłu wąską, białą smugą.
Gnieździ się na bagnach położonych wśród lasu lub zarośli na terenie całego kraju, a poza okresem lęgowym przebywa razem z cyranką również na wodach bardziej otwartych. Głosy: kwakanie podobne do głosów większych gatunków kaczek, lecz odpowiednio delikatniejsze; samiec w porze godowej odzywa się trjuk, krik, krek, jednakże nigdy nie trajkocze jak cyranka. Pożywienie i gniazda, jak cyranki. Jaja: 8 —10, rzadziej do 12, nie tak wydłużone jak jaja cyranki, kremowożółte, zawsze z zielonkawym odcieniem. Przylot w marcu lub kwietniu, odlot w końcu lipca do września; później przelatują przez Polskę ptaki pochodzące z północy i pozostają u nas aż do mrozu. Wymiary: długość całego ciała 34 — 37 cm, rozpiętość skrzydeł 54 — 59 cm, skrzydło złożone 16,5 — 19,3 cm, ogon 7 — 7,5 cm, waga 257—440 g.

KACZKA PODGORZAŁKA — NYROCA NYROCA (GtLD.)

Cechy rozpoznawcze: mniejsza od kaczki domowej. Upierzenie mniej lub więcej kasztano-watobrązowe. Pióra podogonowe, brzuch i lusterko — białe. Stare ptaki mają białą tęczówkę.
Gnieździ się licznie na zarastających jeziorach, bagnach i stawach w województwach północnych i wschodnich, natomiast po zachodniej stronie Wisły jest nieliczna, a w woj. poznańskim, zielonogórskim, szczecińskim i wrocławskim występuje rzadziej i jedynie na niektórych wodach. W ostatnich latach stan jej na zachodzie znacznie się zmniejszył. Głosy: samiec ma głos tak cichy, że jest prawie niemy; samica odzywa się chrapliwym gerrr gerrr. Pożywienie: przeważnie złożone z części roślinnych, poza tym owady i inne drobne zwierzęta wodne. Gniazdo: tuż nad wodą w trzcinie lub wśród innej roślinności, usłane z źdźbeł i wyłożone czarnawobrązowym puchem. Jaja: 6 — 12, szarożółtawe z czerwonawym odcieniem. Przylot w marcu lub kwietniu, odlot od września do listopada. Wymiary: długość całego ciała 40—42 cm, rozpiętość skrzydeł 62—65 cm, skrzydło złożone 17,5 — 19,2 cm, ogon 6 cm, waga 600 — 700 g.

KACZKA CZERNICA — NYROCA FULIGULA (L.)

Cechy rozpoznawcze: mniejsza od kaczki domowej. Czub zwisający na tył głowy. Kaczor cały czarny, tylko spód, boki ciała i lusterko — białe. Kaczka bardziej brązowa.
Gnieździ się nad większymi jeziorami o obfitej roślinności przybrzeżnej w północnej Europie, a w Polsce była do niedawna częstsza jedynie nad niektórymi wodami na Mazurach i Pomorzu. W ostatnich latach rozprzestrzenia się jednak dalej na zachód i południe i obecnie gnieździ się w pojedynczych parach również w Poznańskiem i na Dolnym Śląsku. Natomiast w późnej jesieni i po roztopach w marcu pojawiają się ptaki przelotne w dużych stadach na wszystkich większych jeziorach w całym kraju. Głosy: samiec przeważnie milczy i wydaje jedynie ciche gju gju, samica odzywa się częściej skrzypiącym korrr wrok, krak. Pożywienie: wodne rośliny, małże i ślimaki, za którymi nurkuje na 2 — 6 m głęboko. Gniazdo: tuż przy wodzie, ukryte w trzcinie i innej roślinności, usłane z źdźbeł zmieszanych z ciemnobrązowym puchem. Jaja: 6 —12, nieco wydłużone, zielonkawoszare. Pozostaje w jesieni tak długo, aż wody zamarzną i wraca zaraz po roztopach w lutym lub w marcu; przelot ptaków pochodzących z północy trwa do końca kwietnia. Wymiary: długość całego ciała 39 — 41 cm, rozpiętość skrzydeł 68 — 73 cm, skrzydło złożone 19 — 20,8 cm, ogon 5,5 cm, waga samca około 800 g, samicy około 700 g.

GĄGOŁ — BUCEPHALA CLANGULA (L.)

Cechy rozpoznawcze: mniejsza od kaczki domowej. Stosunkowo duża głowa o wysokim czole. Dziób dość krótki. Samiec w porze godowej kontrastowo ubarwiony, czarno-biały. Głowa intensywnie czarna; po bokach, przy nasadzie dzioba biała plama. Obecność tej białej plamy pozwala nawet z większej odległości odróżnić samca gągoła od nieco podobnego samca czernicy. Samica na głowie czekoladowobrązowa z szarą piersią i białą obrączką na szyi.
Gnieździ się w dziuplach drzew rosnących w pobliżu większych, spokojnych jezior w północnej Europie i Azji. W Polsce występuje nielicznie nad niektórymi jeziorami na Mazurach, Pomorzu i w Poznańskiem. Natomiast na przelotach jesiennych i wiosennych zatrzymuje się stadami na większych jeziorach całego kraju. Głosy: samiec odzywa się głębokim w tonie, skrzypiącym krrra, a podczas toków zgrzytliwym gyrrr, samica kwacze stłumionym wah wah; w locie skrzydła starego samca wydają głośny świst. Pożywienie: mięczaki, skorupiaki, owady, delikatne pędy roślin wodnych i nasiona; za zdobyczą nurkuje wytrwale do 4 m głęboko. Gniazda: w obszernej dziupli wypróchniałego drzewa, na wysokości 2 — 20 m, wysłane białawo-szarawym puchem. Jaja: 6 — 14, intensywnie niebieskozielone. Pisklęta wydrapują się za pomocą ostrych i zakrzywionych pazurków z głębokiej dziupli na zewnątrz i same zeskakują w dół bezpośrednio na wodę albo na trawę. W drugim przypadku matka wiedzie je do najbliższego jeziora, niekiedy na odległość kilometra. Pisklęta są bardzo żwawe i od pierwszej chwili umieją doskonale chodzić, skakać, pływać i nurkować. Przylot na miejsce lęgowe w marcu lub kwietniu, odlot z miejsca lęgowego od października do listopada; odlot z Polski ptaków naszych oraz pochodzących z północy następuje dopiero, gdy jeziora pokryją się lodem. Wymiary: długość całego ciała 44 — 47 cm, rozpiętość skrzydeł 68— 75 cm, skrzydło złożone 19 — 23 cm, ogon 7 — 9,5 cm, waga 500 — 1240 g.

KORMORAN CZARNY — PHALACROCORAX CARBO (L.)

Cechy rozpoznawcze: niewiele niniejszy od gęsi. Upierzenie ciemnobrązowe lub czarne, z połyskiem granatowym na szyi i spodzie ciała, a brązowym i zielonkawym na grzbiecie i skrzydłach. Biała plama na policzku poza okiem, a we wczesnych miesiącach wiosennych również drobne białe piórka po bokach szyi oraz biała plama powyżej nasady nóg. Tęczówka zielona. Dziób na końcu zakrzywiony, bez „ząbków". Świetnie pływa, nurkuje i lata. W locie nieco podobny do gęsi, różni się jednak od niej wybitnie wydłużonym do tyłu ciałem i długim ogonem.
W pobliżu wielkich jezior na Mazurach i Pomorzu gnieździ się w kilku miejscach kolo-nijnie, w Poznańskiem tylko dwie małe kolonie, w innych okolicach Polski pojawia się jedynie na przelotach. Pożywienie: ryby, zwłaszcza gatunki denne lub żyjące w mule, za którymi nurkuje bardzo zręcznie i wytrwale. Gniazda: kolonijnie, wysoko w koronach drzew, uwite z gałązek i wewnątrz wysłane materiałem roślinnym, wyłowionym z wody; jedynie tam, gdzie nic nie zagraża, również na niskich krzewach, w trzcinie lub na ziemi. Jaja: 3—4, rzadziej 5, bladozielonkawe, pokryte białą powłoką wapienną. Przylot na miejsca lęgowe po roztopach w końcu lutego lub w marcu, odlot z miejsc lęgowych w lipcu, jednakże osobniki, rozlatujące się początkowo w różnych kierunkach, opuszczają nasz kraj dopiero we wrześniu lub październiku. Wymiary: długość całego ciała 85 — 93 cm, rozpiętość skrzydeł 132 — 140 cm, skrzydło złożone 33 — 36 cm, ogon 15 — 17 cm, waga 1700 — 2700 g.

PERKOZ DWUCZUBNY — PODICEPS CRISTATUS (L.)

Cechy rozpoznawcze: wielkości kaczki krzyżówki. Wierzch ciała jednolicie czarnobrązowy, przednia część szyi oraz pierś — białe i lśniące jak jedwab. Na wiosnę i w lecie dwoisty czub i czerwonobrązowa kreza otaczająca białą twarz. W upierzeniu zimowym czub i kreza są mniejsze. Młode i stare ptaki w zimie różnią się od dość podobnych perkozów rdzawoszyich obecnością jasnej plamki ponad nagą linią, łączącą kąt dzioba z okiem. Na lustrze wody widoczny z daleka. Płynąc, głęboko zanurza ciało, tak że na powierzchni pozostaje tylko wąska linia grzbietu i cienka szyja, przypominająca świecę. Wytrwale nurkuje, lecz niechętnie zrywa się do lotu. Sylwetka lecącego perkoza różni się od sylwetki kaczki krzyżówki wąskim, ostrym dziobem, nogami wysuniętymi daleko do tyłu poza ciało (ogona brak), oraz dwoma szerokimi, białymi smugami na skrzydle. Donośne okrzyki.
Rozpowszechniony w całym kraju na jeziorach i stawach o odpowiednio dużym lustrze wody i dość szerokim pasie trzcin po brzegach. Pożywienie: drobne rybki, zwłaszcza płotki i ukleje, za którymi nurkuje wytrwale, lecz nie głęboko. Gniazdo: pływa na wodzie w postaci tratwy, dość bezładnie ułożonej z badyli, łodyg i liści wyłowionych roślin. Przylot zaraz po roztopach od lutego do kwietnia, odlot od sierpnia do listopada; ptaki pochodzące z północy pozostają u nas do czasu zamarzania wód. Wymiary: długość całego ciała 59 — 62 cm, rozpiętość skrzydeł 84 — 86 cm, waga 900 — 1160 g.