Specyficzną cechą ustroju Wielkiej Brytanii jest brak konstytucji w znaczeniu formalnym (konstytucji spisanej). Zamiast tego, o ustroju państwa stanowi konstytucja w sensie materialnym, to znaczy ogół norm i zasad dotyczących wykonywania władzy.
Prawo konstytucyjne Wielkiej Brytanii wywodzi się z pięciu źródeł:
- prawo stanowione
- prawo precedensowe
- konwenanse konstytucyjne
- dzieła, traktaty i podręczniki prawnicze.
- prawa i traktaty Unii Europejskiej
Dzisiejsze instytucje i zasady ustrojowe powstawały w Wielkiej Brytanii poprzez adaptowanie dawnych instytucji do nowych warunków i aktualnych potrzeb. Zmiany następowały powoli i w sposób płynny. Podstawowe zasady i instytucje ustrojowe wykształciły się w ciągu XVII i XVIII stulecia. Podział kompetencji między królem a parlamentem skrystalizował się w wieku XVII, natomiast w wieku XVIII doszło do wykształcenia się rządu, oraz do uformowania podstawowych zasad parlamentarnych. Rewolucja przemysłowa przyniosła następnie demokratyzację tak ukształtowanego systemu.
Monarcha
Dziedzicznym władcą Wielkiej Brytanii jest monarcha. Należy jednak pamiętać, że zgodnie z uznaną maksymą król panuje, ale nie rządzi ("rex regnat, sed non gubernat"), władza królewska została w całości przeniesiona na parlament, gabinet i sądy. Pozostałe uprawnienia (tak zwane prerogatywy królewskie) mają formalnie dosyć szeroki zakres: król jest zwierzchnikiem i naczelnym wodzem sił zbrojnych, ma prawo wypowiadania wojny i zawierania pokoju, może zwoływać i rozwiązywać parlament, ma prawo sankcji ustaw, oraz prawo łaski, ponadto mianuje wszystkich wyższych urzędników (w tym członków rządu). W praktyce jednak król przestał używać prawa sankcji ustaw (ostatni raz użył tej prerogatywy na początku XVIII wieku), co spowodowało utratę tego uprawnienia przez desuetudo.
W praktyce wszystkie decyzje królewskie wymagają ministerialnej kontrasygnaty, co oznacza, że król nie podejmuje decyzji, a tylko je uprawomocnia (z drugiej strony, król nie ponosi również za żadną decyzję odpowiedzialności, zgodnie z maksymą: Król nie może czynić źle).
Parlament
Westminster, siedziba parlamentu brytyjskiego
Parlament brytyjski składa się z trzech członów: z Izby Gmin (izba niższa), Izby Lordów (izba wyższa) oraz z monarchy.
Skład liczbowy Izby Gmin jest zmienny, uzależniony od liczby jednomandatowych okręgów wyborczych. Obecnie Izba gmin liczy 646 członków. Czynne prawo wyborcze przysługuje obywatelom, którzy ukończyli 18 lat, a bierne - 21 lat. Okres pełnomocnictw (nie kadencji) może trwać maksymalnie pięć lat.
Izba Lordów składa się z dziedzicznych i dożywotnich lordów, z lordów duchownych oraz z lordów prawa. W 2003 roku prawo zasiadania w Izbie miało 691 członków z tego 547 lordów dożywotnich, 26 lordów duchownych (biskupów anglikańskich), 27 lordów prawa i 91 lordów dziedzicznych.
W gestii parlamentu leży:
- Władza ustawodawcza. Teoretycznie, wszystkie trzy człony parlamentu muszą zgodzić się na wprowadzenie nowego prawa; przy czym udział króla w pracach parlamentu dawno już wyszedł z użycia, natomiast Izba Lordów posiada jedynie prawo weta zawieszającego, które w dodatku nie ma zastosowania przy uchwalaniu budżetu.
- Nadzór nad pracą rządu. Izba Gmin oraz Izba Lordów nadzorują prace rządu poprzez system debat, interpelacji oraz powoływanie specjalnych komisji. Dzięki tym procedurom, gabinet jest zmuszony do udzielania społeczeństwu wyjaśnień na temat prowadzonej polityki.
- Kontrola finansów państwa. Ustalanie podatków oraz stanowienie budżetu należy do obowiązków Izby Gmin.
- Obrona praw jednostki. Każdy obywatel, który czuje, że został potraktowany niesprawiedliwie może zwrócić się o pomoc do swojego przedstawiciela w Izbie Gmin, który - o ile uzna to za wskazane - powinien zbadać sprawę i pomóc w rozwiązaniu problemu.
- Wdrażanie dyrektyw Unii Europejskiej. W obydwu Izbach działają specjalne komisje których zadaniem jest dokładne badanie unijnych dyrektyw przed wprowadzeniem ich jako praw. Parlament wprowadza również niezbędne zmiany w przepisach prawnych dostosowując je do wymogów prawa europejskiego.
- Dyskusja nad aktualnymi problemami. Obydwie izby Parlamentu debatują nad kwestiami o istotnym znaczeniu dla społeczeństwa brytyjskiego oraz nad ważnymi wydarzeniami międzynarodowymi. Tematyka tego rodzaju debat nie jest niczym ograniczona.
Do 1911 roku obydwie izby parlamentu były równoprawne. Obecnie Izba Lordów pełni przede wszystkim funkcję doradczą, zgłaszając poprawki do ustaw opracowywanych w Izbie Gmin. Ponadto, Izba Lordów pełni funkcję sądu apelacyjnego najwyższej instancji. Władza ta jest wykonywana przez dziewięciu powoływanych w tym celu lordów sądowych (lordów prawa).
W końcu ubiegłego stulecia powołano do życia oddzielne parlamenty/zgromadzenia narodowe Szkocji (129 deputowanych), Walii (60 deputowanych) i Irlandii Północnej (108 deputowanych).
Sądownictwo
Struktura sądownictwa w Wielkiej Brytanii jest względnie prosta. Najniższy szczebel stanowią sądy pokoju, w których orzekają (bezpłatnie) niezawodowi sędziowie pokoju. Kadra sędziów zawodowych jest bardzo nieliczna, a większość spraw sądowych załatwiana jest w sądach pokoju. Wyższą instancję stanowią sądy hrabstw (county courts). Sądem Najwyższym jest Supreme Court w Londynie, a trybunałem apelacyjnym - Sąd Izby Lordów. W sądownictwie brytyjskim nie funkcjonuje instytucja sądów administracyjnych - ich funkcję pełnią sądy hrabstw i sądy pokoju.
Rząd i gabinet
Specyficzną cechą ustroju jest rozróżnienie pomiędzy rządem a gabinetem. Rządem nazywa się ogół ministrów powoływanych przez premiera lub monarchę; ich liczba sięga stu osób. Gabinet to znacznie węższy (21), właściwy organ rządowy, który zbiera się na wspólnych posiedzeniach.
Po ogłoszeniu wyników wyborów do Izby Gmin monarcha powierza liderowi zwycięskiej partii stanowisko premiera (prime minister - pierwszy minister) i powierza mu sformowanie rządu. Premier musi być członkiem Izby Lordów lub Izby Gmin. Lider najsilniejszej w parlamencie partii opozycyjnej obejmuje stanowisko Lidera Opozycji Jej Królewskiej Mości. Otrzymuje przy tym służbową pensję w wysokości trzech piątych pensji premiera. Partia opozycyjna powołuje własny rząd z pełną obsadą ministerialną (tak zwany gabinet cieni), dzięki czemu w jest każdej chwili gotowa by przejąć władzę. Ponadto, członkowie gabinetu cieni mają rywalizować w trakcie debat parlamentarnych ze swoimi rządowymi odpowiednikami.
Skład oraz strukturę gabinetu oraz liczbę ministerstw i zakres ich obowiązków ustala premier. Liczba członków gabinetu nie jest limitowana prawnie. Odpowiednia ustawa z 1975 r. reguluje jedynie liczbę opłacanych z budżetu państwa Sekretarzy Stanu (może być ich maksymalnie dwudziestu jeden). Od czasów Roberta Walpole'a obowiązuje zasada, wedle której wszyscy członkowie gabinetu powinni być członkami parlamentu. Większość stanowisk obejmują zazwyczaj członkowie Izby Gmin, ale kilka z nich przysługuje zawsze przedstawicielom Izby Lordów: chcąc włączyć do gabinetu osobę, która nie jest członkiem Izby Gmin, premier oferuje jej członkostwo w Izbie Lordów.
Rząd dzieli się na senior ministers (ministrowie właściwi lub ministrowie Korony), kierujących pracą poszczególnych resortów, oraz podporządkowanych im junior ministers (ministrowie młodsi), zadaniem których jest przede wszystkim zapewnianie łączności pomiędzy rządem a Izbą Gmin. Rząd w całości ponosi solidarną odpowiedzialność polityczną przed Izbą Gmin.
