Pojęcie źródeł prawa i ich klasyfikacja

"Źródło prawa" jest pojęciem wieloznacznym. Przez źródło prawa rozumie się bowiem z jednej strony czynniki wpływające na treść prawa, a więc np. wolę narodu czy prawodawcy, stosunki społeczno-ekonomiczne, stan świadomości prawnej; z drugiej strony – różne formy przekazu norm prawnych, ustanowionych bądź uznanych, a więc np. dokumenty, teksty czy inne przedmioty będące nośnikiem tych informacji (treści).

Niekiedy uważa się, że źródłem prawa jest to, z czego można dowiedzieć się, jaka jest treść norm prawnych. Są to źródła poznania. Takimi źródłami poznania są organy publikacyjne, w których ogłaszane są akty normatywne. U nas są to dzienniki urzędowe, o których wydawaniu stanowi ustawa z 20 lipca 2000 r. o ogłaszaniu aktów normatywnych i niektórych aktów prawnych.

Według innego ujęcia źródłem prawa jest sam akt, w którym zawarte są normy prawne. Tak rozumiane źródła prawa stanowią czynnik porządkujący normy prawne, ich wielką liczbę i wzajemny stosunek.

Źródłem prawa jest więc forma, w której normy prawne powstają i są ogłaszane.

Można mówić o źródłach prawa w znaczeniu szerokim i szczególnym. W szerokim znaczeniu źródłem prawa jest każdy fakt, który ma prawotwórczą moc, walor. W tym znaczeniu źródłem będzie zarówno orzeczenie właściwego organu, doktryna, zwyczaj czy precedens, jak i ustawa. W znaczeniu szczególnym źródłem prawa może być jeden z wymienionych na początku czynników wpływających na treść prawa lub konkretna forma przekazu albo dany rodzaj czy typ przekazu, np. akty wykonawcze podporządkowane ustawie.

Wszystkie źródła prawa mogą zostać ujęte pod kątem opisowym lub katem normatywnym. Bo można o jakimś źródle powiedzieć albo jak o jakimś fakcie mającym rzeczywiście miejsce np. wskazać, który fakt ma w danym systemie prawa właściwość prawotwórczą, albo jak fakcie, który zdaniem mówiącego powinien mieć w określonym systemie prawa taką właściwość. Zazwyczaj zaliczenie faktu do grupy faktów prawotwórczych jest poprzedzone przyjęciem określonych kryteriów na podstawie których zalicza się dany fakt do faktów prawotwórczych bądź też postuluje się to zrobić odnośnie danego systemu prawa. Zakłada się na przykład, że prawo mogą tworzyć tylko organy państwowe, wyłącznie w formie i w sposób określony w ustawie.
Jeśli przyjmiemy, że źródło prawa to akt stanowienia prawa, a wiadomo, że w naszym systemie prawa możliwe jest wyróżnienie funkcji stanowienia, przestrzegania i stosowania prawa oraz powierzenie tych funkcji odrębnym organom to w konsekwencji przez stanowienie prawa można rozumieć jedynie tworzenie przepisów prawnych powszechnie obowiązujących czyli takich, na podstawie których można zbudować ogólną i abstrakcyjną normę prawną.

Wiadomo, że nasze prawo określa formę i procedurę podejmowania oraz sposób ogłaszania aktów stanowienia prawa. Jednak robi to oddzielnie dla poszczególnych aktów niezależnie od tego kto dany akt wydaje i kogo oraz jakich spraw on dotyczy. Dlatego mówi się o różnych rodzajach i typach aktów stanowienia prawa czyli źródłach prawa.

W każdym z państw istnieje więcej niż jeden rodzaj źródeł prawa. Dlatego pojawia się problem hierarchii źródeł prawa oraz ich systematyzacji.

Pod pojęciem systemu źródeł prawa danego państwa rozumie się całokształt źródeł w ich wzajemnym powiązaniu ujmowanym z punktu widzenia tego co jest im wspólne oraz tego co je różni.

W systemie źródeł prawa można wyróżnić pewne grupy źródeł. I tak przyjmując jako kryterium podziału pozycję organu stanowiącego prawo można wyodrębnić:
a) źródła prawa stanowione przez centralne organy państwa,
b) źródła prawa stanowione przez organy terenowe .

Przez organy centralne rozumiemy centralne organy władzy ustawodawczej czyli Sejm i Senat, organy władzy wykonawczej Prezydenta RP, Radę Ministrów, ministrów i inne organy administracji centralnej, a przez organy terenowe organy rządowej administracji ogólnej oraz specjalnej (niezespolonej) i organy jednostek samorządu terytorialnego.

W innym ujęciu źródła prawa podzielić można na:
a) źródła prawa wewnętrznego (art.93 Konstytucji),
b) źródła prawa powszechnie obowiązującego (art. 87 Konstytucji).
Źródła prawa wewnętrznego to źródła tworzące odrębny układ norm prawnych, które regulują stosunki wewnątrz aparatu administracji publicznej skierowanych do adresatów będących częściami składowymi tego aparatu jako takie i z tego powodu poddanych odrębnym sankcjom. O charakterze przepisu prawnego nie decyduje jego nazwa lecz jego treść i charakter w jakim występuje adresat normy prawnej oraz charakter sankcji. Miała miejsce i może mieć taka sytuacja, że pod nazwą przewidzianą dla przepisów wewnętrznych (pismo okólne, zarządzanie itp.) znajdują się przepisy prawne zobowiązujące albo uprawniające obywateli czyli przepisy prawa powszechnie obowiązującego.
Art. 87 Konstytucji przyjmuje zamknięty system źródeł prawa o powszechnie obowiązujący charakterze. Takimi źródłami prawa są: Konstytucja, ustawy, ratyfikowane umowy międzynarodowe, rozporządzenia, akty prawa miejscowego.

Do źródeł prawa powszechnie obowiązującego należy zaliczyć akty zawierające abstrakcyjne i generalne normy, które tworzą lub zmieniają albo uchylają prawa oraz obowiązki obywateli i osób prawnych. Mówiąc krótko zawierają one ogólnie obowiązujące uregulowania. Uregulowania takie mogą dotyczyć obywateli i osób prawnych w ogóle albo określonych kategorii. Liczba osób obejmująca krąg adresatów norm prawnych, które są zawarte w tych źródłach jest więc duża dlatego należy je zaliczyć do źródeł prawa powszechnie obowiązującego.

W wyniku przystąpienia Polski do Unii Europejskiej ważne znaczenie dla porządku prawnego obowiązującego w naszym kraju ma prawo wspólnotowe o którym napiszę niżej.