Doktryny , ideologie

DOKTRYNY I IDEOLOGIE:

· Konserwatyzm (2str.)
· Nacjonalizm (3str.)
· Rasizm (3str.)
· Antysemityzm (4str.)
· Myśl chrześcijańsko-demokratyczna (5str.)
· Liberalizm (6str.)
· Ideologie socjalistyczne: (8str.)
o Socjalizm utopijny
o Marksizm
o Komunizm
o Reformizm i rewizjonizm
o Socjaldemokracja
· Doktryny ultralewicowe: (15str.)
o Anarchizm
o Anarchosyndykalizm
o Maoizm
o Inne nurty skrajnej lewicy


KONSERWATYZM

· twórcą tego nurtu politycznego był Anglik Edmund Burke (1729-1797)
· konserwatyzm zrodził się jako reakcja na wydarzenia rewolucji francuskiej z 1789 roku - Burke w wydanej w 1790 roku pracy poświęconej krytyce tej rewolucji zawarł podstawy ideologii konserwatywnej
· samo pojęcie "konserwatyzm" zostało rozpowszechnione w początkach XIX wieku przez Francuza Francois-Rene Chateaubrianda, wydającego pismo "Konserwatysta"

· charakterystyczne dla konserwatyzmu są:
o wiara w istnienie nadrzędnego, z reguły boskiego porządku społecznego, połączona z przekonaniem, że problemy społeczno-polityczne to przede wszystkim problemy moralne, czyli, że w działaniach politycznych należy stosować metody moralne i zmierzać do realizacji dobra
o niewiara w rozum ludzki (konserwatyści nie podzielają optymizmu na temat możliwości wyeliminowania złych cech właściwych naturze ludzkiej i odrzucają jednostronne spojrzenie na jednostkę ludzką jako istotę racjonalną, podkreślając, że kieruje się ona również emocjami i instynktami) i sceptycyzm, co do ludzkich możliwości świadomego kształtowania życia społeczno-politycznego
o niewiara w ideę postępu, przekonanie, że na świecie zawsze będzie dobro i zło
o szacunek wobec tradycji i przeszłości
o krytyka rewolucji i gwałtownych zmian (rewolucja oznacza zerwanie ciągłości procesu dziejowego, zaprzepaszczenie dorobku ojców i dziadów, a żaden naród nie może istnieć bez przeszłości) oraz przeciwstawianie im zmian ewolucyjnych
o nieufność wobec egalitaryzmu (pogląd społeczno-polityczny uznający za podstawę sprawiedliwego ustroju społecznego zasadę równouprawnienia obywateli pod względem ekonomicznym, społecznym i politycznym) i uniformizmu (dążenie do ujednolicenia czegoś) oraz aprobata elitaryzmu (pogląd społeczno-polityczny głoszący słuszność, a nawet potrzebę wyodrębniania w społeczeństwie elit, obdarzonych wyjątkowymi uprawnieniami)
o przekonanie, że własność i wolność są nierozdzielne

· konserwatyści współcześni krytykują społeczeństwo permisywne (przyzwalające - nie interesujące się i nie ingerujące w życie prywatne człowieka, pozwalające na swobodny wybór modelu życia rodzinnego, manifestowanie nietypowych zachowań seksualnych itp.)
· niektórzy współcześni konserwatyści są zwolennikami państwa paternalistycznego, czyli dbającego o właściwy rozwój społeczeństwa i podejmującego działania socjalne np. w celu ochrony rodziny
· współcześnie konserwatyści w dziedzinie gospodarczej często odwołują się do neoliberalizmu
· przedstawiciele konserwatystów: Benjamin Disraeli (1804-1881), Margaret Thatcher, Russell Kirk, Robert Nisbet, Michael Oakeshott, John Hallowell, Ronald Reagan

NACJONALIZM

· nacjonalizm pojawił się najwcześniej we Francji, a w drugiej połowie XIX wieku stał się szczególnie popularny wśród narodów pozbawionych państwowości (Polacy, Czesi, Ukraińcy)

· nacjonalizm to ideologia, w której za wartość nadrzędną uznaje się naród, a wszelkie działania polityczne są oceniane przez pryzmat dobra i interesów tego narodu

· u podłoża nacjonalizmu tkwi przeświadczenie, że więź narodowa nie jest subiektywna, to znaczy oparta na poczuciu przynależności narodowej jednostki, ale obiektywna, gdyż przynależność jednostki do narodu jest niezbędnym warunkiem jej rozwoju

· nacjonalizm z reguły głosi elitaryzm i jest niedemokratyczny

· nacjonalizm często łączy się z ksenofobią (wrogość wobec obcych narodów) i etnocentryzmem (skoncentrowaniem uwagi na własnej grupie etnicznej)

· skrajną formą nacjonalizmu jest szowinizm narodowy, przejawiający się w uznawaniu prawa własnego narodu do podboju i panowania nad innymi narodami, do ich wynarodowienia i dławienia ich kultury

· nacjonalizm często łączony jest z rasizmem i antysemityzmem

· wiek XX, a szczególnie jego pierwsza połowa, był wiekiem triumfu nacjonalizmu w Europie

· po II wojnie światowej nacjonalizm miał wielu zwolenników w Afryce



RASIZM

· rasizm - doktryna, zgodnie z którą ludzkość dzieli się na rasy, różniące się nie tylko cechami somatycznymi (fizycznymi, takimi jak budowa ciała, kolor skóry, kształt oczu itp.), ale także psychicznymi, zaś rasy te nie są równej wartości

· rasizm spopularyzował Artur Gobineau, dyplomata francuski, autor "Eseju o nierówności ras ludzkich"

· rasizm za podstawę rozumienia dziejów przyjął filozof angielskiego pochodzenia, Houston Stewart Chamberlain, autor wydanego w 1899 roku pseudonaukowego dzieła "Podstawy XIX wieku"

· apartheid - polityka ścisłej segregacji rasowej realizowana w RPA w latach 1948-91


ANTYSEMITYZM

· termin "antysemityzm" pochodzi z 1879 roku - użył go Wilhelm Marr, niemiecki publicysta, założyciel Ligi Antysemitów

· antysemityzm uznawany jest za szczególną formę rasizmu, wyrażającą się wrogością wobec Żydów

· antysemityzm należy odróżniać od antyjudaizmu

· antyjudaizm - wrogość wobec Żydów jako wyznawców wrogiej religii, nie uznającej boskości Chrystusa (postawa ta została skrytykowana przez II Sobór Watykański w 1965 roku w konstytucji "Nostra aetate")

· antysemici przypisują rasie żydowskiej negatywne cechy psychiczne, jak żądzę władzy i pieniędzy, oraz niszczycielski wpływ na ład społeczny

· antysemityzm wiąże się z przyjmowaniem spisowej teorii dziejów (falsyfikat carskiej policji, ochrany, zatytułowany "Protokoły mędrców Syjonu", zawierający rzekome protokoły narad Żydów spiskujących przeciw światu, planujących rewolucje i przewroty)

· antysemici domagali się usunięcia Żydów z życia społecznego

· antysemityzm był w początkach XX wieku popularny w całej Europie, ale największe wpływy uzyskał w Niemczech, co doprowadziło do planowej zagłady Żydów przez Hitlera (hebr. Shoah, ang. Holocaust)


MYŚL CHRZEŚCIJAŃSKO-DEMOKRATYCZNA

· myśl chrześcijańsko-demokratyczna opiera się na katolickiej nauce społecznej

· punktem wyjścia dla tworzenia tej myśli były encykliki papieża Leona XIII ze słynną encykliką "Rerum novarum" z 1891 roku na czele

· wśród ważnych dokumentów zawierających wykład nauki społecznej Kościoła należy wymienić:
o "Quadragesimo Anno" Piusa XI (1931 rok)
o "Mater et Magistra" i "Pacem in Terris" Jana XXIII
o "Populorum progressio" Pawła VI
o "Laborem exercens" i "Centesimus Annus" Jana Pawła II

· podstawą formułowania systemu wartości jest wiara w Boga i religia

· najważniejsze założenia nauki społecznej Kościoła:
o katolicy mają obowiązek przyczyniać się do budowy sprawiedliwego ładu społecznego i współpracować w tym zakresie także z niewierzącymi pod warunkiem, że celem tej współpracy będzie dobro i godność osoby ludzkiej (personalizm chrześcijański - szczególna rola jednostki ludzkiej)
o sprawiedliwy ład społeczny nie jest tożsamy z egalitaryzmem - potępienie komunizmu
o solidaryzm społeczny w duchu miłości bliźniego
o najlepszym gwarantem wolności jest własność prywatna, ale dopuszczalne są też inne formy własności: uspołeczniona, państwowa, spółdzielcza
o ingerencja państwa w gospodarkę powinna mieć miejsce tylko wówczas, gdy rodzina i organizacje społeczne nie są w stanie samodzielnie rozwiązać jakichś problemów (zasada subsydiarności, czyli pomocniczej roli państwa)
o przyznawanie szczególnej roli pracy ludzkiej
o rodzina jest najważniejszym elementem społeczeństwa ("Watykańska Karta Praw Rodziny" z 1983 roku)
o dbałość o pokój na Ziemi
o troska o ochronę środowiska

· na bazie nauki nauki społecznej Kościoła powstały partie chrześcijańsko-demokratyczne (chadeckie)

· najbardziej znane partie chadeckie to CDU (Christlich-Demokratische Union - Unia Chrześcijańsko-Demokratyczna) i CSU (Christlich-Soziale Union - Unia Chrześcijańsko-Społeczna) w RFN, VP (sterreichische Volkspartei - Austriacka Partia Ludowa) w Austrii, Partito della Democrazia Cristiana (Włoska Partia Demokracji Chrześcijańskiej) we Włoszech oraz Zjednoczenie Chrześcijańsko-Narodowe w Polsce

· partie chadeckie utworzyły Europejską Unię Chrześcijańsko-Demokratyczną (1947)


LIBERALIZM

· nazwa pochodzi od łacińskiego przymiotnika liber, czyli wolny

· w znaczeniu politycznym termin ten został użyty po raz pierwszy przez Kortezy hiszpańskie w 1812 roku

· samo pojęcie liberalizm jest starsze: powstało w środowiskach mieszczańskich i oznaczało początkowo reakcję przeciwko absolutyzmowi monarchów i nierówności stanowej

· za prekursora liberalizmu uchodzi John Locke, angielski pisarz polityczny z przełomu XVII i XVIII wieku, apologeta dzieła angielskiej "chwalebnej rewolucji"

· już u schyłku XVII wieku przedstawił on podstawowe założenia liberalizmu: głosił prymat społeczeństwa nad władzą polityczną, prawo ludzi do życia, własności i wolności, a państwo miało te prawa zabezpieczać, nie ingerując w nie (państwo "stróżem nocnym")

· Anglia wyprzedzała resztę kontynentu w rozwoju społecznym, toteż właśnie tam najszybciej upowszechniły się idee liberalizmu

· liberalizm ukształtował się ostatecznie w rezultacie rewolucji burżuazyjnej, w szczególności angielskiej, amerykańskiej i francuskiej

· liberalizm był najbardziej reprezentatywnym nurtem myśli polityczno-prawnej XIX stulecia
· podstawowe założenia liberalizmu:
o jest to ideologia indywidualistyczna, głosząca odmienność ludzi oraz pojmująca narody i społeczeństwa jako zbiory jednostek - jednostka stawiana jest na pierwszym miejscu
o liberałowie uważają, że obdarzony rozumem człowiek kieruje się rozsądkiem i powinien sam decydować o sobie, czyli być w pełni wolny, a jedynym, co ogranicza jego wolność, jest wolność innych ludzi
o liberalizm uznaje równość ludzi w sensie równego prawa do wolności
o jednostka ludzka posiada prawa przyrodzone, których żadna władza nie może naruszać, takie jak: wolność osobista, wolność sumienia, wolność słowa, prasy, druku, zgromadzeń i zrzeszeń, a przede wszystkim prawo do posiadania własności - własność uważana jest przez liberałów za gwarancje wolności
o państwo powinno być ograniczone w swych działaniach do zagwarantowania praw jednostki i zapewnienia spokoju - postulat państwa minimum (państwo "stróżem nocnym")
o władza w państwie powinna być podzielona, gdyż jest to najlepszym zabezpieczeniem przeciw despotyzmowi (lord Acton: "każda władza deprawuje, władza absolutna najbardziej")
o wiara w postęp

· u źródeł liberalizmu politycznego tkwił liberalizm ekonomiczny

· leseferyzm - liberalizm ekonomiczny (od francuskiego laissez faire - pozwólcie działać) - gospodarka rozwija się najlepiej przy pełnej swobodzie gospodarczej jednostek, bez ingerencji państwa

· za twórcę liberalizmu ekonomicznego uchodzi Adam Smith (1723-1790), autor działa: "Badania nad naturą i przyczynami bogactwa narodów" (1776)

· demoliberalizm - w drugiej połowie XIX wieku włączono do koncepcji liberalnych postulaty demokratyczne, uznając, że demokracja jest do pogodzenia z wolnością jednostki, pod warunkiem ograniczenia możliwości ingerowania państwa w prawa człowieka; zwolennikiem demoliberalizmu był m.in. John Stuart Mill

· socjalliberalizm - na przełomie XIX i XX wieku niektórzy liberałowie, jak Anglik Leonard Hobhouse, dołączyli do liberalnego katalogu praw także prawo do bezpieczeństwa socjalnego, tworząc ideologię liberalizmu socjalnego (socjalliberalizmu); realizując te postulaty liberałowie w XX wieku chętnie posługiwali się koncepcją państwa dobrobytu

· neoliberalizm - określenie używane od 1938 roku w stosunku do ideologii głoszonej w XX wieku przez tych zwolenników liberalizmu, którzy wzywali do powrotu w gospodarce do zasad wolnego rynku, atakując socjalliberalizm, socjalizm, koncepcje państwa dobrobytu i wszelkie formy interwencjonizmu; neoliberałowie uznali, że państwo ma jedynie gwarantować istnienie rzeczywiście wolnej konkurencji, na przykład przez ustawodawstwo antymonopolowe; neoliberałami byli m.in. Walter Lippmann, Ludwig von Mieses, Friedrich von Hayek i Milton Friedman

· libertarianizm - współczesna, skrajna forma liberalizmu, której zwolennicy domagają się wolności i jak najdalszego ograniczenia roli państwa (prywatyzacja nawet więziennictwa i sądownictwa)

IDEOLOGIE SOCJALISTYCZNE

· w początkach XIX wieku, wraz ze wzrostem uprzemysłowienia i rozwojem kapitalizmu, rosła liczba robotników

· bezwzględną konkurencję na rynku pracy, obniżanie płac i wyraźny spadek poziomu życia robotników przemysłowych dostrzegali filozofowie, ekonomiści a nawet sami przemysłowcy
· winą za rosnące nierówności społeczne zaczęto obarczać liberalizm i lansowaną przez jego zwolenników postawę indywidualistyczną

· w zamian zaczęto proponować świadomie zorganizowaną wspólnotę, w której każda jednostka zajmie należne jej miejsce

· socjalizm - od łacińskiego socius, oznaczającego pobratymca, członka grupy - ideologia głosząca konieczność zmiany systemu społecznego na taki, w którym zasadą będzie korzystanie przez jednostkę z wytworzonych dóbr zgodnie z wkładem jej pracy (każdemu według jego pracy) i zniesiona zostanie nierówność ludzi oparta na tym, że jedni mają, a inni nie mają środków produkcji

· pojecie "socjalizm" pojawiło się w Anglii i Francji w pierwszej połowie XIX wieku i odnosi się ono do różnych koncepcji, których wspólną cechą jest dążenie do zbudowania ustroju społecznego opartego na zasadzie sprawiedliwości

· socjalizm jest ideologią egalitarną i uznaje za niesprawiedliwe społeczeństwo, w którym o pozycji społecznej jednostki decyduje własność

· u podstaw socjalizmu tkwiła idea uspołecznienia środków produkcji (ziemi, maszyn, surowców) tak, aby służyły wszystkim w jednakowym stopniu, choć owo uspołecznienie mogło oznaczać upaństwowienie, organizowanie zrzeszeń produkcyjnych (spółdzielczość) lub przydzielenie każdemu małego warsztatu pracy

· w tym szerokim nurcie pojawiały się w XIX wieku różne ideologie (socjalizm utopijny, komunizm utopijny, marksizm, reformizm, rewizjonizm, anarchizm, anarchosyndykalizm), aby w XX wieku dać początek dwu głównym nurtom: komunizmowi i socjaldemokracji

I. SOCJALIZM UTOPIJNY

· socjalizm utopijny był kierunkiem charakterystycznym dla pierwszej połowy XIX wieku

· nazwa kierunku, jako utopijnego, nawiązuje do "Utopii" Tomasza Morusa z 1515 roku, ponieważ wizje przyszłości przedstawiano w kategoriach czysto teoretycznego wyobrażania sobie następstw powszechnego uprzemysłowienia - byłby to ustrój oparty zasadniczo na proletariacie, dający przy odpowiednich przekształceniach prawa własności szanse równego, bądź sprawiedliwego podziału bogactwa, stosownie do indywidualnego wkładu pracy na rzecz zbiorowości

· był to pierwszy kierunek podejmujący rozważania nad historyczną rolą klasy robotniczej

· za najwybitniejszych przedstawicieli socjalizmu utopijnego pierwszej połowy XIX wieku uważa się Francuzów Claude'a Henri de Saint-Simon (1760-1825) i Charlesa Fouriera (1772-1837) oraz Anglika Roberta Owena (1771-1858)

· Saint-Simon pochodził z rodziny arystokratycznej, ale w czasie rewolucji zrzekł się tytułu hrabiowskiego

· najważniejsze założenia koncepcji Saint-Simona:
o podzielił społeczeństwo na ludzi pracy (przemysłowcy, kupcy, uczeni, robotnicy i chłopi) i próżniaków (arystokracja, duchowieństwo, prawnicy, filozofowie)
o opowiadał się za centralnym planowaniem w gospodarce
o w jego idealnym państwie - tzw. industrii - władza miała należeć do naukowców
o w industrii społeczeństwo miało być zorganizowane na wzór warsztatu przemysłowego, rząd polityczny miał być zastąpiony rządem gospodarczym, miał nastąpić zanik wyzysku człowieka przez człowieka, miała zostać zlikwidowana grupa próżniaków, miało zostać wprowadzone "nowe chrześcijaństwo"
o idealny ustrój miał zostać zaprowadzony w drodze propagandy i perswazji

· Fourier pochodził z rodziny kupieckiej

· najważniejsze założenia koncepcji Fouriera:
o uważał, że bogactwo pochodzi z nędzy
o postulował tworzenie tzw. falansterów - osiedli rolniczo-przemysłowych, w których podział dochodów miał się odbywać według pracy, talentu i wkładu kapitałowego
o falanstery miały być całkowicie autonomiczne i liczyć około 2 tysięcy osób, wobec czego organizacja państwa byłaby niepotrzebna
o każdy członek falangi miałby prawo do pracy, a zarazem wolność wyboru pracy
o w społeczeństwie bez przymusu miały zapanować ład i harmonia
o wszystkie te przemiany miały oddziaływać też na przyrodę, która wobec zaniku zła wśród ludzi miała stać się przyjazna
o falanstery miały powstać w drodze propagandy i perswazji

· Owen pochodził z rodziny rzemieślniczej, a dzięki zaradności dorobił się majątku, stając się przemysłowcem, co skłoniło go do podjęcia wielu eksperymentów socjalnych i przyniosło mu sławę

· Owen, jak wielu innych socjalistów, uważał, że podstawową wadą społeczeństwa kapitalistycznego była własność prywatna, stąd społeczeństwo przyszłości powinno się opierać na własności uspołecznionej

· eksperymenty Owena:
o skracał dzień pracy
o podnosił płace
o rozwijał szkolnictwo dla dzieci robotniczych
o propagował spółdzielczość
o w 1824 roku wyjechał do Stanów Zjednoczonych, gdzie w New Harmony założył gminę rolniczo-przemysłową, opartą na uspołecznieniu środków produkcji - zbankrutowała w 1829 roku


II. MARKSIZM, CZYLI TZW. SOCJALIZM NAUKOWY

· twórcami nurtu byli Karol Marks (1818-1883) i Fryderyk Engels (1820-1895)

· Marks i Engels napisali wspólnie "Manifest komunistyczny" (1848), a sam Marks "Kapitał" (1 tom - 1867)

· marksiści byli zwolennikami materializmu, czyli poglądu, według którego istnieje wyłącznie materia, od której zależne są wszystkie przejawy rzeczywistości, świadomość jest elementem wtórnym - jest właściwością wysoko zorganizowanej materii, a co za tym idzie świat i rządzące nim prawa są poznawalne

· materializm historyczny - filozofia historii i społeczeństwa stworzona przez marksistów

· najważniejsze założenia materializmu historycznego:
o poglądy ludzi, instytucje społeczne, zmiany w zakresie polityki, ideologii i kultury są uwarunkowane przez rozwój materialnego życia społeczeństwa (byt określa świadomość)
o z wyjątkiem wspólnoty pierwotnej, wszystkie znane historycznie społeczeństwa były społeczeństwami klasowymi
o klasy posiadające środki produkcji starają się utrzymać swoje panowanie nad resztą społeczeństwa, czego konsekwencją jest walka klas, a cała historia jest "historią walk klasowych" ("Manifest komunistyczny")
o determinizm historyczny - nieuchronne jest przejście w drodze rewolucji do takiej organizacji społeczeństwa, w której nie będzie podziału klasowego

· dialektyka marksistowska - proces rozwojowy polega na ciągłych zmianach i realizuje się w walce: coś się rodzi, a coś umiera

· etapy rozwoju historycznego społeczeństw według marksistów: wspólnota pierwotna, niewolnictwo, feudalizm, kapitalizm, komunizm

· według Marksa rozwój społeczeństwa w XIX wieku doprowadzi do powstania dwóch zwalczających się klas: kapitalistów, posiadających środki produkcji, i proletariatu (od łacińskiego proles, czyli potomstwo - robotnicy byli tak biedni, że mieli tylko dzieci, na wzór najuboższej grupy ludności w starożytnym Rzymie), nieposiadającego środków produkcji i zmuszonego do pracy najemnej

· pomiędzy tymi dwoma klasami znajdować się miała klasa średnia, ale, zdaniem Marksa, w warunkach wolnej gospodarki rynkowej ostra konkurencja prowadzi do koncentracji kapitału w rękach niewielkiej grupy kapitalistów i likwidacji klasy średniej, co zaostrzy walkę klasową i spowoduje wybuch rewolucji

· zdaniem Marksa państwo wyraża zawsze interesy klasy panującej, tworzy również prawo, będące w tych warunkach wolą klasy panującej - w takich warunkach robotnicy mają niewielkie szanse zdobycia wpływu na władzę, wobec czego proletariatowi pozostaje wyłącznie rewolucja

· Marks i Engels stwierdzili, że odkryli i uzasadnili historyczną rolę proletariatu jako klasy rewolucyjnej, powołanej do tego, aby obalić kapitalizm i doprowadzić społeczeństwo do komunizmu - socjalizm i komunizm to konieczność historyczna

· po rewolucji miała zostać zniesiona wszelka własność prywatna, wobec czego zanikłaby chęć zysku, czyli podstawa walki klasowej

· komunizm oznaczałby zniesienie alienacji (wyobcowania) pracy i sprawiłby, że praca przestałaby być odczuwana przez człowieka jako narzucona i obca, a stałaby się jego naturalną potrzebą

III. KOMUNIZM

· początkowo nie czyniono rozróżnienia między ideologią socjalistyczną a komunistyczną, jednak w końcu XIX wieku kształt komunizmowi nadał Lenin, kładąc nacisk na rewolucyjne metody działania, podczas gdy dawni socjaliści przyjęli nazwę socjaldemokratów i wykluczyli rewolucyjne metody działań

· leninizm - doktryna oparta na marksizmie, stworzona przez Włodzimierza Iljicza Lenina (właściwie Włodzimierz Iljicz Uljanow), zawierająca nowe tezy:
o partia komunistyczna nie jest formą organizacji świadomych robotników, lecz organizacją awangardy, której zadaniem jest dopiero uświadomienie robotnikom ich roli społecznej i ich własnego interesu
o system kapitalistyczny jako całość osiągnął już stadium dojrzałości (imperializmu), a rewolucja może rozpocząć się w kraju stanowiącym "najsłabsze ogniwo w łańcuchu państw imperialistycznych", czyli w Rosji
o proletariat nie jest w stanie przeprowadzić rewolucji własnymi siłami, toteż musi wykorzystać niezadowolenie innych klas i warstw społecznych (sojusz robotniczo-chłopski)
o po rewolucji miała zostać wprowadzona dyktatura proletariatu, która miała być narzędziem zlikwidowania podziałów klasowych w społeczeństwie i zaprowadzenia bezklasowego społeczeństwa komunistycznego

· imperializm według Lenina to ścisłe powiązanie państwa i gospodarki, koncentracja kapitału, odejście państwa od roli stróża nocnego, zaostrzenie międzynarodowej konkurencji gospodarczej i walka o rynki zbytu w formie wojen imperialistycznych

· stalinizm - wersja marksizmu-leninizmu stworzona przez Józefa Stalina (właściwie Iosif Dżugaszwili, przywódca partii komunistycznej i ZSRR w latach 1924-53)

· podstawowe założenia stalinizmu:
o przywódca partii decyduje o tym, co jest obowiązującą ideologią
o apoteoza państwa, w którym jednostka jest całkowicie podporządkowana kolektywowi
o budowa komunizmu oznacza zaostrzenie walki klasowej i wymaga rozprawienia się z klasami nieproletariackimi (oznaczało to przymusową kolektywizację rolnictwa i brutalną rozprawę z przeciwnikami politycznymi)

· śmierć Stalina nie oznaczała jeszcze końca stalinizmu, który w różnej formie przetrwał do dziś na Kubie i w Korei Północnej, a przejściowo był przywrócony w ZSRR za rządów Leonida Breżniewa (1964-82) i określany wówczas mianem neostalinizmu

· eurokomunizm - zachodnioeuropejska wersja komunizmu opracowana w latach 1976-80 przez komunistów hiszpańskich (Santiago Carillo), włoskich (Enrico Berlinguer) i francuskich (Georges Marchais), jako reakcja na sytuację w państwach realnego socjalizmu

· podstawowe założenia eurokomunizmu:
o odrzucenie tezy o konieczności dyktatury proletariatu
o walka o socjalizm z poszanowaniem zasad demokracji i praw człowieka
o pluralistyczne (różnorodne) społeczeństwo


IV. REFORMIZM I REWIZJONIZM

· równolegle z marksizmem rozwijały się koncepcje socjalizmu reformistycznego

· reformizm - kierunek socjalistyczny odrzucający teorię walki klas i rewolucyjnego obalenia kapitalizmu na rzecz jego stopniowych przemian na drodze reform - reformiści nazywani byli przez przeciwników oportunistami (oportunista - człowiek bez stałych zasad, przystosowujący się do okoliczności dla osobistych korzyści)

· pierwszym wybitnym zwolennikiem reformizmu był Niemiec Ferdynand Lassalle (1825-1864)

· Lassalle głosił koncepcję socjalizmu państwowego - państwo stanowi bowiem organizację ponadklasową całego społeczeństwa, która służy dobru powszechnemu

· Lassalle odrzucał koncepcję rewolucji - według niego robotnicy mogli wymusić na państwie wprowadzenie powszechnego prawa wyborczego i przeprowadzenie reform socjalnych

· rewizjonizm - nurt w marksizmie głoszący konieczność rewizji poglądów Marksa

· pierwszą poważną próbę rewizji teoretycznych poglądów Marksa podjął Niemiec Eduard Bernstein (1850-1932), autor "Zasad socjalizmu i zadań socjaldemokracji" (1899)

· Bernstein stwierdził, iż wbrew prognozom Marksa kapitalizm nie chyli się ku upadkowi i nie zaostrza się walka klasowa, gdyż biedni wcale nie stawali się biedniejsi, a klasa średnia wcale nie zanika

· Bernstein zauważył, że systemy kapitalistyczne się demokratyzują, co łagodzi walkę klasową

· zdaniem Bernsteina wzrost płacy robotniczej mógł doprowadzić do ograniczenia, a nawet całkowitej likwidacji wyzysku jeszcze w ramach kapitalizmu

· Bernstein odrzucił konieczność rewolucji, a w zamian proponował stopniowe przemiany kapitalizmu w socjalizm: ruch robotniczy powinien skupić swą uwagę na walce wyborczej o miejsca w parlamencie i mandaty w samorządzie terytorialnym

· z Bernsteinem polemizował w okresie II Międzynarodówki (powstała w 1889 roku, zawiesiła działalność na okres I wojny światowej) Niemiec Karol Kautsky (1854-1938), ale od 1917 roku stał się on zwolennikiem reformizmu

· na bazie rewizjonizmu uformowała się współczesna socjaldemokracja


V. SOCJALDEMOKRACJA

· założenia socjaldemokracji uformowały się w opozycji do marksizmu

· podstawowe założenia socjaldemokracji:
o odrzucenie materializmu i uznanie pluralizmu światopoglądowego
o odrzucenie idei upaństwowienia gospodarki - w zamian kontrola społeczna nad różnymi formami własności, przede wszystkim przez politykę podatkową (podatek progresywny), państwową kontrolę wielkich koncernów i interwencjonizm państwowy
o realizacja przez państwo funkcji socjalnych (państwo dobrobytu)
o uznanie, że ludźmi pracującymi są nie tylko robotnicy, ale wszyscy nie żyjący z kapitału, a co za tym idzie odrzucenie walki klasowej
o odrzucenie dyktatury proletariatu
o potępienie komunizmu

· interwencjonizm państwowy - głosi potrzebę ingerencji państwa w życie gospodarcze; narodził się w Stanach Zjednoczonych w związku z Wielkim Kryzysem (1929); przykładem interwencjonizmu był program realizowany przez prezydenta Franklina Delano Roosevelta, znany jako New Deal (Nowy Ład), a polegający na organizowaniu robót publicznych w celu likwidacji bezrobocia, zmianie systemu podatkowego na progresywny, ochronie rynku wewnętrznego przez system ceł

· państwo dobrobytu (welfare state) - koncepcja państwa i społeczeństwa powstała wraz z narodzinami interwencjonizmu i spopularyzowaniem teorii ekonomicznych Johna Maynarda Keynesa (keynesizm), w pełni ukształtowana po II wojnie światowej i zakładająca, że obowiązkiem państwa jest troska o zapewnienie obywatelom pewnego minimalnego standardu życia, czyli zapewnienia pracy, mieszkania, ochrony zdrowia i dostępu do edukacji, ale przy zachowaniu zasad demokracji, bez nacjonalizacji prywatnej własności i kapitału

· keynesizm - tak potocznie określa się teorię Johna Maynarda Keynesa (angielski ekonomista, jeden z twórców Międzynarodowego Funduszu Walutowego i Międzynarodowego Banku Odbudowy i Rozwoju), zakładającą, iż sterowanie przez państwo gospodarką nie wymaga zmian własnościowych, a wystarczy kontrola polityki finansowo-pieniężnej, czyli określanie wysokości oprocentowania kredytów, aby zachęcić przedsiębiorców do inwestowania i tworzenia nowych miejsc pracy, co rozwiąże problem bezrobocia; Keynes dopuszczał inflację, uznając, że działa ona jak "pompa ssąco-tłocząca", wprowadzając w ruch mechanizmy rynkowe i przeciwdziałając bezrobociu; odwrót od interwencjonizmu opartego na keynesizmie nastąpił w latach 70., po kryzysie energetycznym w 1973 roku, kiedy równocześnie wystąpiły zjawiska inflacji i bezrobocia, co było sprzeczne z keynesowską interpretacją związków między inflacją a bezrobociem

· 1951 rok - we Frankfurcie nad Menem powstała Międzynarodówka Socjalistyczna, skupiająca obecnie ponad 140 partii socjaldemokratycznych

· przykłady partii socjaldemokratycznych: Partia Pracy w Wielkiej Brytanii, SPD (Socjaldemokratyczna Partia Niemiec) w RFN, Partia Socjalistyczna we Francji, Sojusz Lewicy Demokratycznej w Polsce

DOKTRYNY ULTRALEWICOWE

I. ANARCHIZM

· z tezami Marksa polemizowali od początku anarchiści

· podstawowa teza anarchistów głosiła, iż źródłem wyzysku społecznego jest nie klasowy podział społeczeństwa, lecz istnienie państwa, które obarczali odpowiedzialnością za wszelkie zło

· Pierre Joseph Proudhon (1809-1865) głosił, że:
o państwo ogranicza wolność i dlatego należy je zlikwidować
o "wszelka własność pochodzi z kradzieży", ale nie domagał się zniesienia własności prywatnej
o droga do sprawiedliwego ustroju prowadzi przez zniesienie pieniądza, który jest głównym źródłem wszelkiego zła, oraz zorganizowanie sfery obiegu i podziału dóbr
o reformy należy przeprowadzać stopniowo, w drodze pokojowej
o w miejsce dawnych grup społecznych miały powstać nowe organizacje syndykalne, czyli wolne związki wytwórców tworzone według branż (rolnicy, przemysłowcy, kupcy)

· Michał A. Bakunin (1814-1876), autor prac "Bóg i państwo" (1871) oraz "Państwo i anarchia" (1873):
o odrzucił tezę Proudhona o potrzebie utrzymania własności prywatnej, przeciwstawiając jej uspołecznienie środków produkcji
o odrzucił ideę stopniowych reform na rzecz rewolucji, którą utożsamiał z terrorem

· Piotr Kropotkin (1842-1921) uważał, że:
o przyszłe społeczeństwo powinno być związkiem wolnych, samorzutnie zrodzonych stowarzyszeń produkcyjnych
o był zwolennikiem rewolucji, ale przeciwnikiem akcji terrorystycznych - rewolucja społeczna miała być najpierw przygotowana przez propagandę i agitację wśród mas

· w XX wieku partie anarchistyczne odgrywały znaczącą rolę we Włoszech oraz w okresie wojny domowej 1936-39 w Hiszpanii


II. ANARCHOSYNDYKALIZM

· powstał we Francji w ostatnim dziesięcioleciu XIX wieku, a jego twórcą był Georges Sorel (1847-1922)

· anarchosyndykaliści negowali konieczność istnienia państwa

· w przyszłym społeczeństwie własność środków produkcji i kontrola nad produkcją oraz podziałem dóbr miały przejść w ręce związków zawodowych - syndykatów

· anarchosyndykaliści byli przeciwnikami tworzenia partii robotniczych, a popierali tworzenie związków zawodowych

· głównym celem było obalenie państwa, co miało nastąpić w drodze kierowanego przez związki zawodowe strajku generalnego (action directe)

· zagadnieniem pierwszorzędnym byłoby wytworzenie wśród robotników ich własnej psychiki i odrębnej kultury proletariackiej - jeżeli robotnicy pozwolą, by kierowała nimi inteligencja, nigdy nie staną się zdolni do rządzenia


III. MAOIZM

· chińska wersja marksizmu-leninizmu stworzona przez Mao Tse Tunga (Mao-Ze-Donga)

· maoizm można by określić mianem marksizmu chłopskiego, gdyż głosi, że klasą prawdziwie rewolucyjną są chłopi, a rewolucja komunistyczna musi przyjść ze wsi do miast w formie wojny chłopskiej

· komunizm chiński miał zostać zbudowany w oparciu o komuny wiejskie

· maozim potępiał komunizm radziecki, gloryfikował ciężką pracę na roli (np. intelektualistów wysyłano w celu reedukacji do pracy na wieś) i głosił konieczność poświęcenia jednostki na rzecz ogółu

· skrajnym przykładem realizacji idei maoizmu był reżim Pol-Pota w Kampuczy (Kambodży), kiedy Czerwoni Khmerzy przeprowadzili eksterminację prawie całej inteligencji


IV. INNE NURTY SKRAJNEJ LEWICY

· goszyzm - (francuskie la gauche oznacza "lewica") - tak określa się we Francji ugrupowania skrajnie lewicowe

· Nowa Lewica - tak określa się w Stanach Zjednoczonych ugrupowania skrajnie lewicowe, nawiązujące do trockizmu i maoizmu

· trockizm - kierunek w ruchu komunistycznym oparty na poglądach Lwa D. Trockiego, rozwijanych następnie przez jego zwolenników i kontynuatorów; powstał w latach 20. i 30. XX wieku, w toku konfliktu ze Stalinem o strategię rewolucji i budowę nowego ustroju; trockizm głosi permanentną (ciągłą) rewolucję, uznając, że warunkiem powstania socjalizmu jest dokonanie rewolucji w skali światowej i niemożliwe jest zbudowanie socjalizmu tylko w jednym kraju (teza Stalina), dopuszcza swobodę dyskusji w ramach ruchu robotniczego, dopuszcza istnienie wielu partii, ale tylko robotniczych