Akcja i jej tło historyczne.
1. Akcja „Pana Tadeusza” toczy się w roku 1811 i 1812 (na co wskazuje sam tytuł), czyli w istotnym dla dziejów naszej ojczyzny okresie historycznym. Jest nim wyprawa Napoleona na Rosję i nadzieje Polaków związane z tą wyprawą na odzyskanie niepodległości
a) w utworze tym bardzo wyraźnie jest zaznaczony kult Bonapartego (jest on obecny w myślach i rozmowach ludzi). Przykładem może być fragment z ks. IV, wersy 316-317: „Napoleon katolik jest najprzykładniejszy. Wszak go papież namaścił, żyją z sobą w zgodzie..”
Motywy historyczne.
1. (Wydaje mi się), że historia ukazana jest w „Panu Tadeuszu” w trzech wymiarach czasowych: jako przeszłość, teraźniejszość i przyszłość.
a) przeszłość widać, np.: w obrazach nawiązujących do tradycji dawnej Polski- w domu Sędziego Soplicy na ścianach wiszą portrety bohaterów narodowych: Tadeusza Kościuszki, Rejtana, Korsaka, Jasińskiego. Mówi nam o tym fragment z ks. I (56-68)
b) postać tytułowa- Tadeusz- to imię młodego Soplicy. Nie jest on pierwszoplanową postacią epopeji, ale reprezentantem nowego pokolenia, które tworzy się na miejscu odchodzącego w przeszłość społeczeństwa szlacheckiego i ma kształtować przyszłość narodu. Tadeusz był młodzieńcem, który „nosił kościuszkowskie miano na pamiątkę, że się w czasie wojny urodził”. (wersy 169-170)- ks. I.
Powyższe fragmenty ukazują ważnych bohaterów narodowych i pokazują to, co zrobili dla ojczyzny.
c) patriotyzm, polskość, powrót do historii to także fakt, że w domu Soplicy stoi stary zegar kurantowy i wybija dźwięki Mazurka Dąbrowskiego.- ks. I (70-72).
Koncert Jankiela.
1. Wydarzenia historyczne z przeszłości zostały przedstawione w ks. XII- w trakcie koncertu Jankiela, który swoją muzyką przekazuje to, co się działo od 1791 r. do 1797 r (wersy od 680- 745).
a) Jankiel swój koncert rozpoczyna od radosnych, skocznych dźwięków poloneza, które porywają obecnych do tańca, wprawiają w pogodny nastrój. W trakcie grania starsi popadają w zadumę, wspominając szczęśliwe lata uchwalenia konstytucji i związane z nią mądre, demokratyczne ustawy. (ukazuje Konstytucję 3 Maja z 1791 r.) (wersy-680-690).
b) Następnie mistrz zaznacza przykre dla Polski wydarzenie (zawiązanie konfederacji Targowickiej z 1792r.)- fałszywym tonem. Słuchacze stoją zasmuceni, strwożeni, a Klucznik zakrywa z rozpaczy twarz. (wersy 691-705)
c) Kolejno Jankiel przypomina Insurekcję Kościuszkowską z 1794 r.. Słuchacze przypominają sobie: „wojnę, atak, szturm, wystrzały, płacz kobiet” (wersy 706-709).
d) Zaraz po tym wydarzeniu- Jankiel przypomina następne- Rzeź Pragi z 4 listopada 1794 r.. Słuchacze stoją poruszeni, drżą na wspomnienie straszliwej masakry cywilnej ludności miasta. (710-714)
e) Następnie starzy legioniści, obecni- rozpoznali słowa piosenki o żołnierzy tułaczu , wspominają wędrówkę po „lądach, morzach, piaskach gorących i mrozie: u boku Napoleona. Żołnierze zadumani- pospuszczali głowy- obrazuje w ten sposób Jankiel powstanie Legionów w 1797 r.- ich tułaczkę oraz walkę o wyzwolenie narodowe.
Te same wydarzenia z koncertu Jankiela- w innych fragmentach.
1. Charakterystyka przeszłości to także opis życia Maćka Dobrzyńskiego, który wziął udział w konfederacji barskiej w 1768 r. (ks. VI 497- 498 oraz 503-508).
2. Dzieje Stolnika Horeszki, który był zwolennikiem Konstytucji 3 Maja z 1791 r. oraz wrogiem targowicy (ks. II 255-256)
Teraźniejszość i przyszłość historii.
1. Teraźniejszość - to tak jak już mówiłam na samym początku - jest to całe napoleońskie tło historyczne, w które wpleciona jest działalność księdza Robaka.
2. Przyszłość jest zarysowana w epopei w formie wizji, którą tworzy decyzja Tadeusza uwolnienia chłopów soplicowskich od pańszczyzny oraz jego przystąpienie razem z Hrabią do Legionów Dąbrowskiego, by walczyć o Polskę. (ks. X 388-390)
3. Do przyszłości odnosi się też rok 1812, wkroczenie armii Napoleona. Tu w grę wchodzi czas przyszły, bo pisząc „Pana Tadeusza” Mickiewicz ocenił epokę napoleońską nie z punktu widzenia prawdy historycznej, ale z perspektywy tej przyszłości, o jakiej myślał będąc na emigracji (wyobrażenie tego, jak miało być). W ks. XII (1-9) opisany jest entuzjazm z powody nadejścia wiosny, a tym samym wkroczenia wojsk Napoleona, a wraz z nimi uciekinierów oraz generałów: Dąbrowskiego, Kniaziewicza, Małachowskiego, Giedrojcia i Grabowskiego- (38-48, 70, 87-90). Wiosna to czas narodzin życia, symbolizuje budzenie się narodu i marzenia o wyzwoleniu.
Inwokacja i epilog.
1. Inwokacja jest najpełniejszym wyrazem tęsknoty Mickiewicza do rodzinnej Litwy. Wartość ojczyzny porównuje on z wartością zdrowia i mówi, że dopiero ten będzie potrafił docenić wartość kraju, kto ją „straci” (nawiązuje w ten sposób do swojego życiorysu). Poeta prosi Matkę Boską o „przeniesienie duszy do pagórków leśnych, łąk zielonych…”
2. Geneza utworu została wyjaśniona przez samego poetę w „Epilogu”, gdzie mówi, że praca nad utworem była dla niego ucieczką od sporów emigracyjnych, intryg, waśni paryskich oraz chwilą powrotu do ukochanego do ukochanego kraju z dzieciństwa: „Kraj lat dziecinnych! On zawsze zostanie Święty i czysty jak pierwsze kochanie”. Wyjaśnia również, dlaczego nie sięgnął po tematy najnowsze, najbardziej tragiczne (po powstaniu listopadowym): „Ale o krwi tej, co się lała, O łzach, któremi płynie Polska cała, O nich pomyślić - nie mieliśmy duszy! O Matko Polsko! Ty tak świeżo w grobie złożona- nie ma sił mówić o Tobie. W końcowym fragmencie poeta pisze o swoich marzeniach, aby jego utwory trafiły do każdego polskiego domu, a będzie to dla poety droższa nagroda niż laur z Kapitolu.
Epilog w "Panu Tadeuszu" jest wypowiedzią autora wyjaśniająca całe znaczenie powstania utworu (pewna forma genezy).
Kraj do którego odwołuje się nasz poeta w swych marzeniach i wspomnieniach, jest krajem z lat jego dzieciństwa- pełnego radości, szczęścia i beztroski. Utwierdza nas, że warto o nim wspominać, sam go sakralizuje pisząc o jego czystości, świętości i nieprzepełnionej miłości. Nawiązując do emigrantów podkreśla swój naród jako przeszły kraj wierzący we własne siły oraz będący pewny swoich działań.
Autor próbuje się oderwać od rzeczywistości, wchodząc w sferę marzeń i wspomnień z czasów pełnego szczęścia swojego narodu- narodu bożego.
Cała Litwa, cały naród był jednością, własnym wychowaniem, a każdy najmniejszy zakątek owej ziemi był każdemu dogłębnie znany, dlatego poeta nie umie się pogodzić z rzeczywistością.
Mickiewicz chce, aby odbiorcą tego utworu był cały naród; nie tylko Ci którzy są, walczą i upadają razem z krajem i nie tylko emigranci, których zagrzewa do walki- ale chce, żeby jego dzieło było czytane przez pokolenia tj. czytany wiersz o Justynie i powieść o Wiesławie.
Utwór jest źródłem informacji o tradycji, kultury i historii. Ma za zadanie zjednoczyć wszystkich poprzez odwołania się do uczuć autora w których przoduje tęsknota za ojczyzną.