Dwór szlachecki w "Panu Tadeuszu"

Obraz dworu szlacheckiego w epopei narodowej "Pan Tadeusz" Adama Mickiewicza, Jacek Soplica jako nowy typ bohatera romantycznego.

Głównym bohaterem epopei narodowej „Pan Tadeusz”, napisanej przez Adama Mickiewicza, jest Jacek Soplica. Dlatego warto pokrótce przedstawić jego dzieje. Za młodu był on warchołem i hulaką, cieszył się sympatią miejscowej szlachty. Zapraszany był nawet na dwór magnata Horeszki, Stolnika. Jacek zakochał się w jego córce, Ewie, lecz magnat nie zgodził się na ślub młodych. Ewa została wydana za młodego kasztelana, za którym podążyła na wygnanie, zostawiając pod opieką Telimeny swą córkę Zosię. Jacek, by zapomnieć o swej miłości poślubił „pierwszą napotkaną na drodze kobietę”. Ta urodziła mu syna Tadeusza i zmarła. Zrozpaczony Jacek Soplica często błąkał się wokół zamku Horeszków. Pewnego razu ogląda potyczkę pomiędzy atakującymi zamek Moskalami a Horeszką i innymi obrońcami zamku. Poczucie krzywdy zwycięża u Soplicy. Oddaje tragiczny strzał, który zabija Horeszkę. Jacek mylnie zostaje wzięty za stronnika Moskali, a Soplicowie otrzymują część skonfiskowanych ziem Horeszków. Jacek udaje się do Legionów. Walczy odważnie, kilkakrotnie zostaje ranny. W przebraniu księdza Robaka wraca na Litwę z misją organizowania powstania. Ma ono wybuchnąć z chwilą wkroczenia wojsk napoleońskich. Jacek, czyli ksiądz Robak, z narażeniem życia wędruje od dworu do dworu, budząc ducha walki. Tajemnicę swej misji ukrył nawet przed swym synem Tadeuszem. Soplica nie osiąga sukcesu w swym tajnym planie organizatora powstania, gdyż na przeszkodzie staje dawny sługa Horeszki, Gerwazy. Poprzysiągł on zemstę na Soplicach. Przy pomocy mieszkańców zaścianka, Dobrzyńskich (ubogiej szlachty), organizuje najazd na Soplicowo. Zajazd, czyli zbrojna napaść przerywa nagłe pojawienie się wojska rosyjskiego. Obie zwaśnione strony zwracają się przeciw wspólnemu wrogowi. To zostaje poczytane za bunt, którego uczestnicy muszą uchodzić za granicę. Powrócą z wojskami Napoleona. Jacek Soplica, śmiertelnie ranny, umiera uzyskawszy pierwej przebaczenie Gerwazego.

Postać Jacka Soplicy uchodzi za typ nowego bohatera romantycznego. Część jego życiorysu pasuje do schematu bohatera romantycznego, a część zawiera zupełnie nowe rysy. Pierwszy etap, młodość bohatera, odbiega od typowego schematu. Jacek jest zawadiaką, hulaką, bierze udział w sejmikach: zupełnie nie pasuje do portretu uduchowionego, wrażliwego poety. Lecz miłość Jacka do Ewy Horeszkówny jest nieszczęśliwa. Uczucie nie może być zrealizować się w małżeństwie - zostaje zerwane przez ojca Ewy. W życiu Jacka Soplicy dokonuje się metamorfoza po przypadkowym zabójstwie Horeszki. Soplica przemienia się w księdza Robaka (przeistoczenie zaznaczone zmianą imienia). Jako ksiądz Robak nosi wiele cech romantycznych. Teraz jest samotny, waleczny, tajemniczy, jest bojownikiem o sprawy kraju, działa w ukryciu. Lecz nie działa jednostkowo, nie bierze całej idei wyzwolenia na siebie, jest jednym z wielu emisariuszy, przygotowuje powstanie na Litwie. Poza tym nietypowa jest dla księdza Robaka skromność, nie ma tu cienia wywyższania się nad tłumy, przeciwnie, jest głęboka pokora i szczera pokuta. Fakt, że Jacek Soplica zawarł małżeństwo i miał syna, także niezbyt pasuje do romantycznego schematu. Jacek Soplica nosi niewątpliwie wiele cech typowych dla bohatera romantycznego (nieszczęśliwa miłość, metamorfoza, walka o wolność i poświęcenie dla idei własnego życia), ma też jednak cechy nietypowe: hulaszczą młodość, przypadkowe małżeństwo, zbrodnię na tle prywatnej zemsty, skromność i racjonalne działanie. Postać Robaka jest więc zaprzeczeniem dawnego typu bohatera romantycznego, jego nową propozycją, pozbawioną tragicznych elementów, w miejsce których pojawiają się rozwaga, polityczna taktyka, radość służenia ojczyźnie.

Dzieje Jacka Soplicy ukazane zostały na szerokim, panoramicznym tle szlacheckiego życia początków XIX wieku. Jest to obraz sielskiej, błogiej i spokojnej krainy zapamiętanej z czasów młodości poety. W „Panu Tadeuszu” ukazał Mickiewicz cichy, malowniczy zakątek Litwy, ostoję polskości i prostoty życia, miejsce, gdzie żyje się według szlacheckich obyczajów. Życie w szlacheckim dworze toczy się zgodnie z odwiecznym rytmem przyrody, nie jest zakłócane przez walki, zabójstwa i grabieże (wyjątkiem jest napaść Rosjan na zamek Horeszki i zajazd na Soplicowo). Mieszkańcy utrzymują ze sobą przyjazne, zgodne stosunki sąsiedzkie, organizują wspólne polowania, uczty, wyprawy do lasu. Soplicowska społeczność jawi się jako wielka rodzina, w której każdy ma swoje miejsce i jest niezbędny. Mieszkańcy Soplicowa i Dobrzynia to pracowici, dobrzy gospodarze i zarazem gorący patrioci kultywujący napoleońską tradycję. Mimo licznych wad i przywar, portret szlacheckiego dworu i jego mieszkańców zawarty w „Panu Tadeuszu” jest sielankowy. Pogłębia go jeszcze bardziej przedstawiony przez Mickiewicza realizm życia szlachty zamieszkałej w Soplicowie. Co rusz spotykamy barwne opisy polowań, uczt, sejmików czy prac rolnych.

Wspomnieć tu można choćby o niektórych:
- porządek ustawienia gości na spacerze (powrót z lasu w „Gospodarstwie”)
- porządek usadzania za stołem gości i gospodarzy oraz kolejność podawania potraw (w „Gospodarstwie”)
- nauka o grzeczności, która „nie jest nauką łatwą ani małą” (Podkomorzy w „Gospodarstwie”)
- grzybobranie i polowanie, zwyczaje dotyczące tych wiejskich rozrywek (w „Gospodarstwie”)
- obyczaje szlachty zaściankowej, np. nadawanie imion, przydomki (w „Zaścianku”)
- staropolski obyczaj zajazdu jako metoda wyjaśniania sąsiedzkich nieporozumień (w „Zajeździe”)
- czarna polewka jako obyczaj odmówienia konkurentowi ręki panny młodej (w „Emigracja. Jacek”)
- obyczaj zaręczyn, obraz uczty staropolskiej, porządek poloneza-prawidłowa kolejność i dobór par (w „Kochajmy się”).

Szlachta występuje w „Panu Tadeuszu” jako bohater zbiorowy, nie jest jednak monolitem. Jest wewnętrznie zróżnicowana na określone grupy: magnaterię (ród Horeszków), arystokrację (Hrabia), szlachtę ziemiańską (Soplicowie), szlachtę urzędniczą (Asesor, Rejent, Wojski, Gerwazy, Protazy), szlachtę zaściankową (Dobrzyń). Wszystkie wymienione wyżej warstwy mają wady, lecz wszystkie mogą poszczycić się wieloma zaletami i miłością ojczyzny. A samo Soplicowo wykreowane jest tak, aby „krzepić serca”. Temu służą przywoływane, bliskie sercu znaki polskości: „pola malowane zbożem”, szlachecki dworek Sędziego, w którym się „człowiek napije, nadysze polszczyzny”. Autor nie ukrywa swej idealizacji przedstawionego środowiska.

Na koniec spróbujmy jeszcze wykazać, iż „Pan Tadeusz” jest faktycznie narodową epopeją. W dużym stopniu świadczą już o tym przedstawione wyżej spostrzeżenia. Podsumujmy je więc. Epopeja to utwór epicki ukazujący typowych dla danej społeczności bohaterów na tle ważnych wydarzeń dziejowych. Posiada też charakterystyczną budowę: podział na pieśni lub księgi, bogactwo środków stylistycznych (zwłaszcza porównania homeryckie), całość poprzedzona jest inwokacją, a narrator zachowuje naiwna postawę wobec świata. „Pan Tadeusz” spełnia te wymogi:

- utwór ten to bogate malowidło życia zbiorowości-jego reprezentacyjnej warstwy, szlachty, w ważnym momencie dziejowym. Bohaterowie są typowi dla opisywanych czasów: Mickiewicz odmalował dzieje zbiorowości szlacheckiej na przestrzeni lat dwudziestu, odzwierciedlił przemiany świadomości szlacheckiej w pierwszych latach niewoli i walk narodowowyzwoleńczych.

- ukazuje nie tylko ojczyznę i przeszłość (historia Jacka Soplicy sięga wszak Polski niepodległej), ale i jest dziełem o aktualnej wymowie politycznej (akcja rozgrywa się na Ziemi Nowogródzkiej w roku 1811 i 1812, a więc w ważnych dla Polski czasach napoleońskich).

- akcja poematu jest wielowątkowa, m.in. miłość Tadeusza Soplicy do Zosi, spór Sopliców z Horeszkami, działalność polityczna Jacka Soplicy. Wśród sporów wplecionych w najważniejsze wątki można wymienić spór Rejenta z Asesorem, najazd na Soplicowo, wspomnienia z przeszłości Gerwazego. Osoba narratora zespala je w jedną całość.

- ważnym elementem utworu jest inwokacja: jej słowa w „Panu Tadeuszu” skierowane są do ojczyzny.

- jest też w „Panu Tadeuszu” typowe dla epopei zachowanie dystansu autorskiego. Polega on na ukrywaniu postaci autora za opisywanymi wydarzeniami.

- język, styl i budowa wersyfikacyjna utworu też są typowe dla epopei: zwraca uwagę naturalność języka, który w partiach opisowych gromadzi różne przenośnie i porównania homeryckie, widoczne są liczne motywy mitologiczne służące jako rozwinięte porównania lub stanowiące szczegół w charakterystyce postaci, opis serwisu w księdze XII wzorowany jest na przykład na wyglądzie tarczy Achillesa w „Iliadzie”, także niektóre fragmenty opisu bitwy podczas najazdu na Soplicowo przedstawione są na wzór homerycki, wreszcie 13-zgłoskowy wiersz „Pana Tadeusza” jest tradycyjnym wierszem w poezji polskiej doskonale oddającym epicki tok narracji.

„Pan Tadeusz” jest więc epopeją narodową. Ukazuje dzieje narodu w okresie wielkich przemian, losy licznych, typowych dla danego okresu bohaterów. Posiada również charakterystyczną dla epopei budowę.