Obraz dawnej i przyszłej Polski w „Panu Tadeuszu”.

Pozornie „Pan Tadeusz” jest przesycony bezkrytycznym uwielbieniem dla dawnej Polski. Poeta ukazał malowniczy, barwny, zamknięty i tworzący jakby mikrokosmos świat dworków, zaścianków. Zaludniająca go szlachta przestrzega tradycji, szanuje dawne obyczaje oraz zwyczaje. Lubi biesiadować, gawędzić, polować, spierać się podczas sejmików, jest gościnna i otwarta. Umiłowanie przeszłości, świata dziadów i ojców, nakazuje jej bronić się przed cudzoziemszczyzną. Owa szlachta bywała kłótliwa, samowolna, miała skłonność do prywaty i pieniactwa. Jednak te ostatnie cechy zostały ukazane przez poetę z łagodnym humorem, pewnym ciepłem skłaniającym do wybaczenia licznych przywar. Tym bardziej, że Litwę z „Pana Tadeusza” zamieszkiwały jakże barwne i nietuzinkowe postacie, choćby Jacek Soplica, Stolnik, Gerwazy, Protazy. Ta kraina dzieciństwa poety, chociaż ukazana z niekiedy wielkim realizmem, została poddana idealizacji i starannie wysterylizowana. Była piękna, ale musiała zginąć. Dlaczego?

Gdy Mickiewicz pracował nad „Księgami narodu” twierdził, że to szatańska trójca zniszczyła oddany Bogu, pełen cnót naród – Polskę. W „Panu Tadeuszu” nie odnajdziemy już takiego przeświadczenia. Tu upadek państwowości jest karą za ciężkie grzechy, karą dla narodu, który „sam wewnątrz siebie czuł choroby zaród”. Inna sprawa, że niewiele robił, by wyzdrowieć.

Podkomorzy twierdził, że dawna Polska ginie, bowiem naśladuje, przyjmuje obce wzory. Jednak w „Panu Tadeuszu” nie to jest najważniejsze, kraj wyniszcza znacznie cięższa i bardziej długotrwała choroba. Jest nią przede wszystkim szlachecki anarchizm. Zawsze towarzyszyła mu buta, rozpasanie, nie znający granic indywidualizm. Wyrazistym przykładem może być postać i postępowanie Jacka Wąsala. Duma oraz pycha rozpierały Stolnika, dla nich poświęcił szczęście córki. Jacek Soplica zastrzelił go w porywie gniewu, urażonej ambicji, żalu. Prywata zdominowała tu interes narodowy. Stolnik został zabity podczas obrony przed Moskalami. Podobnych przykładów można podać jeszcze wiele, przywołać jeszcze kilka postaci, których dzieje odzwierciedlają to, co było złe w sarmackiej Polsce, narodzie szlacheckim.

Takiej szlachty aparat państwa nie umiał wtłoczyć w ramy prawa, lekceważenie jego norm było powszechne – to również jedno ze źródeł słabości, rozpadu kraju. Jacek po zabiciu Stolnika pozostał bezkarny, Gerwazy zabił bezbronnego Pluta, zajazdy uważano za najskuteczniejszy sposób dochodzenia swych racji, wyroki sądu można było ignorować, nie przywiązywać do nich większej wagi.

Adam Mickiewicz w „Panu Tadeuszu” nie był więc bezkrytycznym chwalcą dawności, ale nie zbudował również jej nazbyt czarnego obrazu, nie chciał być surowym sędzią, bezwzględnym satyrykiem. Ukazał i ocenił świat, na którym mogła jednak wyrosnąć nowa rzeczywistość, powołał do życia bohaterów, których patriotyzm, pomimo rozlicznych wad, stwarzał nadzieje na odrodzenie kraju w lepszym kształcie (zapowiada to choćby planowane przez Tadeusza i Zosię uwłaszczenie chłopów).

Syntezą procesu przemian jest Jacek Soplica, jego wewnętrzna metamorfoza. Jako ksiądz Robak zmienia się z warchoła w szarego, cichego i skromnego, anonimowego bojownika o wolność, symbolizując duchowe odrodzenie całego narodu. Za jego też pośrednictwem do Soplicowa wkroczyła wielka historia, niesiona przez idące na Moskwę wojska Napoleona. To 1812 rok i w całym utworze Mickiewicza nie znajdziemy słowa zapowiadającego rychłą klęskę, rozwianie ogromnych nadziei związanych z napoleońskimi wojskami. Można zatem uznać, że Pan Tadeusz jest utworem napisanym „ku pokrzepieniu serc”, ma nie tylko utrwalać piękny obraz bezpowrotnie minionej Polski, ale i rozbudzić wiarę w lepszą, niepodległą przyszłość. Przyszłość, którą można zbudować wyłącznie ciężką, niewdzięczną i wytrwałą pracą, działalnością na wzór księdza Robaka, pracą stającą się zarazem odkupieniem win całego narodu.